Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ) έκανε έναν τιτάνιο αγώνα. Από την πρώτη στιγμή, όπως είναι φυσικό, προέκυψε το ζήτημα των στελεχών που θα καθοδηγούσαν τους μαχητές με επιτυχία στις μάχες και ταυτόχρονα η εκπαίδευση αυτών των στελεχών. Φυσικά, υπήρχε η «προίκα» του ΕΛΑΣ, απ' όπου στην πρώτη φάση μπορούσε να αντλήσει έμπειρους πολεμιστές από τις νικηφόρες μάχες με τον κατακτητή. Υπήρχαν επίσης οι στρατολογημένοι αξιωματικοί του τακτικού στρατού με τις ιδιαίτερες τεχνικές γνώσεις τους στην τέχνη του πολέμου. Οταν όμως κλιμακώθηκε η ένοπλη ταξική σύγκρουση, οι ανάγκες πολλαπλασιάστηκαν τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. Αυτό γιατί έπρεπε να γίνει ένας ευλύγιστος συνδυασμός της τακτικής του τακτικού επαναστατικού λαϊκού στρατού με την αντάρτικη τακτική.

Ηταν απαραίτητο να προετοιμαστούν τα κατάλληλα στελέχη, που θα αναλάμβαναν το σύνθετο καθήκον του διοικητή. Σύνθετο, γιατί εκτός από τις απαραίτητες στρατιωτικές και τεχνικές γνώσεις, τόσο σε αμυντική όσο και επιθετική δράση, απαιτούνταν η υψηλού επιπέδου ιδεολογικοπολιτική προετοιμασία εκείνων που θα έπρεπε να ηγηθούν σε μια τέτοια μεγαλειώδη σύγκρουση με τον ταξικό αντίπαλο. Οι αγωνιστές αυτοί ήταν απαραίτητο να είναι φωτεινό παράδειγμα στους υπόλοιπους μαχητές τόσο για τις πολεμικές τους αρετές όσο και για το θάρρος, την ανιδιοτέλεια, τις γνώσεις για το χαρακτήρα και την προοπτική του μεγάλου αγώνα. Επρεπε να εμπνέουν κύρια σιδερένια πειθαρχία, ώστε να είναι σε θέση τα τμήματα του ΔΣΕ να ανταποκριθούν με επιτυχία στο επαναστατικό τους καθήκον.

Ετσι δημιουργήθηκαν οι στρατιωτικές σχολές προετοιμασίας των μελλοντικών αξιωματικών. Πάρθηκε υπόψη ο χαρακτήρας της σύγκρουσης, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της χώρας, οι άμεσοι και πιο μακροπρόθεσμοι στόχοι και δημιουργήθηκαν τα προγράμματα της εκπαίδευσης. Τίποτα δεν αφέθηκε στην τύχη.

Το πόσο πέτυχαν ή όχι στο σκοπό τους κρίνεται από το αποτέλεσμα. Απ' αυτές τις σχολές αποφοίτησαν στελέχη που πλαισίωσαν και καθοδήγησαν εκείνο το στρατό των ηρώων. Που διακρίθηκαν στις άνισες μάχες, έκαναν τους πιο επιτυχημένους στρατιωτικούς ελιγμούς, άντεξαν πέρα από τα όρια του ανθρώπου τις όποιες κακουχίες και παρέμειναν ολόρθοι να δείχνουν το δρόμο στις επόμενες γενιές...

Ο «Ριζοσπάστης» σήμερα αναδημοσιεύει αποσπάσματα από το βιβλίο του Νίκου Τερζόγλου (Πύραυλος) «Η στρατιωτική εκπαίδευση στελεχών στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ)».

Επιδίωξη της Στρατιωτικής Σχολής του Γενικού Αρχηγείου (ΣΑΓΑ) ήταν, στον ελάχιστο χρόνο και με προσαρμογή στις κάθε φορά συνθήκες του πολέμου, να δώσει στους σπουδαστές τις απαραίτητες θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις, ώστε να μπορέσουν με επιτυχία να εκπληρώσουν την αποστολή του στρατιωτικού στελέχους, αρχίζοντας από τους κατώτερους βαθμούς στην ιεραρχία. Επόμενα, ήταν αναγκαίο να συνταχθεί ένα κατά το δυνατόν ολοκληρωμένο πρόγραμμα εκπαίδευσης των διοικητικών στελεχών: Στρατιωτικών και Πολιτικών Επιτρόπων, ώστε να προετοιμάσει τους μελλοντικούς αξιωματικούς με όλα τα απαραίτητα εφόδια που έπρεπε να έχει κάθε Διοικητής τμημάτων ενός λαϊκού επαναστατικού στρατού.

Είναι ανάγκη να υπογραμμιστεί πως οι συνθήκες του αγώνα ήταν τέτοιες που δεν ήταν δυνατόν να συγκροτηθεί εξαρχής ένα πλήρες ολοκληρωμένο πρόγραμμα εκπαίδευσης.

Στην Α΄ σειρά η εκπαίδευση των μαχητών - μαθητών στηρίχτηκε στην εκπαιδευτική εμπειρία των εκπαιδευτών Διμοιριτών και Διοικητή που στελέχωσαν τη Σχολή. Ολοι βασικά ήταν αξιωματικοί εμπειροπόλεμοι και απόφοιτοι της Σχολής του ΕΛΑΣ. Αυτή η πρώτη «φουρνιά» των εκπαιδευτών στο μεγαλύτερο μέρος συνέχισαν την προσφορά τους και στις επόμενες σειρές.

Κεντρικές επιδιώξεις των δυνάμεων του ΔΣΕ ήταν: Πρώτο, να εξασφαλιστεί η ανεξαρτησία και κυριαρχία της χώρας από τις ξένες επεμβάσεις των «Συμμάχων» μας Αγγλων και αργότερα των Αμερικανών. Δεύτερο, να δοθεί η δυνατότητα στον ελληνικό λαό ελεύθερα κι ακηδεμόνευτα να επιλέξει το πολίτευμα που επιθυμεί. Τρίτο, να εξασφαλιστούν η Δημοκρατία και η Ελευθερία. Τέταρτο, να γίνουν πράξη όλα εκείνα τα ιδανικά και τα οράματα, για τα οποία ο λαός μας αγωνίστηκε με αυταπάρνηση κατά των χιτλερικών. Πέμπτο, αυτά τα ανεκπλήρωτα ιδανικά και οράματα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, προσαρμοσμένα στις σύγχρονες συνθήκες να βρουν, επιτέλους, τη δικαίωσή τους: Για την Τοπική Αυτοδιοίκηση, για Παιδεία και δωρεάν υγειονομική περίθαλψη, για μία Λαϊκή Δικαιοσύνη.

Στις αρχές του αγώνα επικράτησε η τακτική του ανταρτοπολέμου. Οι μαχητές χτυπούσαν αιφνιδιαστικά εκεί που δεν τους περίμενε ο εχθρός, όπως συνέβαινε και με τους Γερμανούς κατακτητές. Βασικό στοιχείο των ενεργειών παρέμενε ο αιφνιδιασμός του αντίπαλου. Παράλληλα, αποφεύγονταν οι στρατιωτικές συγκρούσεις «εκ παρατάξεων». Η τακτική αυτή, αναμφίβολα, είχε σοβαρές επιτυχίες στις αρχές του αγώνα. Τα πράγματα, όμως, άλλαξαν άρδην, με την ανάπτυξη των δυνάμεων του ΔΣΕ και τη νέα οργανωτική τους σύνθεση. Με τη δημιουργία ελεύθερων περιοχών, έγινε αναγκαία η μελέτη πιο λεπτομερειακά και σε βάθος της τακτικής που έπρεπε να ακολουθήσει ο ΔΣΕ. Αυτή την τακτική επιβαλλόταν να διδαχτούν οι μαθητές των Σχολών στρατιωτικών στελεχών για την επίτευξη του βασικού στρατηγικού στόχου της Λαϊκής Δημοκρατίας.

Η Διοίκηση της Σχολής της ΣΑΓΑ με την έναρξη της Β΄ σειράς ζήτησε από την καθοδήγηση του Γενικού Αρχηγείου, να βοηθήσει, αν ήταν δυνατόν, να προμηθευτεί σχετικά βοηθήματα από την πλούσια πείρα που είχαν αποκτήσει οι Σοβιετικοί στον αντάρτικο αγώνα που είχαν εφαρμόσει στα μετόπισθεν των Γερμανών.

Ο τότε Πολιτικός Επίτροπος του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ Βασίλης Μπαρτζιώτας, στο βιβλίο του Ο Αγώνας του ΔΣΕ, στο δεύτερο κεφάλαιο, αναφέρει ότι:

«... ο Ν. Ζαχαριάδης... ήταν πολύ επηρεασμένος από τη στρατιωτική θεωρία - πείρα της Κινέζικης Επανάστασης που μάλιστα προσπάθησε να την εφαρμόσει μηχανικά στις συνθήκες πάλης του ΔΣΕ»¹.

Ομως, η ίδια η ζωή και τα γεγονότα απέδειξαν στην πράξη ότι οι ελληνικές συνθήκες και λόγω της εδαφικής έκτασης της χώρας και λόγω της ξένης επέμβασης των Αγγλοαμερικανών ήταν τελείως διαφορετικές από αυτές της Κίνας. Αυτό φάνηκε πεντακάθαρα στην πορεία του αγώνα, που ο ΔΣΕ ουσιαστικά στερήθηκε τη δυνατότητα εξασφάλισης εφεδρικών δυνάμεων, όχι μόνο από τις πόλεις, λόγω καθυστέρησης του αγώνα, αλλά κυρίως και από την ύπαιθρο. Κι αυτό γιατί η Κυβέρνηση της Αθήνας, με άμεση υπόδειξη των Αγγλοαμερικανών, που καθοδηγούσαν τον ένοπλο αγώνα ενάντια στο ΔΣΕ, ανάγκασε με τη βία τον αγροτικό πληθυσμό, ιδιαίτερα των ορεινών περιοχών, να εγκαταλείψει τα σπίτια του και τις δουλειές του και να συγκεντρωθεί σε στρατόπεδα, κοντά στις πόλεις, κάτω από την άγρυπνη φρούρηση των κυβερνητικών στρατιωτικών δυνάμεων.

Ο συναγωνιστής Φλώρος Αρχιμήδης, στις αναμνήσεις του, για τις σειρές Α΄, Β΄, Γ΄ και Δ΄ της ΣΑΓΑ αναφέρει:

«Οι μαθητές της Σχολής ήταν μαχητές εμπειροπόλεμοι, μπαρουτοκαπνισμένοι, γνώστες λίγο - πολύ της χρήσης όπλων, δοκιμασμένοι στις ταλαιπωρίες παντός είδους της ζωής του αντάρτη, με υψηλό αίσθημα ευθύνης της αποστολής τους».

