Λίγο διάστημα πριν την πολυθρύλητη διάσκεψη - φιάσκο στο Ρίο, ο Πρόεδρος της Μαλαισίας είχε δηλώσει: «Η χώρα μου έχει ένα κεκτημένο δικαίωμα να κομματιάζει τα δάση βροχής. Κοινή κληρονομιά. Ανοησίες! Αν οι πλούσιες χώρες του Βορρά δεν πληρώσουν, όλοι θα πάμε κατά διαόλου». Η δήλωση αυτή «εξαφανίστηκε» τότε, αλλά, αν και πέρασαν χρόνια, δεν έχασε την επικαιρότητά της, μια και τα βήματα που ακολούθησαν ήταν σημειωτόν.

Η Σιωπηλή άνοιξη και τα Ορια στην ανάπτυξη είναι δυο κλασικά έργα, που έχουν διατυπώσει με σαφήνεια το αυτονόητο. Οτι υπάρχει μόνο μια γη, που πρέπει να τη μεταχειριστούμε με σεβασμό. Το περιβάλλον είναι ένας συντελεστής παραγωγής, που έχει την τιμή του, όπως το κεφάλαιο και το εργατικό δυναμικό. Το ζήτημα είναι το ύψος της τιμής του. Αν θεωρηθεί κάτω από το πρίσμα της μόλυνσης - κόστους, τότε η καταστροφή του περιβάλλοντος, η ζήτηση για μη - ανανεώσιμες ακατέργαστες ύλες και η επίδραση της παγκόσμιας εκπομπής των αερίων θερμοκηπίου θα πρέπει να αντανακλώνται στην τιμή των προϊόντων. Αλλά υπάρχει κάτι παραπάνω από την απλή τιμή, μια και η καταστροφή του περιβάλλοντος δεν μπορεί να αποδοθεί με οικονομικούς όρους πλήρως. Το πρόβλημα είναι, πώς μπορείς να δίνεις μια τιμή στο περιβάλλον, ενώ την ίδια στιγμή αποφεύγεις μια κατάσταση, στην οποία το περιβάλλον μπορεί να αγοραστεί; Για πολλές δεκαετίες, επικρατούσε το δόγμα στις χώρες του Τρίτου Κόσμου «πουλήστε τα προϊόντα σας στη διεθνή αγορά», ως η μόνη λύση για να βγουν από την υπανάπτυξη. Ομως, τη δεκαετία του ογδόντα έγινε σαφές ότι η άποψη αυτή ήταν ένα απλό πυροτέχνημα.

