και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους
και πάνω τους η μνήμη καίει
άκαυτη βάτος».
(Οδυσσέα Ελύτη «Αξιον Εστί»)
Αύγουστο του 1996 το ΚΚΕ, για πρώτη φορά, οργανώνει στο Γράμμο εκδήλωση τιμής και μνήμης του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, με αφορμή τα 50 χρόνια από την ίδρυσή του.
Από τότε και κάθε χρόνο δεκάδες εξορμήσεις έγιναν τόσο στο Γράμμο όσο και στο Βίτσι, τις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας. Στην αρχή λίγοι, στη συνέχεια όλο και περισσότεροι, πορεύτηκαν πάνω στα χνάρια που άφησαν πολεμώντας, ματώνοντας, πεθαίνοντας οι μαχητές και μαχήτριες του λαογέννητου, ηρωικού ΔΣΕ. Εντόπισαν τα σημάδια των μαχών, ταύτισαν τις τοποθεσίες με τις αφηγήσεις, προσπάθησαν να κατακτήσουν μια βιωμένη γνώση και σχέση με την Ιστορία του ΔΣΕ. Διασταυρώθηκαν μαρτυρίες, σωζώμενοι χάρτες - σχεδιάσματα τοποθεσιών των μαχών αντιστοιχήθηκαν με σύγχρονους χάρτες, φωτογραφήθηκαν σπιθαμή προς σπιθαμή τα πανέμορφα τοπία των κορυφογραμμών της Πίνδου - τα ριζά, τα διάσελα, οι χαράδρες, οι σπηλιές, τα υψώματα, οι μεγάλες κορυφές του Γράμμου - Βίτσι, τα κειμηλιακά ευρήματα του αγώνα.
Αυτή η «συναρπαστική ανεπανάληπτη εμπειρία» ήρθε η ώρα να αποτυπωθεί σε ένα βιβλίο. Να «μοιραστεί» με πολλούς άλλους ανθρώπους, ώστε να νιώσουν κι άλλοι ότι έχοντας «μπροστά σου το θέατρο των μαχών, τα ζωντανά σημάδια που συνθέτουν το έπος του ΔΣΕ αναπλάθεις τα γεγονότα, μπαίνεις βαθιά στην ιστορική τους αξία και σημασία. Αισθάνεσαι μέρος αυτού του αγώνα, ψηλώνεις ένα μπόι για τη λαμπρή αυτή κληρονομιά, διδάσκεσαι για τη συνέχεια και την ολοκλήρωση των ιδανικών των δεκάδων χιλιάδων μαχητών και μαχητριών του, που έδωσαν αφειδώλευτα τη ζωή τους».
Εξαιρετικός «οργανωτής» και «ξεναγός» ατομικών, ομαδικών και μαζικών οδοιποριών είναι το βιβλίο «Γράμμος - Στα βήματα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (Ιστορικός - Ταξιδιωτικός Οδηγός)», (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»). Πρόκειται για μια συλλογική εργασία που την επιμελήθηκε μια ομάδα συντρόφων αποτελούμενη από τους Δημήτρη Γόντικα, Γιώργη Ζελελίδη, Χρήστο Κόφφα, Γιώργο Κωστηκίδη, Θανάση Λεκάτη, Μανώλη Πάκια και Γιάννη Σκαρπερό.
Με «οδηγό» αυτό το βιβλίο, επιχειρούμε σήμερα μια κειμενική περιδιάβαση μερικών αγωνιστικών «σταθμών» του ΔΣΕ στο Γράμμο.
«Αξιον εστί το χώμα που ανεβάζει/ μιαν οσμή κεραυνού σαν από θειάφι/ του βουνού ο πυθμένας όπου θάλλουν/ οι νεκροί άνθη της αύριον/(...) ΤΗΝ ΟΡΓΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΝΑ ΦΟΒΑΣΤΕ/ ΚΑΙ ΤΩΝ ΒΡΑΧΩΝ Τ' ΑΓΑΛΜΑΤΑ».
Ανάβαση σε θρυλικά υψώματα. Πατώματα: 30 Μάη 1949, ο γερά οχυρωμένος και υπεροπλισμένος από τον αγγλοαμερικάνικο ιμπεριαλισμό αστικός στρατός νικιέται από τον ΔΣΕ. «Ο καθείς και τα όπλα του»... «Υπερόπλο» του ΔΣΕ η πίστη των μαχητών - μαχητριών στο μέγα δίκιο και ήθος του αγώνα τους. Εκεί βρέθηκαν κομμάτια κανονιού του ΔΣΕ. Κλέφτης, υψόμετρο 1.847 μ. Λείψανα πολυβολείων, αμπριών, κρατήρων από βόμβες. Εκεί, ο ΔΣΕ καθήλωσε επί 40 μέρες δυο Μεραρχίες του κυβερνητικού στρατού. Συνέχιση της πορείας προς την ψηλότερη κορφή, 2.520 μέτρα. Ακολουθούν Κάμενικ, Γκόλιο, Τσάρνο, Ταμπούρι, Πύργος Στράτσανης, Γκουρούσια, Αρένες κι άλλες τοποθεσίες μαχών.