Τέτοιους ακριβώς αγωνιστές ξεχώριζαν οι Διοικήσεις των τμημάτων του ΔΣΕ και τους έστελναν στη Σχολή για να πλουτίσουν τις τεχνικές στρατιωτικές τους γνώσεις και να αποκτήσουν τα απαραίτητα εφόδια, ώστε επάξια να σταθούν ως Αξιωματικοί. Η πορεία του αγώνα απέδειξε ότι οι επιλογές ήταν σωστές, η εκπαίδευση άρτια και τα αποτελέσματα εντυπωσιακά, φυσικά, τηρουμένων των αναλογιών.

Γενικότερα, βάση της στρατιωτικής εκπαίδευσης ήταν η τακτική που έπρεπε ν' ακολουθήσουν στο μέλλον τα τμήματα του ΔΣΕ. Η τακτική αυτή ήταν συνδυασμός της αντάρτικης τακτικής και της τακτικής τακτικού πολέμου. Είναι αλήθεια ότι η νίκη μόνο με αντάρτικα χτυπήματα δεν ήταν δυνατή. Επομένως, έπρεπε οι μέλλοντες Αξιωματικοί του ΔΣΕ να εφοδιαστούν με τις απαραίτητες γνώσεις μετατροπής του ΔΣΕ σε τακτικό λαϊκό επαναστατικό στρατό, για να μπορέσει να δώσει αμυντικές και επιθετικές μεγάλες μάχες που θα οδηγούσαν στην τελική νίκη.

Ταυτόχρονα, με την εκπαίδευση στρατιωτικών στελεχών, Αξιωματικών ικανών να εκπαιδεύουν τους μαχητές και να οργανώνουν με επιτυχία τη διεξαγωγή της μάχης επιθετικής ή αμυντικής, ασχοληθήκαμε και με την εκπαίδευση ικανών βοηθών των Στρατιωτικών Διοικητών, των Πολιτικών Επιτρόπων. Η δουλειά αυτή ήταν καινούρια. Πολύ βοήθησε η μελέτη της πείρας του Κόκκινου Στρατού, που μέχρι και το 1942, είχε στα τμήματά του τους Πολιτικούς Επιτρόπους.

Τα προβλήματα που όφειλε ν' αντιμετωπίσει θετικά ο καθοδηγητής ενός τμήματος ήταν παρά πολλά. Για να εξασφαλιστεί η επιτυχία, εκτός από τα αμιγώς στρατιωτικά καθήκοντα ήταν και απαραίτητος κι ένας μεγάλος αριθμός άλλων καθηκόντων. Αυτό ακριβώς οδήγησε στην ύπαρξη δίπλα στο Στρατιωτικό Διοικητή, ενός άμεσου υπεύθυνου βοηθού του, με τον τίτλο Πολιτικός Επίτροπος.

Ο Στρατιωτικός Διοικητής ήταν υπεύθυνος για την όλη στρατιωτική προετοιμασία, την οργάνωση και καθοδήγηση των μαχών. Την εξασφάλιση πραγματοποίησης των διαταγών της ανώτερης μονάδας. Ουσιαστικά ήταν διοίκηση μονοπρόσωπη. Αυτός, μόνος του, και με ευθύνη του, έπαιρνε τις αναγκαίες αποφάσεις κατά τη διάρκεια της μάχης.

Ο κύριος υπεύθυνος για την πολιτική δουλειά στο ΔΣΕ ήταν ο Πολιτικός Επίτροπος και η κύρια αποστολή του ήταν να βοηθά με την όλη δουλειά του το έργο του Διοικητή, ώστε αυτός να μπορεί να 'χει στη διάθεσή του ένα καθ' όλα αξιόλογο τμήμα για να το οδηγεί στη νίκη. Με τη δουλειά του καθώς και με το ζωντανό του παράδειγμα ανέπτυσσε τη σιδερένια στρατιωτική πειθαρχία.

Ο Πολιτικός Επίτροπος ήταν ο άμεσος βοηθός του Στρατιωτικού Διοικητή σ' όλα τα ζητήματα. Ιδιαίτερα ασχολούνταν με την απαραίτητη ιδεολογικοπολιτική και ηθική προετοιμασία του στρατιωτικού τμήματος. Για τη συνειδητή πειθαρχία. Για την εφαρμογή στην πράξη των διαταγών του Στρατιωτικού Διοικητή. Ταυτόχρονα ενδιαφερόταν για όλα τα ζητήματα που αφορούσαν τους μαχητές και τις μαχήτριες του τμήματός του (π.χ., ζητήματα διατροφής, αναγκών ρουχισμού και υπόδησης, προσωπικών τους σχέσεων, με τη Διοίκηση κι άλλα). Οφειλε ο ίδιος να είναι το παράδειγμα ηρωισμού και αυτοθυσίας.

Ο βοηθός του Διοικητή της ΣΑΓΑ συν. Νίκος Ακριτίδης, Ταγματάρχης Π.Ε., σε σχετικό του άρθρο στο περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός αναφέρεται λεπτομερειακά στην πολιτική δουλειά, που πρακτικά εφαρμόστηκε κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης των μαθητών μελλοντικών αξιωματικών. Μεταξύ των άλλων τονίζει ότι:

«... από δύο πλευρές μπορούμε να εξετάσουμε την πολιτική μας δουλειά στη σχολή:

Πρώτο: Απ' την πλευρά της πρακτικής της εκδήλωσης, με την όλη οργάνωση της εσωτερικής ζωής στη Σχολή, τη συμπεριφορά και βοήθεια των στελεχών προς τους μαθητές, το πνεύμα που θα δίναμε και θα διαπότιζε όλη τη στρατιωτική εκπαίδευση, πράγματα που θα επιδρούσαν στη σωστή διαπαιδαγώγηση των μαθητών.

Δεύτερο: Από την πλευρά της σειράς των μαθημάτων, διαλέξεων και άλλης διαφωτιστικής δουλειάς, την καλή λειτουργία της λαϊκο-δημοκρατικής οργάνωσης που θα συμπληρώνουν τη σωστή διαπαιδαγώγηση των μαθητών, την ανάπτυξη του μορφωτικού τους επιπέδου, του πολιτικού τους κριτηρίου και της συνειδητοποίησης τους»² (Βλέπε Παράρτημα Β).

Αναμφισβήτητα, όλα τα παραπάνω εφαρμόστηκαν στην πράξη με ιδιαίτερη επιτυχία. Επίσης, στο ίδιο άρθρο, υπογραμμίζεται το πόσο βοήθησαν στην πολιτική δουλειά, η καλή οργάνωση των δημοκρατικών συνελεύσεων και η καλή τους προετοιμασία. Επιβαλλόταν να μελετώνται τα θέματα που θα απασχολούσαν τις συνελεύσεις. Επιδίωξη ήταν να εξασφαλίζεται η μαζική συμμετοχή και η ελεύθερη έκφραση όλων.

Οι αποφάσεις των δημοκρατικών συνελεύσεων εξυπηρετούσαν τους γενικούς σκοπούς του ΔΣΕ. Απέβλεπαν στο δυνάμωμα της πειθαρχίας, την πιστή εκτέλεση των διαταγών, την ένταση της πολεμικής προσπάθειας, την ανάπτυξη της επαγρύπνησης και ιδιαίτερα της μάθησης.

Οπως προκύπτει αβίαστα από όσα έχουν εκτεθεί ήδη, η εκπαίδευση των μαθητών δεν ήταν μιας κατεύθυνσης. Δεν ήταν μόνο να μάθουν το χειρισμό και την τακτική αξιοποίηση διάφορων τύπων οπλισμού. Δεν ήταν μόνο να διδαχτούν τις τακτικές μιας μάχης. Ηταν και κάτι άλλο εξίσου σπουδαίο και σημαντικό για ένα λαϊκό στρατό, που αγωνιζόταν για εθνική ανεξαρτησία και κυριαρχία, για δημοκρατία και ελευθερία, για κοινωνική δικαιοσύνη και ανθρωπιά.

Αυτό το «κάτι άλλο», λοιπόν, ήταν ένας άλλος βασικός τομέας, η σωστή δηλαδή λαϊκο-δημοκρατική διαπαιδαγώγηση του χαρακτήρα των μαχητών και μαχητριών. Κεντρικός στόχος ήταν ν' αφομοιωθεί σωστά η αναγκαία στάση ενός ηγέτη προς τους στρατιώτες του. Κι αυτό, γιατί η στάση του στρατιώτη πολύ εξαρτάται από το προσωπικό παράδειγμα του αρχηγού. Η στάση και η διαγωγή του ηγέτη κρίνεται καθημερινά από τους υφιστάμενους του. Η αλληλοεκτίμηση και η εμπιστοσύνη προς τον ηγέτη, αποτελούσε, ιδιαίτερα στις τόσο δύσκολες συνθήκες ζωής, την αποφασιστική βάση για στερέωση σιδερένιας πειθαρχίας, για την καλλιέργεια της θέλησης για τη Νίκη, με όποιες θυσίες κι αν χρειαστούν. Κατά κανόνα το προσωπικό παράδειγμα του ηγέτη επιδρά άμεσα και στους στρατιώτες του.

Σε γενικές γραμμές η εκπαίδευση στη Σχολή όφειλε να δώσει στους μαθητές τα πλέον απαραίτητα εφόδια, όπως για παράδειγμα:

1. Τη στρατιωτική αγωγή με επιδίωξη την παραπέρα ανάπτυξη των αρετών για την ελευθερία, το αίσθημα ευθύνης, τη φυσική αντοχή, την πίστη προς τους σκοπούς της πάλης και προς τα ιδανικά του αγώνα μας.

2. Τη δυνατότητα να γνωριστούν με τις βασικές αρχές της στρατιωτικής επιστήμης και τέχνης, ώστε να γίνουν ικανά στελέχη στις στρατιωτικές μονάδες.

3. Να αφομοιώσουν τις πολιτικές θέσεις γενικότερα του αγώνα και των επιδιώξεων του ΔΣΕ.

4. Να γίνουν έτσι, Διοικητές-μαχητές, αποκτώντας ικανότητες στρατιωτικής σκέψης, με τις απαραίτητες τεχνικές γνώσεις και ευρύτητα σκέψεων για τη θετική αντιμετώπιση των δυσκολιών του αγώνα, ως άξιοι μέλλοντες Αξιωματικοί.

5. Να διαθέτουν τα απαραίτητα εφόδια ανάπτυξης των σωματικών, ψυχικών και ηθικών δυνάμεων για την αντιμετώπιση των δυσκολιών του πολέμου. Για το δυνάμωμα των δεσμών με το λαό. Για οργάνωση καλής συνεργασίας μεταξύ μαχητών.