Η περιοχή της Sahel είναι ένα εγχειρίδιο μελέτης για τους θιασώτες της άποψης ότι το περιβάλλον είναι ελεύθερο αγαθό. Η παραγωγή του βαμβακιού αυξήθηκε κατά 20%, ενώ η τιμή του μειώθηκε κατά 30%. Αυτό ήταν η καταστροφή της περιοχής, που η οικονομία της στηρίχτηκε αποκλειστικά στη βιομηχανία βαμβακιού. Παρ' όλο που φαντάζει αστείο, η καλλιέργεια του προϊόντος αυτού τείνει να αυξηθεί. Οι κυβερνώντες και οι παραγωγοί έχουν πειστεί πως οι οφειλές στο Βορρά μπορούν να αποπληρωθούν μόνο με την αύξηση της παραγωγής και την αύξηση των εξαγωγών τους. Οι άνθρωποι στο φτωχό Νότο είναι εξαναγκασμένοι να ξεπουλήσουν το φυσικό περιβάλλον τους. Επέκτειναν τη βιομηχανία βάμβακος, βλάπτοντας ανεπανόρθωτα την ντόπια παραγωγή. Οι αγρότες υποχρεώθηκαν να αρκεστούν σε περιθωριακές εκτάσεις, κάτι που απλά ενέτεινε το πρόβλημα της αφαίμαξης των εδαφών. Ο προσανατολισμός στη μονοκαλλιέργεια του βαμβακιού έκανε την περιοχή τελείως τρωτή. Περιβαλλοντικά και οικονομικά. Χώρες με οικονομία προσανατολισμένη σε μια ποικιλία προϊόντων (ημικατεργασμένων ή τελικών) είναι σαφώς σε καλύτερη μοίρα. Ομως, η έξοδος από τη φτώχεια προσκρούει στους τελωνειακούς φραγμούς, που διατηρούν οι επικυρίαρχοι σε βάρος των φτωχών, με το επιχείρημα της προστασίας των εθνικών βιομηχανιών τους. Για παράδειγμα, η περιβόητη Multi Fibre Arrangement αποτρέπει τις περιοχές της Sahel από το να ιδρύσουν δικές τους βιομηχανίες επεξεργασίας του βαμβακιού. Αυτή η «Συμφωνία» προσδιορίζει τις ποσότητες ακατέργαστου βαμβακιού, υφασμάτων, συνθετικών υφασμάτων και ρούχων που μπορούν να εμπορεύονται οι περιοχές. Φυσικά, έχουν γίνει κάποιες τροποποιήσεις, αλλά ο κεντρικός πυρήνας παραμένει ο ίδιος. Η Sahel αποτελεί το τυπικό παράδειγμα αυτών που συμβαίνουν στον Τρίτο Κόσμο. Η φτώχεια δημιουργεί ένα ελικοειδές σχήμα, που οδηγεί στην παραπέρα υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Η παραγωγή στις υπανάπτυκτες χώρες δεν μπορεί αντικειμενικά να θέτει περιβαλλοντικά πρότυπα και το μόνο που επιδιώκεται είναι η διασφάλιση κάποιου μεριδίου της αγοράς για την αποπληρωμή των «χρεών». Η γνωστή μελέτη της ομάδας εργασίας του ΟΗΕ Το κοινό μας μέλλον, που, μεταξύ άλλων, επισήμανε την ανεπαρκή περιβαλλοντική νομοθεσία στο Νότο και πρόσφερε κάποια ψίχουλα, σε σχέση με τις πραγματικές ανάγκες, αποτελεί άλλο ένα μνημείο της καπιταλιστικής υποκρισίας.

Είμαστε στο χρόνο μηδέν να δούμε τις συνέπειες της ανεπαρκούς περιβαλλοντικής πολιτικής. Φυσικοί κύκλοι έχουν διαταραχτεί, η διάβρωση των εδαφών και η αποδάσωση συνεχίζονται αυξανόμενες και ολοένα πιο αισθητές, αν λάβουμε υπ' όψη μας τις κλιματικές αλλαγές. Στο «παγκόσμιο χωριό» της τελευταίας δεκαετίας, οι αλυσίδες παραγωγής περιζώνουν πολλές περιοχές. Για παράδειγμα, η Ολλανδία έχει κατανοήσει ότι το πρόβλημά της συνδέεται με τη μείωση των δασών και την εδαφική αφαίμαξη της Ταϊλάνδης! Πριν από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η πλειοψηφία των ζώων που εκτρέφονταν σ' αυτήν προέρχονταν από τα λιβάδια της Ταϊλάνδης. Αρκεί να αναφέρουμε ότι μια περιοχή με έκταση έξι φορές μεγαλύτερη της αντίστοιχης της Ολλανδίας χρησιμοποιείται για τη διατροφή της κτηνοτροφίας της Δανίας (της οποίας το κρέας κυρίως εξάγεται). Περιβάλλον και οικονομία είναι στενά συνδεδεμένα, όπως και η φτώχεια, το περιβάλλον και το διεθνές εμπόριο. Το περιβάλλον έχει τιμή. Αλλά πώς θα την υπολογίσουμε;

