Περνάει από τον προθάλαμο της ανολοκλήρωτης σύνθεσης «Αλβανιάδα», πάντα υπό τη βαριά σκιά του αλβανικού έπους.

«Ηταν μια βίαιη φορά προς τα εμπρός του λαού που είχε κάποτε ηττηθεί, όχι εξαιτίας του, στη Μικρασία, και που τώρα θα έπαιρνε την εκδίκησή του».

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η δώδεκα λεπτών παραγωγή ακούστηκε, για πρώτη φορά, τον Οκτώβρη του 1956, από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών του τότε Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφώνου.

Συντελεστές αυτού του ακριβού τεκμηρίου, καθόλου ευκαταφρόνητοι - πάντα με την εκ των υστέρων ανάγνωση. Ο ποιητής Νίκος Γκάτσος, ο οποίος αναλαμβάνει τη ραδιοφωνική σκηνοθεσία - επιμέλεια και τη συγγραφή προλογικού σημειώματος, πριν την ανάγνωση.

Ο συνθέτης Μάνος Χατζιδάκις βάζει υποστηρικτικά και καθόλου συνοδευτικά τη μουσική του στις απαγγελίες των Θάνου Κωτσόπουλου και Μήτσου Λυγίζου.

Ενα μέρος του ανολοκλήρωτου έργου, με φωτογραφίες του Οδυσσέα Ελύτη και σκίτσα του εικαστικού Γιάννη Μόραλη, δημοσιεύεται στο προδικτατορικό φοιτητικό περιοδικό «Πανσπουδαστική» (τεύχος 41, 22 Οκτώβρη 1962), με ξεκάθαρο προοδευτικό προσανατολισμό.

Εκτοτε δεν απέκτησε ολοκληρωμένη μορφή, δεν τυπώθηκε σε βιβλίο και δεν συμπεριελήφθη στα άπαντα του νομπελίστα ποιητή. Ο δημιουργός, στο ίδιο έντυπο, δίνει και μία συνέντευξη σε ανώνυμο συντάκτη, με τίτλο «Εζησα το θαύμα της Αλβανίας».

«Δεν είχε, απ' όσο ξέρω, καμιάν απήχηση», επιλέγει τον με απόλυτη ειλικρίνεια εξομολογητικό τόνο, «μολονότι η ραδιοφωνική παρουσίαση βοηθούσε την ανάδειξη της ιδιότυπης τεχνικής του. Ισως να έφταιγα εγώ, ίσως το θέμα. Γεγονός είναι ότι μου έλειψε από κει και πέρα η διάθεση να συνεχίσω ένα έργο με τόσο μεγάλες διαστάσεις.

»Κάτι περισσότερο: μου χρειάζεται αυτό που λέμε ''αόρατη παραγγελία'', η συναίσθηση ότι μία ομάδα ανθρώπων, έστω και μικρή, περιμένει κάτι από μένα. Προχώρησα αρκετά, κ' ύστερα ξαφνικά, σταμάτησα.

»Με τράβηξε το ''Αξιον εστί'' που είχε αρχίσει να ωριμάζει μέσα μου και που έμελλε να ηχήσει αλλοιώς. Ωστόσο, μια που αυτό το πρώτο μέρος εξακολουθεί προσωπικά να με ικανοποιεί απολύτως κ' έχει εξάλλου πάρει κατά κάποιον τρόπο το βάφτισμα της δημοσιότητας, ευχαρίστως σας το παραχωρώ».

Η «Αλβανιάδα» τυπώνεται, μετά την έκδοση του «Αξιον εστί» (εκδόσεις «Ικαρος», Δεκέμβρης 1959), που τιμήθηκε με το Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1960). Η επιλογή δημοσίευσης στο συγκεκριμένο έντυπο δείχνει ότι εμφατικά ανανεώνει τη σχέση του Οδυσσέα Ελύτη με το πλατύ λαϊκό ακροατήριο.

Υποθέτουμε ότι πρέπει να έχει κατά νου ότι αυτό που θεωρεί μέγιστο τιτάνιο ποίημά του έχει μελοποιηθεί από τα Χριστούγεννα του 1960, με την υπογραφή του Μίκη Θεοδωράκη.

Και καταλαβαίνει ότι δεν θ' αργήσει να έρθει η στιγμή της πρώτης δημόσιας παρουσίασής του και ν' ακολουθήσει ηχογράφησή του σε δίσκο, καθώς ο μελοποιός βρίσκεται στα πάνω του και η φωνογραφική εταιρεία του περιμένει, με ανυπομονησία, τη νέα δουλειά του.

Αλήθεια, υπάρχει πιο ευήκοο και ζωντανό στοιχείο από τα νέα παιδιά και δη τα προοδευτικά, τα οποία δίνουν αγώνες μέσα κι έξω από το πανεπιστήμιο;

Αυτήν, λοιπόν, τη μονάδα, αυτό το μόνο μοναχικό μέρος μιας ανολοκλήρωτης σύνθεσης, που θα στεγαζόταν υπό τον γενικό τίτλο «Βαρβαρία», παρουσιάζει ο κριτικός Αντρέας Καραντώνης. Συμπορεύτηκε με τη γενιά του Ελύτη - ήταν έναν χρόνο μεγαλύτερος από τον ποιητή - κι έτσι γνωρίζει εκ των έσω τα πεπραγμένα, αφού έχει την ευκαιρία να βλέπει από κοντά τη γένεση των λογοτεχνικών αποτελεσμάτων, που δεν οδηγούνται πάντα στο τυπογραφείο.