Ακόμα, οι μαχητές και οι μαχήτριες του ΔΣΕ έπρεπε ν' αφομοιώσουν μεθόδους και τρόπους για να αντιμετωπιστεί η τακτική του Κυβερνητικού Στρατού, τακτική που ακολουθούσε κάτω από την άμεση επέμβαση, οργάνωση και βοήθεια των Αγγλοαμερικανών. Ταυτόχρονα, έπρεπε να παρθούν υπόψη τόσο η οργάνωση και η σύνθεση των ενόπλων τμημάτων του ΔΣΕ όσο και ο διαθέσιμος οπλισμός, αλλά και τα υπόλοιπα μέσα (π.χ., διαβιβάσεων, συγκέντρωση πληροφοριών, ανάγκες τροφοδοσίας, σχέσεις με το λαό κι άλλα).

Σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της εκπαίδευσης, έχοντας πάντα σαν κυρίαρχο πνεύμα την επίθεση, ήταν να λάβουν υπόψη τους οι εκπαιδευόμενοι του ΔΣΕ την υπεροχή σε πολεμικά μέσα και αργότερα την υπεροχή σε δύναμη του Κυβερνητικού Στρατού.

Επρεπε να καθοριστεί μία λαϊκοεπαναστατική τακτική, λαμβάνοντας υπόψη την τακτική που ακολουθούσε ο Κυβερνητικός Στρατός υπό την καθοδήγηση, φυσικά, των Αγγλων κι αργότερα των Αμερικανών επιτελών και ειδικών.

Ετσι, παράλληλα με τη στρατιωτική εκπαίδευση ήταν αναγκαία και μία συστηματική πολιτική και ιδεολογική δουλειά. Ηταν απαραίτητο οι μέλλοντες αξιωματικοί του ΔΣΕ να εφοδιαστούν με γνώσεις και στοιχεία, ώστε να μπορούν να εξηγούν στους μαχητές του ΔΣΕ, αλλά και γενικότερα στον ελληνικό λαό: Τους πραγματικούς λόγους για τους οποίους προκάλεσε τον Εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα η ντόπια πλουτοκρατική ολιγαρχία, υποβοηθούμενη συστηματικά από τις απροσχημάτιστες επεμβάσεις των Αγγλων ιμπεριαλιστών από την εποχή ακόμα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Βασική επιδίωξη των Αγγλων και των ντόπιων οργάνων τους ήταν να σπάσουν το φρόνημα του λαού μας με τη φωτιά και το σίδερο. Ηθελαν να τον εμποδίσουν να εκλέξει μόνος του τον τρόπο διακυβέρνησής του. Γι' αυτό φρόντισαν να επιβάλουν και να εξασφαλίσουν τα δικά τους συμφέροντα στην Ελλάδα.

Η εκπαίδευση των στελεχών επιβαλλόταν ν' αποβλέπει, όχι μόνο στην καλή αφομοίωση των δυνατοτήτων κάθε είδους οπλισμού που διέθετε ο ΔΣΕ, αλλά και των τρόπων αξιοποίησης των ικανοτήτων τους για την οργάνωση επιθετικών και αμυντικών επιχειρήσεων. Ηταν αναγκαίο ν' αποκτήσουν γνώσεις, θεωρητικές και πρακτικές, για ικανοποιητική οργάνωση και διεξαγωγή μαχών σε ορεινές ή πεδινές περιοχές, αλλά και σε κατοικημένους χώρους. Επρεπε να ήταν σε θέση να οργανώνουν μικρές ή μεγάλες αιφνιδιαστικές κρούσεις. Να ήταν σε θέση για την οργάνωση και διεξαγωγή διεισδύσεων στα μετόπισθεν του εχθρού ή να οργανώνουν αμυντικές γραμμές. Οφειλαν, επίσης, να βρίσκουν τρόπους και μεθόδους για τη συγκέντρωση των απαραίτητων πληροφοριών για τα εχθρικά τμήματα.

Προείχε - και προέχει, φυσικά, σε κάθε οργανωμένο στρατό - η απόκτηση στρατιωτικής πειθαρχίας, σωστής παρουσίασης των μονάδων, συνοχής και συγχρονισμού κινήσεων, ζωηρότητας και ακρίβειας κινήσεων για τα στελέχη και τους απλούς μαχητές. Στο πρόγραμμα της Β΄ σειράς είχαν συμπεριληφθεί και ασκήσεις της λεγόμενης «πυκνής τάξης».

Σκοπός των ασκήσεων «πυκνής τάξης» ήταν ουσιαστικός και πολυσύνθετος: Οι μελλοντικοί αξιωματικοί του ΔΣΕ για να καταστήσουν τα τμήματά τους, που θα διοικούσαν, ικανά να παρουσιάζονται και να κινούνται με άψογο τρόπο, με όπλο και δίχως όπλο, να αποκτήσουν το αίσθημα της πειθαρχίας, της συνοχής, να πετύχουν συγχρονισμό κινήσεων, ζωηρότητα και ακρίβεια. Αναντίρρητα, οι ασκήσεις «πυκνής τάξης» προετοίμαζαν τους μαθητές, ώστε να υποστούν την παραπέρα εκπαίδευση, στις ασκήσεις μάχης, με μεγαλύτερη σύνεση και αντοχή. Οι ασκήσεις αυτές βοηθούσαν ακόμη και στην καλυτέρευση της υγειονομικής κατάστασης των μαχητών.

Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η σύνταξη του προγράμματος εκπαίδευσης συστηματοποιήθηκε στη διάρκεια της εκπαίδευσης της Β΄ σειράς της ΣΑΓΑ κι εμπλουτίστηκε με την πείρα των μαχών και στις επόμενες σειρές. Γενικά, η εφαρμογή αυτού του προγράμματος είχε επιτυχία, η οποία, βεβαίως, κι αναγνωρίστηκε και από την καθοδήγηση του Γενικού Αρχηγείου. Με τις ίδιες περίπου κατευθύνσεις πραγματοποιήθηκε η εκπαίδευση και στις άλλες Σχολές.

Γενικά, στη σύσταση των προγραμμάτων εκπαίδευσης σοβαρά παίρνονταν οι υποδείξεις που είχαν διατυπωθεί σε σχετικές συσκέψεις στρατιωτικών και πολιτικών στελεχών. Ετσι, στην 1η σύσκεψη, που έγινε το Γενάρη του 1948 στο Βίτσι και πήραν μέρος 50 στελέχη, καθορίστηκε η τακτική του ΔΣΕ ως εξής:

«Η δική μας τακτική είναι λαϊκή-επαναστατική και αποτελεί ένα δημιουργικό, ζωντανό, ευλύγιστο συνδυασμό της τακτικής του τακτικού επαναστατικού στρατού με την αντάρτικη τακτική. Οι αντάρτικες μονάδες και τα τμήματα... κατά κανόνα αποφεύγουν την κατά μέτωπο σύγκρουση, όταν ο εχθρός χτυπά με ανώτερες δυνάμεις... καταφέρουν ενάντια στον εχθρό αδιάκοπα ξαφνικά χτυπήματα με μικρές ή μεγαλύτερες δυνάμεις... έτσι βοηθούν ουσιαστικά το ΔΣΕ και συμμετέχουν και αυτά ενεργά στην πραγματοποίηση του στρατηγικού σχεδίου... κρατούν τον εχθρό σε διαρκή παραζάλη και θα του ξεχαρβαλώνουν τα σχέδια... Ομως μόνο με αντάρτικη τακτική δεν μπορούσε να κερδηθεί ο πόλεμος. Η πείρα και άλλων χωρών (Κούβα, Βιετνάμ, Καμπότζη κλπ.) έδειξε ότι για να νικήσει ένας λαϊκός επαναστατικός στρατός, χρειάζεται η αντάρτικη τακτική να συνδυαστεί με την τακτική ενός τακτικού επαναστατικού στρατού ανάλογα εξοπλισμένου»³.

Η εκτίμηση της δουλειάς που έγινε στις διάφορες αυτές σχολές ήταν, αναμφίβολα, θετική.

«Με τις σχολές αυτές ο ΔΣΕ εξασφάλισε μία σειρά Ανθυπολοχαγούς, Διοικητές και Πολιτικούς Επιτρόπους, άνδρες και γυναίκες, που έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην οργάνωση και εκπαίδευση των μάχιμων δυνάμεων του ΔΣΕ, στη διεξαγωγή των μαχών με παλικαριά και τέχνη και αναδείχτηκαν σε Διοικητές και ΠΕ όχι μόνο Διμοιριών, αλλά και Λόχων και Ταγμάτων⁴».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Μπαρτζιώτας Β., «Ο Αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας», σελ. 36.

2. Μπαρτζιώτας Β., «Ο Αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος», σελ. 53-54.

3, 4. Μπαρτζιώτας Β., «Ο Αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας», σελ. 48.

Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ) έπρεπε να συνδυάζει τις δύο μορφές του πολέμου: Την επίθεση και την άμυνα σε τακτικές μάχες και την αντάρτικη τακτική. Κι αυτό, γιατί επιδίωξή μας ήταν η απελευθέρωση περιοχών και το κράτημά τους, που μπορούσε να γίνει μόνο με πετυχημένη διεξαγωγή τακτικών μαχών σε διάφορες καταστάσεις: Κατοικημένοι τόποι, επίθεση κατά οχυρωμένων θέσεων, οχύρωση και άμυνα τοποθεσιών, αιφνιδιασμοί και επιθετικές ενέργειες κ.λπ. Ταυτόχρονα, φυσικά, κι όλα τα σχετικά με τη διεξαγωγή του ανταρτοπόλεμου.

Τα στοιχεία του προγράμματος εκπαίδευσης της Σχολής Αξιωματικών του Γενικού Αρχηγείου (ΣΑΓΑ) είναι εντυπωσιακά και, φυσικά, καταρρίπτουν τις άθλιες συκοφαντίες των Αγγλοαμερικανών και των εγχώριων οργάνων τους ότι, δήθεν, οι μαχητές και οι μαχήτριες του ΔΣΕ ήταν «ληστοσυμμορίτες» και «ξενοκίνητοι». Ειδικότερα, το πρόγραμμα εκπαίδευσης προέβλεπε θεωρητικές γνώσεις και πρακτικές ασκήσεις:

• Επιθετικών ενεργειών.
• Ενεργειών αμυντικού χαρακτήρα.
• Αγώνας σε κατοικημένες περιοχές.
• Η οργάνωση ελιγμών και διεισδύσεων στα μετόπισθεν των εχθρικών θέσεων και κυκλωτικών ενεργειών.
• Εκμετάλλευση επιτυχίας και σταθεροποίησης στις νέες θέσεις.
• Αρχές ανταρτοπόλεμου.
• Τοπογραφία.

Το επιτελείο της Σχολής διατύπωσε γραπτά τις βασικές απαραίτητες γνώσεις και ενέργειες για κάθε μορφή αγώνα. Η Διοίκηση του Κυβερνητικού Στρατού, όσα απ' αυτά τα κείμενα περιέπεσαν στα χέρια των αξιωματούχων της, τα πολλαπλασίασε και διέταξε τις διοικήσεις των τμημάτων του, να τα μελετήσουν, ώστε να μπορέσουν κατά το δυνατόν ν' αποφύγουν ζημιές στις γραμμές τους.