Ο Ολλανδός οικονομολόγος Roefie Huerihg έχει από καιρό υποστηρίξει ότι το περιβαλλοντικό κόστος εκμετάλλευσης έχει συστηματικά υποτιμηθεί. Από τις αρχές της δεκαετίας του εβδομήντα, είναι επικεφαλής του Τμήματος Περιβαλλοντικών Στατιστικών της Κεντρικής Στατιστικής Υπηρεσίας της χώρας του. Είναι ο επίσημος εκπρόσωπος της ομάδας «Κρυμμένο περιβαλλοντικό κόστος μέσα στις τιμές της αγοράς» και συμβάλλει στην αντικατάσταση του όρου Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν με το Αειφορικό Εθνικό προϊόν. Το ΑΕΠ είναι γνωστό ότι δεν υπολογίζει το περιβαλλοντικό κόστος και η αγορά με τη σειρά της αδιαφορεί εντελώς για το περιβάλλον. Οπως έχει δηλώσει, «τα καλά πράγματα πάνε στην αγορά και τα άχρηστα στο περιβάλλον». Πιστεύει ότι το περιβαλλοντικό κόστος πρέπει να αποτυπώνεται στις τιμές, με τη μια ή την άλλη μορφή, και λέει «το περιβάλλον είναι εδώ για όλους μας και δεν μπορεί να αγοραστεί ή να πουληθεί». Και, παράλληλα, προειδοποιεί ότι με την υπάρχουσα πολιτική «οι τιμές θα εκτιναχτούν στα ύψη, όταν αναγκαστούν εκ των πραγμάτων να συμπεριλάβουν το περιβαλλοντικό κόστος».

Οι βόρειες χώρες της Ευρώπης δείχνουν να ευαισθητοποιούνται περισσότερο στα περιβαλλοντικά ζητήματα. Χώρες, όπως η Ολλανδία, έχουν επιβάλει ένα ειδικό τέλος στις τιμές καυσίμων που συγκεντρώνεται για το περιβάλλον (έρευνα, δράσεις κτλ.). Το ίδιο ισχύει και για την κατανάλωση του νερού. Φυσικά, είναι μικρά βήματα, μια και ο ανταγωνισμός με τις υπόλοιπες χώρες είναι βασικό κριτήριο για την όποια πολιτική. Παράλληλα, εξετάζουν και άλλες μορφές οικολογικής παρέμβασης, με στόχο την προστασία του περιβάλλοντος (στο πλαίσιο, βέβαια, του υπάρχοντος συστήματος). Υπάρχει ακόμα πίεση να διατεθούν ικανοί οικονομικοί πόροι στο φτωχό Νότο για περιβαλλοντικές πολιτικές, με την εξαγωγή, λ.χ., υψηλής τεχνολογίας. Ως γνωστόν, ο Βορράς αποκτά προϊόντα από το Νότο σε τιμές πολύ χαμηλότερες από το πραγματικό κόστος εκμετάλλευσης, οδηγώντας τες σε ακόμα μεγαλύτερη φτώχεια. Η εξαθλίωση στις χώρες αυτές, που οφείλεται στην εκμετάλλευσή τους από τις αναπτυγμένες χώρες, αποτελεί τροχοπέδη για την οποιαδήποτε περιβαλλοντική πολιτική. Κι αν δε λυθεί το θέμα αυτό, δεν μπορεί να υπάρξει οικολογική πρόοδος.

Ο Νότος δεν είναι σε θέση να παράγει υποστηρίξιμα αγαθά. Αν η χρήση του περιβάλλοντος έτεινε να μπει στο μηχανισμό κοστολόγησης, τότε οι χώρες αυτές θα κοστολογούσαν τον εαυτό τους «εκτός αγοράς». Η Μαλαισία κατήγγειλε τις χώρες του Βορρά για την ενδυμασία ενός «πράσινου τζάκετ» άνευ περιεχομένου. 41 αναπτυσσόμενες χώρες το καλοκαίρι του 1991 δήλωσαν ότι είναι τελείως απαράδεκτο τρίτες χώρες να παρεμβαίνουν με πρόσχημα το περιβάλλον στα εσωτερικά τους, ζητώντας, παράλληλα, να τους δοθεί τεχνολογική βοήθεια. Το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ κύρωσε την απαγόρευση του εμπορίου των χλωροφθορανθράκων και διατύπωσε την αρχή για καθαρές βιομηχανίες. Ενα δύσκολο εγχείρημα και ως προς τα δυο του σκέλη. Κυρίως το δεύτερο. Μόνο η Ινδία δαπάνησε στα μέσα της δεκαετίας του '90 880 εκατ. δολάρια για τον εκσυγχρονισμό των τεχνολογιών της, όταν η βοήθεια που της δόθηκε δεν ξεπερνούσε τα 40 εκατ. δολάρια.

(Συνεχίζεται)