«Αυτός ο τίτλος - διατυπώνει στο βιβλίο του "Για τον Οδυσσέα Ελύτη" (εκδόσεις «Δ. Ν. Παπαδήμα», Αθήνα, 1980) -, αυτή η ''Βαρβαρία'' που έμοιαζε με ονομασία κάποιου μυθικού μα και αποτρόπαιου κράτους, απειλητικού πάντα για τη μικρή και φτωχή μα ηλιόχαρη χώρα μας που ήδη σφαδάζει κάτω από τα σιδερένια πλέγματα των Ευρωπαίων Βαρβάρων, μού είχε ανοίξει ορίζοντες μαγικών ποιητικών υποσχέσεων. Και κάθε φορά δεν έπαυα να ρωτώ και να ξαναρωτώ τον Ελύτη για τη μοίρα της "Βαρβαρίας". Κι εκείνος μου απαντούσε πάντα με αόριστα χαμόγελα και με μισόλογα, δίνοντάς μου να καταλάβω πως αυτή η ''Βαρβαρία'' κυοφορούνταν μέσα του ανάμεσα στη βεβαιότητα και τη αβεβαιότητα - δηλαδή οι ποιητές για την ίδια στιγμή τους κεντρίζουν πολλά ''ετεροθαλή'' ποιητικά θέματα και προπλάσματα, χωρίς να αποφασίζουν μια προτίμηση, με κίνδυνο να σβήσουν μια μέρα από τον κατάλογο της φαντασίας τους όλα αυτά τα νεφελώδη σχεδιάσματα των ''αγέννητων ψυχών'', όπως θα έλεγε - και όπως είπε - ο Παλαμάς των ''Βωμών''».

Ορισμένα αποσπάσματα από την «χαμένη» «Αλβανιάδα»:

Βράχος αστράφτει εκεί

Που τον πατεί ο Λευτέρης!

Ακουσε πως φυσάει μες

Στο τραγούδι του!

Η μυρτιά που τρέμει κάτω

απ' τη φωνή

Ο αέρας δεν την καταλύει

*

Την ώρα που με τη γροθιά

Κτυπώντας το τραπέζι

Ανθρωποι με κρανίο

γυμνό και με δασό σαγόνι

«Θάλασσα της Μεσόγειος»

λεν «δική μας θάλασσα»

*

Πάνω της ετοιμάζει

τα σεντόνια τώρα

Τώρα ξαπλώνει πάνω της

γλυκά ο Λευτέρης

τη νέα γυναίκα, τα παιδιά του

*

Πέφτει το βράδυ σβήνει ο ήλιος

Πέφτει το βράδυ ανάφτει ο λύχνος

*

Η τάξη της αγάπης να! Η

κουρά να των κυμάτων

*

Η νύχτα να! Με το διπλό

παιχνίδι των κριμάτων

Η συνέντευξη στο περιοδικό «Πανσπουδαστική» γίνεται καθρέφτης, στον οποίο ο Οδυσσέας Ελύτης «ξεγυμνώνεται» και λέει τα πράγματα με τ' όνομά τους:

-- Τι είναι εκείνο που σας συγκίνησε στο Επος του Σαράντα;

«Πώς να σας το πω: Ηταν ό,τι διάβαζα, στην πράξη, και μ' ένα σφίξιμο στην καρδιά μην τύχει και δακρύσω, αυτά που με ανία και δυσφορία διάβαζα ως τότε στα βιβλία και για την ιστορία της χώρας μου.Ηταν μια βίαιη φορά προς τα εμπρός του λαού που είχε κάποτε ηττηθεί, όχι εξαιτίας του, στη Μικρασία, και που τώρα θα έπαιρνε την εκδίκησή του. Ετσι το έβλεπα εγώ. Σαν άχτι μακροχρόνιο που έβγαινε και ξεθύμαινε. Δεν έπαιζε ρόλο που ο εχθρός ήταν διαφορετικός. Ο εχθρός ήτανε η Τυραννία, ήτανε η μορφή του Αδικου, που την είχαμε υποστεί κάτω από διαφορετικές μορφές επί αιώνες και είχε γίνει μοίρα μας. Αυτή η εξέγερση εναντίον της Μοίρας, χωρίς υπολογισμό, μες στα όλα, αυτή η ''όμορφη αφροσύνη'', όπως λέω κάπου αλλού, ήταν που ανέβαζε το γεγονός σε μιαν άλλη σφαίρα, ποιητική. Μέσα μου έγινε μια αναπαρθένευση των τριμμένων εννοιών. Οι λέξεις ξεφουσκώνανε και ξαναγεμίζανε με καθαρή ουσία. Με τη βοήθεια της ουσίας αυτής βρήκα το θάρρος να ξαναπροφέρω τα λόγια που ως τότε φοβόμουνα, επειδή τα συναντούσα μόνο στα χείλη των κούφιων πολιτικών και των πατριδοκαπήλων».

ΥΓ. Πήγαμε, ξεναγηθήκαμε, μάθαμε, ξαναμάθαμε, εκπλαγήκαμε. Εκθεση - πρότυπο «Το απελευθερωτικό - επαναστατικό 1944» για την ταξική πάλη, σε συνθήκες πολέμου, Κατοχής, Αντίστασης. Οπωσδήποτε πρέπει να βρει μόνιμη στέγη στην Αθήνα, για να μάθει ολόκληρη την αλήθεια ο λαός.