Παρακάτω αναφέρεται περιληπτικά το περιεχόμενο σχετικά με τις βασικές μορφές του αγώνα.

Οι μαθητές έπρεπε ν' αφομοιώσουν, εκτός από τη θεωρητική πλευρά του επιθετικού αγώνα, και την πρακτική τέχνη της προετοιμασίας και διεξαγωγής του.

Ο καθοδηγητής αξιωματικός, για να συντάξει σωστά τη διαταγή ενεργειών, ήταν υποχρεωμένος να σχηματίσει ο ίδιος σωστή γνώση, με αναγνώριση του εδάφους που κατείχε ο εχθρός, χωρίς να δώσει τη δυνατότητα να το αντιληφθεί ο αντίπαλος. Επίσης, έπρεπε να περισυλλέξει, κατά το δυνατόν, λεπτομέρειες για τις δυνάμεις του εχθρού, τη διάταξη του οπλισμού του, για τα τυχόν οχυρωματικά έργα, για τις πιθανές εφεδρικές δυνάμεις του και πιθανά δρομολόγια επέμβασής του. Επιβαλλόταν να είχαν συλλέγει σχετικές πληροφορίες για το ηθικό των αξιωματικών και οπλιτών του Κυβερνητικού Στρατού. Ολ' αυτά τα στοιχεία ήταν πολύτιμα, γιατί σκοπός μιας επιθετικής ενέργειας ήταν και παραμένει, με λιγότερες απώλειες, να γίνει δυνατή η συντριβή του αντίπαλου.

Με τη σωστή μελέτη του εδάφους ο καθοδηγητής αξιωματικός ως αποστολή είχε ν' αξιοποιήσει τις δυνατότητες που προσφέρονταν σε κάθε φάση του αγώνα, όπως για παράδειγμα:

Να επιτευχθεί κατά την προσπέλαση και το στοιχείο του αιφνιδιασμού.

Να καθοριστεί η σωστή αξιοποίηση του πυρός και της κίνησης, με ταυτόχρονη εξουδετέρωση των εστιών του πυρός του εχθρού.

Να διατίθενται οι αναγκαίες δυνάμεις που επρόκειτο να επιτεθούν.

Να υπάρξει η εξουδετέρωση και καταστροφή τυχόν ναρκοπεδίων και συρματοπλέγματος της αμυντικής διάταξης του εχθρού.

Να γίνει το αποφασιστικό άλμα για κατάληψη των θέσεων του εχθρού, η εξουδετέρωση κι αιχμαλωσία των αμυνόμενων δυνάμεων, η δυνατότητα εκμετάλλευσης της επιτυχίας και η απόκρουση τυχόν αντεπίθεσης εχθρικών δυνάμεων.

Να καθορίζει η διαταγή της Διοίκησης:

• Το χρόνο εκτέλεσης της επιχείρησης.
• Τις δυνάμεις που θα χρησιμοποιηθούν.
• Τις κύριες και δευτερεύουσες κατευθύνσεις των αποστολών.
• Τη θέση της Διοίκησης για να διευθύνει σωστά την επιχείρηση.
• Τις θέσεις για την εφεδρεία.
• Την εξασφάλιση (το σύνδεσμο) της Διοίκησης με τμήματα και μεταξύ τους (βασικά με συνδέσμους από έλλειψη άλλων μέσων επικοινωνίας).
• Τα αναγκαία μέτρα εκμετάλλευσης της επιτυχίας και σταθεροποίηση στις νέες θέσεις.
• Τη μεταφορά των τραυματιών.

Ο μελλοντικός αξιωματικός όφειλε ν' αφομοιώσει σωστά τους σκοπούς και τις επιδιώξεις ενός αμυντικού σχεδίου και πώς αυτό μπορούσε να πραγματοποιηθεί κατά τον πιο αποδοτικό κι αποτελεσματικό τρόπο.

Και πρώτα-πρώτα ήταν αναγκαία η λεπτομερειακή μελέτη του εδάφους και η, από κάθε άποψη, εκμετάλλευση κι αξιοποίηση των ιδιομορφιών του, ώστε: Να επιτυγχανόταν η σωστή τοποθέτηση των μέσων πυρός και, κυρίως, να μην υπάρχουν απυρόβλητες διαβάσεις, απ' τις οποίες θα μπορούσε ο επιτιθέμενος να πλησιάσει την αμυντική τοποθεσία. Ηταν, επίσης, απαραίτητη η δημιουργία:

• Των κατάλληλων οχυρωματικών έργων, ώστε ν' αντέξουν στην πιθανή χρήση εχθρικών πυρών. Αυτό θα επιτυγχανόταν με την αξιοποίηση όλων των τοπικών δυνατοτήτων.
• Ναρκοπεδίων και εγκατάσταση συρματοπλεγμάτων.
• Της οργάνωσης της άμυνας σε βάθος.

Κύρια επιδίωξη παρέμενε η εφαρμογή τακτικής ενεργητικής άμυνας.

Στο πρόγραμμα ιδιαίτερα προσέχτηκε η οργάνωση ελιγμών και διεισδύσεων στα μετόπισθεν των εχθρικών θέσεων. Οι διεισδύσεις με σοβαρές δυνάμεις σε περιοχές που ελέγχονταν από τον εχθρό, είχαν εξαιρετική σημασία για τις δυνάμεις του ΔΣΕ. Αρκετές φορές ανατράπηκαν σχέδια εκστρατείας του εχθρού ενάντια σε θέσεις του ΔΣΕ.

Η προπαρασκευή και η οργάνωση μιας διείσδυσης απαιτούσε καλή γνώση του εδάφους του χώρου διείσδυσης. Ηταν αναγκαία η μελέτη και η συγκέντρωση των απαραίτητων πληροφοριών για τη διάταξη του εχθρού στο χώρο, το εύρος της δύναμής του κι ο οπλισμός του.

Με βάση αυτές τις γνώσεις γινόταν η μελέτη και το σχέδιο των ενεργειών του τμήματος που έκανε τη διείσδυση. Καθορίζονταν ο χρόνος εκκίνησης, το δρομολόγια πορείας, παίρνονταν συνωμοτικά μέτρα, εξασφαλιζόταν η απόλυτη μυστικότητα και προσδιορίζονταν οι στόχοι που θα προσβάλλονταν.

Η μορφή του αγώνα διεισδύσεων είχε και σκοπούς επέκτασης των ελεύθερων περιοχών, το δυνάμωμα ποιοτικά και αριθμητικά του διεισδύοντος τμήματος και άλλα πολλά.

Ο αγώνας σε κατοικημένους χώρους του ΔΣΕ είχε τις δικές του ιδιομορφίες. Στο πρόγραμμα προβλέπονταν κυρίως θεωρητικά μαθήματα και, κατά το δυνατόν, πρακτικές ασκήσεις σε ανάλογους χώρους.

Η σωστή οργάνωση μιας τέτοιας ενέργειας απαιτούσε:

• Εγκαιρες κι αξιόπιστες πληροφορίες για τη δύναμη και τις θέσεις του εχθρού.
• Απόλυτη μυστικότητα, τρόποι διείσδυσης, κύκλωση και εξουδετέρωση των εχθρικών θέσεων.
• Εκμετάλλευση της επιτυχίας.
• Σχέδιο υποχώρησης κι άλλα.

Η νυχτερινή επίθεση, ως σοβαρό στοιχείο της, είχε την πραγματοποίηση αιφνιδιασμού του αντίπαλου. Να τον ξαφνιάσει, ώστε να τον καταβάλει ή να του προξενήσει τις μεγαλύτερες δυνατές απώλειες.

Για την επιτυχία κάθε παρόμοιου εγχειρήματος ήταν απαραίτητη η αυστηρή μυστικότητα και η σοβαρή - σοβαρότατη - προετοιμασία. Βασιζόταν στη συγκέντρωση κάθε είδους πληροφορίας για τον αντίπαλο, τη δύναμη και το ηθικό του, τον οπλισμό και τη διάταξή του, τις αμυντικές του θέσεις και την οργάνωσή του.

Με βάση τις πληροφορίες αυτές για τον εχθρό καθορίζονταν με ακρίβεια στη διαταγή:

• Ο χρόνος έναρξης, τα δρομολόγια κίνησης, η αξιοποίηση ανάλογου οπλισμού για εξουδετέρωση αμυντικών θέσεων, οι κυκλικές ενέργειες και ό,τι άλλο μπορούσε να βοηθήσει στην πραγματοποίηση της συγκεκριμένης αποστολής κάθε τμήματος, ομάδας, διμοιρίας, λόχου.
• Η εξασφάλιση επαφής κι αρμονικής συνεργασίας αυτών των τμημάτων.

Για την αντιμετώπιση εχθρικής νυχτερινής επίθεσης και την αποφυγή αιφνιδιασμού ήταν απαραίτητη η λήψη σειράς μέτρων των αμυνομένων τμημάτων, όπως:

• Η εγκατάσταση προωθημένων φυλακών στα πιθανά δρομολόγια επίθεσης.
• Η εξασφάλιση σύνδεσης και έγκαιρου σήματος συναγερμού των αμυνομένων.
• Η λειτουργία πυρός και άλλα μέτρα, που ιδιαίτερα καθορίζονται και από την αμυνόμενη δύναμη και τις δυνατότητές της και από τη διαμόρφωση του εδάφους.

Ο αγώνας του ΔΣΕ στην αρχική περίοδο (1945-1946) είχε βασικά τη μορφή του ανταρτοπόλεμου. Οι περισσότεροι μαθητές είχαν ήδη κάποια σχετική πείρα. Είχαν, στην πράξη, γνωριστεί με ορισμένες αρχές πάνω στις οποίες στηρίζεται ο ανταρτοπόλεμος.

Ξεκινώντας απ' το γεγονός ότι ο αγώνας του ΔΣΕ είχε το χαρακτήρα τακτικού πολέμου και στη συνέχεια ήταν ένας συνδυασμός ανταρτοπόλεμου και συγκρούσεων με τακτικό στρατό, ιδιαίτερα σε ορισμένες περιοχές, περιελήφθησαν στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα και μαθήματα βασικά θεωρητικής μορφής, με περιεχόμενο τις βασικές αρχές του ανταρτοπόλεμου.

Αυτό έδινε τη δυνατότητα στους μέλλοντες αξιωματικούς, ευκολότερα να συνδυάζουν στην πράξη και τις δύο αυτές τακτικές πολέμου, δηλαδή του ανταρτοπόλεμου και του πολέμου θέσεων ενός τακτικού στρατού. Μ' αυτόν το συνδυασμό ο ΔΣΕ σημείωσε σημαντικές - σημαντικότατες επιτυχίες.