«Καθαρό παλιννοστεί το αίμα» των ηρωικών πεσόντων και των τραυματιών μαχητών του ΔΣΕ, αντρών και γυναικών, καθώς οδοιπορείς σε λόφους, κατωφέρειες, σε βράχους άγριους και γυμνούς. Αναλογίζεσαι πόσο πολλή αρετή και τόλμη ήθελε αυτός ο απελευθερωτικός - ταξικός αγώνας. Σκέφτεσαι «τι το καλό; Τι το κακό;». Αντικρίζοντας την ποικιλία, την απεραντοσύνη του τοπίου, το μεγαλείο των οροσειρών, νιώθεις όπως ο ποιητής: «Αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας. Και τον κόσμο αυτόν ανάγκη να τον βλέπεις και να τον λαβαίνεις». Γι' αυτόν τον «κόσμο το μικρό, το μέγα» και του λαού την ανάγκη «να τον βλέπει και να τον λαβαίνει», αντιπάλεψε «μήνες τριανταέξι το κακό» ο λαϊκός στρατός.
«Η κορύφωση της πάλης του ΔΣΕ έλαχε να διαδραματιστεί στο Γράμμο, που με την απερίγραπτη φυσική ομορφιά του σε μαθαίνει να ακούς τους ήχους, να οσφρίζεσαι τις μυρωδιές, να σου μιλά η σιωπή. Κάθε σπιθαμή του, κάθε κορυφή, κάθε νεροσυρμή και μια ιστορία ηρωισμού. Κάθε κάλυκας, κάθε θραύσμα οβίδας και μια σελίδα ηρωισμού και αυτοθυσίας», επισημαίνουν οι συντελεστές του βιβλίου.
Ανοιξη 1947. Ο ΔΣΕ ανατρέπει το σχέδιο «Τέρμινους» του κυβερνητικού στρατού. Απόδειξη: Ο αγώνας συνεχίστηκε δυόμισι ακόμα χρόνια. Καλοκαίρι 1948. Ο ΔΣΕ μαχόμενος 70 μέρες ματαίωσε το κυβερνητικό σχέδιο «Κορωνίς» για τον εγκλωβισμό και τη διάλυσή του και επιπλέον αντεπιτέθηκε στο Μάλι - Μάδι. Απρίλης 1949. Ο ΔΣΕ ανακατέλαβε το Γράμμο. Αύγουστος 1949. Οι μαχητές - μαχήτριες του ΔΣΕ αντιπαλεύουν, με ανείπωτο ηρωισμό, το τρίπτυχο σχέδιο εκκαθαριστικών επιχειρήσεων του κυβερνητικού στρατού υπό την ονομασία «Πυρσός». 29 Αυγούστου 1949. Το προπύργιο του απελευθερωτικού αγώνα, ο Γράμμος, έπεσε. Οι ηττημένοι από την υπεροχή (σε όπλα και αριθμό ανδρών) του αστικού στρατού, αλλά περήφανοι για το δίκιο και ήθος του αγώνα τους, επιζώντες και βαριά λαβωμένοι μαχητές - μαχήτριες του ΔΣΕ, πήραν το δρόμο της αναγκαστικής και μακρόχρονης πολιτικής προσφυγιάς.
Ακολουθούν συνοπτικά στοιχεία για τη διάταξη του ΔΣΕ και του αστικού στρατού στις μεγάλες μάχες στο Γράμμο και την αντιμετώπιση του εχθρού: Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου επικεντρώνεται στις μεγάλες μάχες που δόθηκαν στο διάστημα 15/5 - 21/8/1948, σε Αμμούδα - Αλεβίτσα, Γκρούσα - Χάρο - Πύργο Κοτύλης, Μοναχίτη - Πεντάλοφο, Κόνιτσα - Κλέφτη - Κάμενικ, Τάλιαρο, Σμόλικα, Σαραντάπορο, ο περίφημος ελιγμός στο Βίτσι και η νικηφόρα αντίσταση στον τομέα του Νεστορίου. Η ομάδα έκανε αλλεπάλληλες οδοιπορίες προς αυτές και σ' αυτές τις περιοχές. Μελέτησε τα στοιχεία γραπτών και προφορικών πηγών. Τα αναζήτησε επί εδάφους. Φωτογράφισε λεπτομερώς τόπους, πέτρινα και μεταλλικά λείψανα και άλλα ευρήματα.