Είναι γνωστό ότι οι πολεμικές επιχειρήσεις διάφορων όπλων διεξάγονται στην ξηρά, στη θάλασσα και στον αέρα. Οπως, επίσης, ότι τα τμήματα του Πεζικού διεξάγουν τις πολεμικές τους επιχειρήσεις στο έδαφος.

Για το λόγο αυτό στο πρόγραμμα των στρατιωτικών επιχειρήσεων του ΔΣΕ συμπεριλήφθηκαν μαθήματα τοπογραφίας και γνώσης-ανάγνωσης χαρτών για τα χαρακτηριστικά και τη διαμόρφωση του εδάφους. Οι γνώσεις αυτές ήταν απολύτως αναγκαίες για τη σωστή αξιοποίηση και εκμετάλλευση της μορφολογίας του εδάφους, η οποία διευκολύνει ή δυσκολεύει στην εκπλήρωση της αποστολής, είτε επιθετικής είτε αμυντικής μορφής του αγώνα.

Βασική αποστολή του Διοικητή ενός στρατιωτικού τμήματος του ΔΣΕ ήταν συνοπτικά:

• Η μελέτη για τη διαμόρφωση του εδάφους.
• Η διάταξη που θα πρέπει να λάβει το τμήμα κατά την εκτέλεση της επιχείρησης.
• Η οργάνωση της βάσης πυρός, ποια μέσα πυρός πρέπει να χρησιμοποιηθούν, η διάταξή τους ανάλογα με τη μορφολογία του εδάφους και το καμουφλάζ των τμημάτων.
• Η επιλογή σημείου παρατήρησης.
• Η επιτυχής έκβαση των μαχών και η εξασφάλιση της νίκης εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τη σωστή χρησιμοποίηση του εδάφους σ' όλες τις φάσεις των πολεμικών επιχειρήσεων.

Το πρόγραμμα στρατιωτικής κατάρτισης στο ΔΣΕ είχε καθοριστεί χονδρικά σε δύο ενότητες:

Στην πρώτη ενότητα προβλέπονταν θέματα γενικών γνώσεων, δηλαδή:

• Ζητήματα διοικητικής κατάρτισης.
• Μελέτη τακτικών ενεργειών με μέλημα της Διοίκησης της Σχολής και των Διοικητών των λόχων.
• Πραγματοποιούνταν με γενικές συγκεντρώσεις της Σχολής, με συγκεντρώσεις στους Λόχους.
• Σ' αυτά γνωρίζονταν με τις ιδιαιτερότητες κάθε μορφής αγώνων: Επιθετικού, αμυντικού, νυχτερινού, σε κατοικημένους χώρους, ελιγμών και διεισδύσεων στα μετόπισθεν κ.λπ.

Στη δεύτερη ενότητα, επιδίωξη ήταν η πολιτικοκομματική διαμόρφωση, το ανέβασμα του αισθήματος ευθύνης για την υλοποίηση κάθε αποστολής που θα αναλάμβαναν οι αξιωματικοί.

Φυσικά, ακολουθούσε η πρακτική αφομοίωση των μαθημάτων αυτών. Ολοι οι συντελεστές της εκπαίδευσης - εκπαιδευτές και εκπαιδευόμενοι - αποκτούσαν πολύτιμη εμπειρία με την εκτέλεση των συχνών πρακτικών ασκήσεων, αρκετά βέβαια κουραστικών και επίμονων. Στις ασκήσεις μάχης που εκτελούνταν στις γύρω δασωμένες περιοχές, αλλά και στον εσωτερικό χώρο του χωριού φαινόταν πεντακάθαρα ο βαθμός της προόδου της εκπαίδευσης.

Η προσπάθεια ήταν να γνωριστούν οι εκπαιδευόμενοι με τους βασικούς κανόνες της πολεμικής τέχνης στις διάφορες φάσεις των μαχών. Στη θεωρητική κατάρτιση, δίνονταν γνώσεις που αφορούσαν στις δυνατότητες των βαρέων όπλων, του πυροβολικού, των τανκς, των αντιαρματικών όπλων, παράλληλα με την άριστη πρακτική χρήση όλων των όπλων και μέσων που χρησιμοποιούσε ο ΔΣΕ.

Στις 18 Ιούλη συμπληρώθηκαν 70 χρόνια από την έναρξη του ισπανικού εμφύλιου πολέμου το 1936, όταν μια ομάδα στασιαστών αξιωματικών, με αρχηγό τον στρατηγό Φράνκο, στράφηκε εναντίον της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου, το οποίο είχε συγκροτηθεί το Γενάρη του ίδιου χρόνου από το Κομμουνιστικό και το Σοσιαλιστικό Κόμμα, την Κομμουνιστική και Σοσιαλιστική Ενωση Νεολαίας, τη Δημοκρατική Αριστερά, τη Δημοκρατική Ενωση, την Καταλωνική Αριστερά, τη Γενική Ενωση Εργαζομένων και άλλα αριστερά κόμματα και είχε κερδίσει τις εκλογές της 16ης του Φλεβάρη 1936, παίρνοντας 268 έδρες έναντι 205 που κέρδισαν τα δεξιά και κεντρώα κόμματα. Κυβέρνηση για λογαριασμό του μετώπου σχημάτισαν το κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς και το κόμμα της Δημοκρατικής Ενωσης, που συμμετείχαν στη σύνθεσή του.

Τον Ιούλη του '36 εκδηλώνεται το πραξικόπημα, οι στασιαστές προσεταιρίζονται το μεγαλύτερο μέρος των Ενόπλων Δυνάμεων και έτσι η υπεράσπιση της δημοκρατίας πέφτει στις πλάτες του ισπανικού λαού, που γνωρίζει ένα πρωτοφανέρωτο κύμα αλληλεγγύης και συμπαράστασης από το διεθνές επαναστατικό κομμουνιστικό κίνημα, την ΕΣΣΔ, το οποίο εκφράστηκε και με τη συμμετοχή των περίφημων Διεθνών Ταξιαρχιών στις μάχες, στο πλάι του. Ανάμεσά τους Ελληνες κομμουνιστές κι αγωνιστές, που ανταποκρίθηκαν στις προσπάθειες του ΚΚΕ να εκφραστεί με κάθε τρόπο η αλληλεγγύη στον αγωνιζόμενο λαό της Ισπανίας.

Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος - για πολλούς προανάκρουσμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου - έληξε την άνοιξη του 1939 με την επικράτηση του φασισμού. Καθοριστικό ρόλο σ' αυτό έπαιξε η πολυποίκιλη στήριξη που απολάμβαναν οι δυνάμεις του Φράνκο από την Ιταλία και τη ναζιστική Γερμανία, καθώς και από το σύνολο σχεδόν του ιμπεριαλιστικού κόσμου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμα και η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία ακολουθεί την τακτική της «μη ανάμειξης» καθ' υπαγόρευση της αστικής τάξης της χώρας...

Δυστυχώς, στο να γείρει η πλάστιγγα υπέρ του φασισμού συνέβαλε και η άρνηση των σοσιαλιστών και αναρχικών, ηγετικών δυνάμεων στο Λαϊκό Μέτωπο, να εξοπλίσουν την εργατική τάξη, απορρίπτοντας τις προτάσεις του ΚΚ Ισπανίας για τη συγκρότηση τακτικού λαϊκού στρατού με ενιαία καθοδήγηση. Χάθηκε έτσι πολύτιμος χρόνος, που αξιοποιήθηκε από τους στασιαστές για να εδραιώσουν τη θέση τους σε στρατηγικής σημασίας περιοχές. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου εξαρχής δεν πήρε κανένα μέτρο εναντίον των αντιδραστικών δυνάμεων και δεν επιχείρησε να ξεριζώσει το φασισμό από τον κρατικό μηχανισμό και το στρατό.

Με αφορμή τη συμπλήρωση 70 χρόνων από την έναρξη του ισπανικού εμφυλίου, ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει ορισμένες σκέψεις για προβληματισμό του αξέχαστου συντρόφου μας Θανάση Παπαρήγα, όπως τις αποτύπωσε στο βιβλίο του «Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος - Σκέψεις για ορισμένες πλευρές του» (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»). Το κείμενο που δημοσιεύουμε σήμερα περιλαμβάνεται στο υποκεφάλαιο «Ισπανία: Προειδοποιήσεις χωρίς αποτέλεσμα» και είναι αρκετά διαφωτιστικό για το ρόλο που έπαιξαν, σε κρίσιμες στιγμές για το κομμουνιστικό και ευρύτερα λαϊκό κίνημα, σοσιαλιστικές και δυνάμεις από το χώρο του αναρχισμού, που άγγιζε ή και ξεπέρναγε τα όρια της υπονόμευσης και της εχθρικότητας. Τα συμπεράσματα από το ρόλο τους και στη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου διατηρούν στο ακέραιο την αξία τους για το σήμερα. Οι υπότιτλοι στα κείμενα είναι δικοί μας.

Στη Γαλλία, η καλή μέρα φάνηκε από το πρωί. Και, μάλιστα, από πολύ πρωί. Ηδη από τον πρώτο του λόγο σαν αρχηγός της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου (ΛΜ), ο Λεόν Μπλουμ, διευκρινίζει ότι «η κυβέρνηση του ΛΜ θα δράσει μέσα στα πλαίσια της σημερινής κοινωνίας». Αυτό σημαίνει, για να αρχίσουμε, ότι οι κομμουνιστές έχουν ήδη αναλάβει μια υποχρέωση που αχρηστεύει οποιαδήποτε άλλη: Να υποστηρίξουν μια κυβέρνηση που δρα «στα πλαίσια της σημερινής κοινωνίας».

Γρήγορα θα αποδειχτεί ότι δεν πρόκειται για απλό θέμα τακτικής. Τον Ιούλη του 1936, ξεσπά στη γειτονική Ισπανία η φασιστική εξέγερση. Η κυβέρνηση και ο Λεόν Μπλουμ προσωπικά παίρνουν εντολή από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Αλμπέρ Λεμπρέν (δηλαδή από τη μεγαλοαστική τάξη) να μην αναμειχθούν και, όπως δείχνει και το κραυγαλέο επεισόδιο του Ιρούν, που γίνεται ακριβώς πάνω στα γαλλικά σύνορα¹⁷ υπακούουν αμέσως. Αντίθετα, η εκστρατεία των κομμουνιστών «Οπλα και αεροπλάνα για την Ισπανία!» καμιά επίδραση δε φαίνεται να έχει στην κυβέρνηση, που, ας σημειωθεί, οι ίδιοι υποστηρίζουν.

Οταν η μεγαλοαστική τάξη αποφασίζει, με την έναρξη του 1938, να αρχίσει την πολιτική του «κατευνασμού», φαίνεται καθαρά ότι οι κομμουνιστές δεν έχουν τίποτα στα χέρια τους. Η ατμόσφαιρα γίνεται όλο και βαρύτερη. Η προσπάθεια του ΓΚΚ να αντιδράσει στο Μόναχο (Σεπτέμβρης 1938) δημιούργησε κινδύνους ανοιχτών αστυνομικών διωγμών που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν και θύματα.¹⁸

Το κύμα προς τον πόλεμο γίνεται ακόμα πιο ακράτητο με την έναρξη του 1939. Οι εκκλήσεις του Μ. Τορέζ και οι διαβεβαιώσεις του (ακόμα το Μάρτη του 1939, δηλαδή ημέρες μόνο πριν από την είσοδο των φρανκικών στρατευμάτων στη Μαδρίτη) ότι το ΓΚΚ θα υποστηρίξει οποιαδήποτε κυβέρνηση «που θα υπερασπίσει την ειρήνη και θα εγγυηθεί την ασφάλεια της Ισπανικής Δημοκρατίας» πέφτουν εις ώτα κωφών. Η γαλλική κυβέρνηση παραδίδει στον Φράνκο τον ισπανικό πολεμικό στόλο, που είχε καταφύγει σε γαλλικά λιμάνια, και επιστρέφει τον ισπανικό χρυσό, ενέχυρο του δανείου του 1931.

Οι κομμουνιστές δεν μπόρεσαν να κάνουν τίποτα για να μετατρέψουν σε γόνιμη την τραγική κωμωδία των τριμερών συνομιλιών της Μόσχας (Ιούλης - Αύγουστος 1939). Οταν, στις αρχές Σεπτέμβρη του 1939, ο πόλεμος με τη Γερμανία τελικά αρχίζει, οι κομμουνιστές δεν μπορούν να κάνουν τίποτα για να αναστρέψουν τον «αστείο πόλεμο». Οι προτάσεις τους (πολύ μετριοπαθείς και ρεαλιστικές, που δείχνουν μια νηφάλια και διαυγή γνώση των στρατηγικών παραγόντων, του συσχετισμού των δυνάμεων κ.λπ. και που θα επαληθευτούν φωτογραφικά) δεν έχουν καμιά επίπτωση. Αντί γι' αυτό, οδηγούν ...στην απαγόρευση του ΓΚΚ, στην καθαίρεση των βουλευτών του και στη σύλληψη των ηγετών του, μερικοί από τους οποίους (αν και σαν εξαίρεση παρά κανόνας) παραδίδονται, σε συνέχεια, στους Γερμανούς. Κι αυτό, συμπληρώνουμε, από τη Βουλή που είχε αναδείξει το ΛΜ το 1936.¹⁹

^{--------------------------------------------}

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

17. Πρόκειται, πραγματικά, για δραματικό επεισόδιο. Στις 4.9.36, οι δυνάμεις του στρατηγού Μόλα, που έχει επικρατήσει στη Ναβάρα από τις πρώτες ώρες της εξέγερσης, στρέφονται βόρεια και χτυπούν τη βασκική πόλη Ιρούν, ακριβώς στα σύνορα με τη Γαλλία. Υστερα από άγριες μάχες, που γίνονται μπροστά στα μάτια των Γάλλων συνοριακών και τελωνειακών φρουρών, η πόλη καταλαμβάνεται. Η χώρα των Βάσκων απομονώνεται από τον έξω κόσμο.

Το επεισόδιο κάνει πολύ μεγάλη εντύπωση στη Γαλλία. Δείχνει καθαρά ότι, αν η Γαλλία εφαρμόσει την πολιτική που έχει αναγγείλει επισήμως στις 9.8.1936 («καμιά βοήθεια στην Ισπανία», δηλαδή στη δημοκρατική Ισπανία), η νίκη των φασιστών είναι ζήτημα χρόνου.

Σε μαζική συγκέντρωση στο Παρίσι, ο πρωθυπουργός Λεόν Μπλουμ γίνεται δεκτός με συνθήματα υπέρ της βοήθειας στην Ισπανία. Η μόνη του αντίδραση είναι να βάλει τα κλάματα και να διαβεβαιώσει ότι κι αυτός σκέπτεται το Ιρούν.

Μπορεί. Η Γαλλία, όμως, εξακολουθεί να μη δίνει όπλα.

18. Πολλές φορές, μας διαφεύγει η σοβαρότητα της κατάστασης. Η συμφωνία του Μονάχου επικυρώνεται από τη Γαλλική Εθνοσυνέλευση ομόφωνα από όλα τα κόμματα, με μόνη εξαίρεση την κομμουνιστική κοινοβουλευτική ομάδα. Εκτός από τους κομμουνιστές, μόνο ένας σοσιαλιστής βουλευτής και ο βουλευτής της Δεξιάς de Korillis καταψηφίζουν.

Σχεδόν αμέσως, όλη η χώρα κατακλύζεται από ανώνυμες προκηρύξεις και αφίσες που ζητούν τη διάλυση του ΓΚΚ. Και αυτό γιατί το ΓΚΚ θέλει να προκαλέσει πόλεμο με τη Γερμανία, επειδή του έχει πει ο Στάλιν ότι ο πόλεμος είναι η μητέρα της Επανάστασης.

Σε όλη τη χώρα, οι αντικομμουνιστικοί διωγμοί παίρνουν μεγάλη έκταση. Συνεργούσης και της οικονομικής κρίσης, σε πολλά εργοστάσια έγιναν μαζικές απολύσεις όσων είναι γνωστοί σαν κομμουνιστές. Οι διαδηλώσεις χτυπιούνται από την αστυνομία κ.λπ.

19. Για να δούμε τι πραγματικά έγινε.

Στις 26.9.1939, το ΓΚΚ τίθεται εκτός νόμου. Στις 9.2.1940, στις παραμονές της ναζιστικής εισβολής, οι βουλευτές του ΓΚΚ αποβάλλονται από την Εθνοσυνέλευση και συλλαμβάνονται με την κατηγορία ότι ...ανήκουν στην Κομμουνιστική Διεθνή. Σε συνθήκες λυσσαλέας αντικομμουνιστικής υστερίας, στην οποία πρωτοστατούν οι σοσιαλιστές, οι κομμουνιστές βουλευτές καταδικάζονται σε φυλάκιση 4-5 ετών και σε 5ετή στέρηση των πολιτικών τους δικαιωμάτων μετά την απελευθέρωσή τους.

Υπενθυμίζουμε ότι στις 2.9.1939 οι Γάλλοι κομμουνιστές βουλευτές ψήφισαν υπέρ της κήρυξης πολέμου κατά της Γερμανίας. Το ίδιο έκανε, την ίδια ημέρα, στη Βουλή των Κοινοτήτων ο μόνος κομμουνιστής βουλευτής της Βρετανίας Ουίλιαμ Γκάλαχερ.

Ο Φράνκο με τους στρατηγούς του Καβαλκάντι και Μόλα στο κέντρο της πόλης Μπούργκος

Αλλά πιο σημαντικό είναι αυτό που συνέβη στη συνέχεια.

Ενα από τα πολιτικά φαινόμενα της εποχής που συζητήθηκαν από τότε κιόλας ήταν η στάση του ΛΜ απέναντι στους αντιπάλους του. Και αυτό κυρίως γιατί έρχεται σε πλήρη αντίθεση με αυτό που έκαναν εκείνοι. Σήμερα διαθέτουμε υπεράφθονα στοιχεία που δείχνουν ότι, μετά τη νίκη του ΛΜ, οι δυνάμεις της Δεξιάς:

1) Προσανατολίζονται ανοιχτά και ολοκληρωτικά προς την κατεύθυνση της ένοπλης εξέγερσης, ενώ παραμερίζουν κάθε στοιχείο τους που δε συμφωνεί.

2) Παίρνουν όχι απλώς μεγάλη, αλλά κυριολεκτικά γιγαντιαία, βοήθεια από τον παγκόσμιο ιμπεριαλισμό και όχι μόνο τον αξονικό αλλά ολόκληρο. Πληροφορίες από τότε κιόλας ανέφεραν ότι ένας μόνο Βρετανός δισεκατομμυριούχος έδωσε στην προετοιμασία της ανταρσίας πάνω από 15.000.000 λίρες, ποσό υπεραστρονομικό για την εποχή και που αντιστοιχεί σχεδόν σε μια λίρα κατά κεφαλήν του τότε ισπανικού πληθυσμού.

Ανδρες των διεθνών ταξιαρχών κατά τη διάρκεια των μαχών το 1939 στη Μαδρίτη

Στην Ισπανία, γίνεται, σε πολύ εκρηκτικότερες συνθήκες, ό,τι έγινε και στη Γαλλία: Οι μόνοι που δεν εισακούγονται είναι οι κομμουνιστές. Αυτοί δεν παύουν να καταγγέλλουν τις προετοιμασίες της αντεπανάστασης. Ακόμα και όταν οι προετοιμασίες είναι τόσο φανερές, ώστε οι κομμουνιστές δεν έχουν παρά να αναφέρουν απλώς τι γίνεται γύρω τους (π.χ., αποστολή στη Μαδρίτη, τον Ιούλη του 1936, του Χεσούς Μονσόν από τη Ναβάρα και συνάντηση με τον πρωθυπουργό Σαντιάγο Κασάρες Κιρόγα), οι παραστάσεις τους αποκρούονται και με τρόπο μάλλον σκαιό από την κυβέρνηση. Η τελευταία αρνείται κάθε μέτρο πρόληψης. Ακόμα και οι πιο εκτεθειμένοι αντιδραστικοί δεν ενοχλούνται ή ακόμα και μετατίθενται και σε θέσεις που διευκολύνουν τη δουλιά τους (κλασικό παράδειγμα, η μετάθεση του στρατηγού Εμίλιο Μόλα στη Ναβάρα). Καθώς η κυβέρνηση παίρνει απανωτές αναφορές και από στρατιωτικές και αστυνομικές πηγές για τις προετοιμασίες, δίνει αυστηρές εντολές στους στρατιωτικούς και αστυνομικούς διοικητές: «Οποιος δώσει όπλα στους εργάτες, θα παραπεμφθεί στο στρατοδικείο!».²¹

RIZOS

Στο τέλος, έγινε, φυσικά, εκείνο που πρόβλεπαν οι κομμουνιστές και ακριβώς όπως το πρόβλεπαν: η φασιστική αντεπαναστατική εξέγερση. Και μόνα τα εμπράγματα περιστατικά δείχνουν ολοκάθαρα ότι η τελευταία έγινε με βάση σχέδια από καιρό καταστρωμένα.²³

Και μετά ακόμα το ξέσπασμα της εξέγερσης και ενώ οι κομμουνιστές έχουν πια πλέον ή επαρκώς επαληθευτεί, αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα που αντιμετώπιζαν και πρώτα: Και πάλι δεν εισακούονται. Και αυτή τη φορά δεν εισακούονται -σε ένα πολύ κρίσιμο θέμα - στη δημιουργία τακτικού στρατού.

Οσο και αν αυτό φαίνεται παράξενο ή και τελείως απίστευτο, τόσο οι σοσιαλιστές όσο και οι αναρχικοί αντιδρούν στη δημιουργία τακτικού στρατού. Οι αναρχικοί κατηγορούν τους κομμουνιστές σαν ...αντεπαναστάτες επειδή το προτείνουν. Η ανίερη συμμαχία σοσιαλιστών -αναρχικών έχει σαν αποτέλεσμα την πτώση της Μαλάγα (8 Φλεβάρη του 1937), όπου οι φρανκικές δυνάμεις επιτίθενται ακριβώς με τον τρόπο που είχαν προβλέψει και λεπτομερώς «προπεριγράψει» οι κομμουνιστές. Στο Βορρά, κυρίως, δηλαδή στη χώρα των Βάσκων, οι ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες γίνονται ακόμα δυσκολότερες, καθώς οι προσπάθειες των κομμουνιστών για τη δημιουργία τακτικών δυνάμεων συναντούν εκτεταμένο σαμποτάζ. Αποτέλεσμα: Η πτώση του Βορρά στην περίοδο Ιούνη - Οκτώβρη του 1937.²⁴

Εκτέλεση δημοκρατικού από απόσπασμα εθνικιστών

- Από τη μια μεριά, οι εξαγριωμένοι από την υπόθεση της Μαλάγα (και από την προηγουμένη υπόθεση του Αλκασάρ, για την οποία θα έπρεπε να είχαν παραπεμφθεί σε έκτακτο στρατοδικείο όλοι οι αναρχικοί της Ισπανίας, συλλήβδην και αθρόως)²⁵ κομμουνιστές δεν έχουν κανέναν τρόπο να επιβληθούν στους συμμάχους τους. Η ίδια η ηγεσία του ΚΚΙ ζητά από τους κομμουνιστές υπουργούς να μην επιμείνουν στην απειλή της παραίτησής τους.

- Από την άλλη μεριά, στο ΚΚ της χώρας των Βάσκων ξεσπούν διαφωνίες. Η ηγεσία του ΚΚΙ κατηγορεί μερικά τοπικά στελέχη του κόμματος ότι έκαναν παραχωρήσεις, που δεν έπρεπε να κάνουν, στην τοπική κυβέρνηση.

Στο σημείο αυτό, αξίζει ν' αναφέρουμε και μια λεπτομέρεια. Στις 21 Αυγούστου του 1937, με διαταγή του υπουργείου Εθνικής Αμυνας, καθαιρείται από τη θέση του Επιτρόπου του 14ου Σώματος Στρατού ο Χεσούς Λαρανιάγκα.^25α Η διαταγή έρχεται ενώ το Μπιλμπάο έχει ήδη πέσει και όλοι περιμένουν τη συνέχιση της φασιστικής επίθεσης σε συνθήκες γιγαντιαίας υπεροχής των δυνάμεών της. Από την άλλη μεριά, ο Λαρανιάγκα είναι μια γνωστότατη φυσιογνωμία της Βισκάγια, που είχε παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην άνιση άμυνα του Μπιλμπάο και, άλλωστε, είχε μόλις πριν από λίγες μέρες διοριστεί στη θέση από την οποία καθαιρέθηκε. Γιατί θα ήθελε κανείς να μετατρέψει σε απλό στρατιώτη έναν ήρωα του πολέμου, ενώ ο πόλεμος συνεχίζεται και σε πολύ ανησυχητικές συνθήκες; Αλλωστε, ήταν πασίγνωστο ότι ο διορισμός του Λαρανιάγκα είχε προκαλέσει μεγάλη δυσαρέσκεια στους κόλπους της βασκικής κυβέρνησης. Το ερώτημα παραμένει: Γιατί; Μήπως γιατί ο Λαρανιάγκα, όπως όλα, ανεξαιρέτως, τα στοιχεία της εποχής δείχνουν, ήταν ένας από τους κομμουνιστές που πρωτοστατούσαν (χωρίς καμιά, ουσιαστικά, επιτυχία) στην εκστρατεία καταστροφής των βιομηχανικών εγκαταστάσεων, αν αυτές τελικά δεν μπορούσαν να προστατευτούν; Σημειώνουμε ότι η στάση του αυτή είχε, σύμφωνα με επίμονες φήμες, δημιουργήσει προστριβές με τη βασκική κυβέρνηση, αλλά και με μερικούς ηγέτες του ίδιου του Κομμουνιστικού Κόμματος, που έγιναν γι' αυτό στόχοι της εθνικής κομματικής ηγεσίας.

Ακριβώς, άλλωστε, λόγω της εκρηκτικής κατάστασης, στην Ισπανία βλέπουμε πιο καθαρά και γιατί οι κομμουνιστές βρίσκονται σ' αυτή τη δύσκολη θέση: Πώς να μη βρίσκονται, όταν βλέπουμε τον πρεσβευτή της Ισπανίας στο Λονδίνο Πάμπλο ντε Αγάρατε, προσπαθώντας να εξασφαλίσει κάποια βρετανική υποστήριξη, να προσφέρεται στον Αντονι Ιντεν να εγγυηθεί ότι, στην Ισπανία, «δεν υπάρχει κανένας κομμουνιστικός κίνδυνος»;²⁶

Και όλα αυτά, όταν η φρανκική εξέγερση είναι, πριν απ' όλα, μια «εκστρατεία ενάντια στον κομμουνισμό»...

Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος έδειξε ιδιαίτερα έντονα ορισμένα χαρακτηριστικά της πολιτικής συγκυρίας της εποχής εκείνης.

Από την πλευρά της, η Κομμουνιστική Διεθνής έκανε συνεχώς εκκλήσεις ενότητας για από κοινού δράση για τη σωτηρία της Ισπανίας. Τέτοιες εκκλήσεις, π.χ., μπορούν να χαρακτηριστούν οι επιστολές του Γενικού Γραμματέα της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΚΔ) Γ. Ντιμιτρόφ στον Πρόεδρο της Σοσιαλιστικής Διεθνούς ντε Μπρουκέρ στις 3.6.37, η επιστολή του της 26ης Ιούνη (πτώση του Μπιλμπάο), η επιστολή του της 17ης Ιούλη του 1937, με τη συμπλήρωση ενός χρόνου από τη φασιστική εξέγερση κ.λπ. Οι μόνιμες απαντήσεις που έπαιρνε η ΚΔ και ο ΓΓ της ήταν ότι ο Πρόεδρος της ΣΔ «δεν έχει πλήρεις εξουσίες» για να πάρει πρωτοβουλία.

Εδώ, όμως, φάνηκε και κάτι άλλο, πιο σοβαρό. Οτι οι κομμουνιστές ήταν, πιθανότατα, οι μόνοι που δεν έλεγαν ΟΧΙ. Οι υπόλοιποι δε δίσταζαν καθόλου να το πουν. Ετσι, μόλις έγιναν γνωστές οι προετοιμασίες για τη συνάντηση της Ανμάς, διάφοροι εκπρόσωποι της ΣΔ βγήκαν και τις κατήγγειλαν. Κατ' αρχήν, αυτό είχε γίνει από καιρό πριν, από ένα σημαντικό μέλος της ΣΔ που θα μπορούσε να παίξει σημαντικό ρόλο: Το βρετανικό Εργατικό Κόμμα. Ηδη από το Μάρτη του 1937, ο γνωστός ηγέτης του Ερνεστ Μπέβιν, μιλώντας στο συνέδριο της ΣΔ που γίνεται στο Λονδίνο, δηλώνει απερίφραστα:

«Το βρετανικό εργατικό κίνημα δε θέλει να αφήσει να επιδράσουν με οποιονδήποτε τρόπο τα γεγονότα της Ισπανίας στις αποφάσεις και την τακτική του».

Μόλις γίνονται γνωστές οι επαφές των δύο Διεθνών το καλοκαίρι του 1937, το Εργατικό Κόμμα παρεμβαίνει και αφαιρεί τις εξουσιοδοτήσεις του από την ηγεσία της ΣΔ. Δεν ήταν, όμως, το μόνο πρόβλημα. Στην Ολλανδία και την Τσεχοσλοβακία, τα σοσιαλιστικά κόμματα απειλούν αποχώρηση από τη ΣΔ, αν οι επαφές συνεχιστούν. Τα πράγματα παίρνουν ιδιαίτερα σοβαρή τροπή στο Βέλγιο, έδρα της ΣΔ, όπου μια ομάδα σοσιαλιστών ηγετών φέρεται να δηλώνει ότι «προτιμά τη ναζιστική Γερμανία από την ΕΣΣΔ».

Οι κυβερνήσεις των χωρών όπου κυριαρχούν ή συμμετέχουν οι σοσιαλιστές ακολουθούν πάντα τη γραμμή της «μη επέμβασης».

Στις συνθήκες αυτές, γίνεται ιδιαίτερα αξιοπρόσεχτο το γεγονός ότι οι επαφές συνεχίζονται και, ως ένα βαθμό, διευρύνονται. Ετσι, διάφοροι ηγέτες της ΣΔ επισκέπτονται την Ισπανία, όπου εκφωνούν συγκινητικούς λόγους. Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι πρόκειται για ιδιαίτερα επιφανείς προσωπικότητες της ΣΔ, όπως ο ταμίας της ΣΔ, Φ. Αντλερ, ο Σκέβενελς, ο μελλοντικός πρωθυπουργός της Βρετανίας Κλέμεντ Ατλι κ.ά. Ο Σκέβενελς, μιλώντας στη γαλλοβελγική ταξιαρχία, δήλωσε: «Σύντροφοι, σας ορκίζομαι ότι θα πάρετε όπλα!»

Το πρόβλημα είναι ότι αυτές οι υποσχέσεις ποτέ δεν πραγματοποιήθηκαν.

Ενα άλλο πιο ενδιαφέρον στοιχείο της εξέλιξης είναι η έκταση των επαφών στον τομέα της νεολαίας. Στην ίδια την Ισπανία, οι οργανώσεις των δύο κομμάτων, δηλαδή του Σοσιαλιστικού και του Κομμουνιστικού, έχουν ήδη συγχωνευτεί. Παράλληλα, στην Ισπανία γίνονται μια σειρά κοινές εκδηλώσεις, όπως εκείνες του Ιούλη του 1937, όπου, για πρώτη φορά, γίνεται επίσημη συνάντηση ηγετικών αντιπροσωπειών των δύο Διεθνών της νεολαίας.^26α

Ωστόσο, και αυτές οι ενέργειες έμειναν χωρίς αποτέλεσμα στον πρακτικό τομέα και η Ισπανία αφέθηκε να στραγγαλιστεί.

Αναμφίβολα, τα κίνητρα που οδηγούσαν τους διαφόρους προσωπικούς παράγοντες μπορούσαν να είναι (και, δεν υπάρχει αντίρρηση ότι ήταν) διάφορα. Επίσης, όμως, αναμφίβολα, ιδιαίτερα εν όψει των πρακτικών αποτελεσμάτων, είναι το ότι, ανεξάρτητα από τις προθέσεις των φορέων τους, εξυπηρέτησαν μια διπλή πολιτική: από τη μια μεριά, παροχή κάθε άνεσης προς τις αντεπαναστατικές δυνάμεις, ώστε να ολοκληρώσουν το έργο τους και, από την άλλη, ενίσχυση των δυνατοτήτων διείσδυσης στις κομμουνιστικές γραμμές.

-----------------------------------------

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

20. Εδώ αξίζει μια σύγκριση και με την ελληνική ιστορία. Αλλού, επισημαίνουμε ότι η ημερομηνία της φασιστικής εξέγερσης στην Ισπανία (17.7.1936) βρίσκεται ύποπτα κοντά στην επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος στην Ελλάδα (4.8.1936).

Δεν είναι η μόνη ύποπτη σύμπτωση.

Πολύ κοντά με τις εκλογές της Ισπανίας, και συγκεκριμένα στις 26.1.1936, γίνονται εκλογές και στην Ελλάδα. Εκείνο που προκαλεί εντύπωση είναι το ότι αυτές οι εκλογές φαίνονται σαν μια, τουλάχιστον σχετικά, απότομη ανακοπή της αντιδραστικής κατολίσθησης της ελληνικής κοινωνίας, τόσο φανερής το 1935 και με αποκορύφωμα το δημοψήφισμα της επαναφοράς της μοναρχίας (10.10.1935). Στις εκλογές, που εντυπωσιάζουν ακριβώς με την τελείως εκτός τόπου και χρόνου ηρεμία τους, σημαντική επιτυχία σημειώνει το Παλλαϊκό Μέτωπο (ΠΜ), με 73.411 ψήφους (5,75%) και 16 βουλευτές. Από εκλογική άποψη, μπορούμε να θεωρήσουμε βέβαιο ότι το ΠΜ θα είχε σαφώς ξεπεράσει το 10%, αν δεν υπήρχε ένα τεράστιο χάσμα ανάμεσα στις επιδόσεις του στη Βόρεια Ελλάδα (πολύ υψηλές) και τη Νότια Ελλάδα και την Κρήτη (πολύ χαμηλές).

Ωστόσο, το ερώτημα για τις εκλογές παραμένει, πολύ περισσότερο που η συνέχεια είναι γνωστή και σε σαφή αντίθεση με αυτές.

Απάντηση του Π. Ρούσσου στον γράφοντα:

«Η ουσία είναι: Φέραμε το βασιλιά, τώρα ετοιμάζουμε το ντεκόρ για τη δικτατορία».

Ολα δείχνουν την ύπαρξη ενός γενικού και, προπάντων, διεθνούς σχεδίου για το «ντεκόρ».

21. Αυτό, τουλάχιστον, λέει ο Hugh Thomas στο βιβλίο του «Ιστορία τον Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου», έκδ. Αφοί Τολίδη, Αθήνα.

Σημειώνουμε ότι ο Χ. Μονσόν μεταφέρει στη Μαδρίτη την ατμόσφαιρα μιας προετοιμασίας εξέγερσης που, στη Ναβάρα, γίνεται τελείως δημόσια. Οι «ρεκετές», οι τοπικές μοναρχικές παραστρατιωτικές πολιτοφυλακές, αλλάζουν τα αρκεβούζια του Καρλιστικού Πολέμου του 1880 με σύγχρονα μάουζερ μέσω του λαθρεμπορίου των Πυρηναίων και κάνουν γυμνάσια. Επικεφαλής της όλης προετοιμασίας είναι, προφανώς, ο στρατηγός Ε. Μόλα, που έχει μετατεθεί από την κυβέρνηση του ΛΜ στην Παμπλόνα, πρωτεύουσα της Ναβάρα, και έχει κυκλοφορήσει, με την υπογραφή El Director (= «ο Διευθυντής»), ένα σήμερα περιβόητο ντοκουμέντο, όπου περιγράφεται με αξιόλογη ακρίβεια η μελλοντική φασιστική εξέγερση. Οι προετοιμασίες των στασιαστών διευκολύνονται από το ότι, στη Ναβάρα, έχει νικήσει στις 17.2.1936 η Δεξιά.

Η απάντηση του πρωθυπουργού Κασάρες Κιρόγα στον Μονσόν είναι η εξής:

«Εσείς οι κομμουνιστές είστε φοβεροί. Παντού βλέπετε φασίστες»...

Εδώ, όμως, αξίζει άλλη μια αναδρομή στην ελληνική ιστορία.

Η εκλογική νίκη του ΛM στην Ισπανία, που έκανε εκκωφαντικό θόρυβο σε όλη την Ευρώπη, δεν άφησε και ούτε ήταν δυνατό να αφήσει αδιάφορη την εφημερίδα «Ριζοσπάστης». Στις 29 Φλεβάρη 1936, ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει άρθρο για την Ισπανία, όπου εμφανίζει την κατάσταση στη χώρα αυτή σαν ένα είδος γενικής και κοινής εκστρατείας εξόντωσης του φασισμού. Η πραγματικότητα, όπως βλέπουμε, ήταν τελείως διαφορετική. Η διαφορά μεταξύ πραγματικότητας και εικόνας του «Ριζοσπάστη» μπορεί, κατά τη γνώμη μας, να αποδοθεί σε δύο κυρίως παράγοντες:

α) Στις πραγματικές δυσχέρειες επικοινωνίας με βάση τα τεχνικά μέσα του 1936.

β) Στην προσπάθεια του ΚΚΕ να δημιουργήσει ΛΜ και στην Ελλάδα. Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά και στην προτροπή για μια «Ελληνική Ισπανία» που περιέχεται στο άρθρο.

Δυστυχώς, δεν είμαστε ενήμεροι για την αρθρογραφία του «Ριζοσπάστη» σε συνέχεια για το θέμα.

22. Στο περίφημο εκείνο επεισόδιο όπου η Ντολόρες Ιμπαρούρι μιλά στους στρατιώτες της φρουράς της Μαδρίτης μέχρι που τους έπεισε να ακολουθήσουν τη Δημοκρατία, από τις γραμμές των στρατιωτών ακούστηκε η κραυγή:

«Τι θα γίνει με τη γη;»

(Αναφέρεται στο βιβλίο «Ντ. Ιμπαρούρι, Ο μοναδικός δρόμος», εκδ. «Κρατικές Εκδόσεις Πολιτικής Φιλολογίας», Μόσχα 1962, στα ρωσικά).

23. Αυτή ακριβώς την επισήμανση κάνει και η Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια, εκδ. Κ. Εμμανουήλ - Δ. Κιτσία & Σία, Αθήνα 1970.

24. Στο Βορρά, και ιδιαίτερα στη χώρα των Βάσκων, η επιρροή των αναρχικών είναι ασήμαντη. Εδώ, οι προσπάθειες των κομμουνιστών προσκρούουν στο Εθνικιστικό Κόμμα. Για περισσότερες λεπτομέρειες, ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει το κεφάλαιο για τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Εδώ, επισημαίνουμε ότι η εμφάνιση του ίδιου προβλήματος σε άλλες συνθήκες δείχνει ακριβώς ότι το ΚΚΙ δεν ήταν «καλυμμένο» απέναντι σε καμιά πολιτική δύναμη.

25. Το Αλκασάρ (= «Κυνήγι») είναι ένα εξαιρετικά οχυρό φρούριο, 75 χλμ. νοτιοδυτικά της Μαδρίτης.

Τον Ιούλη του 1936, μέσα σ' αυτό κλείνονται οι δυνάμεις του συνταγματάρχη Μοσκαρντό, ενός εκ των ηγετικών εγκεφάλων της συνωμοσίας. Ο Μοσκαρντό, ο οποίος, εκτός από τη σχεδόν απρόσιτη οχυρή θέση, κατέχει άφθονα πυρομαχικά και τρόφιμα, αρνείται κάθε συζήτηση για παράδοση.

Την πολιορκία του φρουρίου αναλαμβάνουν οι αναρχικοί, οι οποίοι έκαναν, κυριολεκτικά, σημεία και τέρατα. Αν πιστέψουμε, π.χ., τον Hugh Thomas και το BBC, μετέτρεψαν την πολιορκία σε τουριστική ατραξιόν, όπου έρχονταν τουρίστες με λεωφορεία, έμπαιναν στα ορύγματα και τα πολυβολεία, έριχναν μερικές ριπές και, μετά, έφευγαν. Χωρίς να μιλήσουμε για όσα έκαναν στον τομέα της γενικής οργάνωσης (;) της στρατιωτικής δύναμης της πολιορκίας αλλά και στην περιοχή, πέρα από το στρατιωτικό τομέα. Οι εντονότατες διαμαρτυρίες των κομμουνιστών στον Λάργο Καμπαγέρο, ο οποίος, στο μεταξύ, έχει γίνει πρωθυπουργός, απορρίπτονται σκαιότατα. Στις 15 Σεπτέμβρη και ενώ οι αστείοι στρατιωτικοί (και άλλοι) πειραματισμοί των αναρχικών συνεχίζονται, οι φασίστες φτάνουν (εν μέρει, χάρη και πάλι στους αναρχικούς) σε απόσταση αναπνοής από το Τολέδο, δηλαδή δίπλα στο Αλκασάρ. Οι αναρχικοί, φυσικά, το σκάνε και ο Λάργο Καμπαγέρο αναθέτει τώρα στους κομμουνιστές να βγάλουν το φίδι από την τρύπα. Καθώς είναι πολύ αργά για οποιοδήποτε μέτρο, οι φασίστες καταλαμβάνουν την περιοχή του Τολέδο και του Αλκασάρ, όπου γίνεται μια φρικαλέα σφαγή.

25α. Βλ. Guerra y Revolution en Espana, 1936 -39, Editorial Progreso, Moscu 1971, σελ. 241.

26. Πρόκειται για συζήτηση που έγινε στις 28.10.1937, μέσα στη Βουλή των Κοινοτήτων. Ο Αγάρατε ζήτησε από τον Ιντεν τη βρετανική παρέμβαση ενάντια στις ιταλικές ενέργειες στην Ισπανία.

Εχει, κατά τη γνώμη μας, ιδιαίτερη σημασία να υπογραμμιστεί και αυτό που, πολύ ξεκάθαρα, λέει στο «Μοναδικό δρόμο», η Ντ. Ιμπαρούρι: «Οι κομμουνιστές δεν έπρεπε (και γι' αυτό και δεν το επιχείρησαν το Μάη του 1937, όταν ο Λάργο Καμπαγέρο παραιτήθηκε) να πάρουν την εξουσία, γιατί αυτό θα προκαλούσε γενική στρατιωτική επέμβαση του ιμπεριαλισμού», «Ντολόρες Ιμπαρούρι, Ο μοναδικός δρόμος», ό.π.

26α. Βλ. Guerra y Revolution en Espana, 1936 -39, ό.π., σελ. 218 κ.επ.