Αυτό το έργο του Λένιν είναι γραμμένο το 1897 και απαντάει στα θεωρητικά λάθη ναρόντνικων¹οικονομολόγων της εποχής του, οι οποίοι επαναλάμβαναν αυτούσια τα θεωρητικά λάθη του Ελβετού οικονομολόγου Σισμόντι, που περιέχονταν στο βασικό έργο του «Νέες αρχές της πολιτικής οικονομίας», γραμμένο το 1819.

Είναι εύλογο το ερώτημα: Τι μπορεί να σημαίνουν όλα αυτά σήμερα; Ποια η χρησιμότητα της έκδοσης;

Ο Λένιν γράφει στο έργο του: «Ο αγαθός Σισμόντι νομίζει ότι η "δυσανάλογη" ανάπτυξη δεν είναι ανάπτυξη (όπως νομίζουν και οι δικοί μας ναρόντνικοι), ότι η δυσαναλογία αυτή δεν είναι νόμος του προκείμενου συστήματος κοινωνικής οικονομίας και της κίνησής του, αλλά "λάθος" του νομοθέτη κ.τ.λ., ότι πρόκειται για μια τεχνητή αντιγραφή, από μέρους των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, της Αγγλίας, που ακολούθησε λαθεμένο δρόμο».

Ο Β. Ι. Λένιν τονίζει τον αντικειμενικό χαρακτήρα της ανάπτυξης του καπιταλισμού. Οτι δηλαδή και οι διάφορες μορφές διαχείρισης του καπιταλισμού δεν υπερβαίνουν τα όρια του καπιταλιστικού συστήματος. Οτι και στις μέρες μας φαινόμενα όπως είναι η καπιταλιστική οικονομική κρίση, η ανεργία, η φτώχεια, η εξαθλίωση, η απαξίωση και καταστροφή κεφαλαίου, η καταστροφή χιλιάδων ατομικών και άλλων μικρών εμπορευματοπαραγωγών δεν οφείλονται σε «λάθος του νομοθέτη», όπως ειρωνικά λέει ο Λένιν για τις απόψεις του Σισμόντι. Στο παραπάνω απόσπασμα στη θέση των λέξεων «λάθος του νομοθέτη» ο καθένας μπορεί να τοποθετήσει μια σειρά άλλα που ακούγονται στις μέρες μας, «λάθος πολιτικές», «προδότες πολιτικοί», «υποτέλεια στους ξένους», «μερκελισμός» κ.λπ.

Η συγκεκριμένη έκδοση βοηθάει να γίνει κατανοητό πως όλα αυτά τα φαινόμενα δεν είναι κάποιες κακοδαιμονίες, που οφείλονται σε λάθος επιλογές μιας συγκεκριμένης περιόδου, σε μια συγκεκριμένη χώρα. Αντιθέτως, βρίσκονται στο DNA του καπιταλισμού. Εδώ βρίσκεται και η επικαιρότητα της έκδοσης.

Ο Σισμόντι (1773 - 1842), έχοντας περάσει μεγάλο μέρος της ζωής του στην αγροτική Ελβετία, είχε συγκλονιστεί από την αλματώδη ανάπτυξη του καπιταλισμού στην Αγγλία, τη διάλυση των αγροτικών νοικοκυριών, τη χρεοκοπία των τεχνιτών υφαντουργών και την αυξανόμενη ανεργία και φτώχεια. Ο Σισμόντι συγκλονίστηκε από τις καπιταλιστικές οικονομικές κρίσεις του 1805 και του 1818, που τράνταξαν την αγγλική βιομηχανία, χρεοκόπησαν πολλούς εργοστασιάρχες και άφησαν τους εργάτες χωρίς ένα ξεροκόμματο. Εγραφε ο Σισμόντι: «Σ' αυτή την εκπληκτική χώρα, που φαίνεται να υποβάλλεται σ' ένα μεγάλο πείραμα για να διδαχτεί ο υπόλοιπος κόσμος, είδα ότι, ενώ αυξανόταν η παραγωγή, οι χαρές μειώνονταν. Η μάζα του πληθυσμού αλλά και οι φιλόσοφοι φαίνεται να ξεχνούν ότι η αύξηση του πλούτου δεν αποτελεί το σκοπό της πολιτικής οικονομίας, αλλά ένα εργαλείο για να εξασφαλίσουν όλοι την ευτυχία. Αναζήτησα την ευτυχία σε κάθε τάξη και δεν μπόρεσα να τη βρω πουθενά»... «Ο λαός της Αγγλίας στερείται τις ανέσεις του σήμερα και την ασφάλεια για το αύριο. Δεν υπάρχουν πλέον χωρικοί, υποχρεώθηκαν να γίνουν μεροκαματιάρηδες. Στις πόλεις δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου χειροτέχνες ή ανεξάρτητοι ιδιοκτήτες μιας μικρής επιχείρησης, και υπάρχουν μόνο εργοστασιάρχες. Ο εργάτης χειριστής, για να χρησιμοποιήσουμε μια λέξη που δημιούργησε το σύστημα, δεν γνωρίζει τι σημαίνει να έχεις μια κοινωνική θέση. Παίρνει μόνο ένα μισθό, και καθώς αυτός δεν επαρκεί για όλες τις εποχές σχεδόν κάθε χρόνο βρίσκεται στην ανάγκη να ζητήσει ελεημοσύνη από τα δημοτικά ταμεία υπέρ των φτωχών»².

Απέχουν άραγε αυτές οι περιγραφές από το σήμερα, τηρουμένων των αναλογιών; Μπορεί να φανταστεί κανείς ότι ήταν διαφορετικές οι δεκάδες καπιταλιστικές οικονομικές κρίσεις που ακολούθησαν μέχρι σήμερα; Εχουν δίκιο οι απολογητές του καπιταλισμού (αστοί οικονομολόγοι και πολιτικοί) που αποκοιμίζουν για έναν καπιταλισμό που δήθεν θα είναι απαλλαγμένος από κρίσεις μέχρι που έρχεται η επόμενη κρίση;

Εκείνες οι καταστάσεις οδήγησαν τον Σισμόντι να αμφισβητήσει την οικονομική θεωρία των κλασικών αστών οικονομολόγων (Ricardo, Say), που σε γενικές γραμμές υποστήριζαν ότι η ίδια η αύξηση της παραγωγής δημιουργεί και την αντίστοιχη ζήτηση και κατανάλωση, άρα ότι είναι αδύνατες οι οικονομικές κρίσεις και ότι αυτές μπορούν να εμφανίζονται μόνο ως αποτέλεσμα πολέμων ή βίαιου αποκλεισμού από ξένες αγορές. Ο Σισμόντι αμφισβήτησε τη θεωρία των κλασικών αστών οικονομολόγων υπογραμμίζοντας ότι «η κατανάλωση δεν είναι αναγκαία συνέπεια της παραγωγής». Αυτή είναι και η θετική συμβολή στην ανάπτυξη της οικονομικής σκέψης.

Ο Σισμόντι αγανακτεί που «οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι», όμως όσον αφορά στη διέξοδο ο Σισμόντι οδηγήθηκε σε ένα θεμελιώδες θεωρητικό λάθος και σε έναν τίμιο μικροαστικό αναστεναγμό.

Ετσι, ο Σισμόντι έβλεπε πως το πρόβλημα προέκυπτε ως μια δυσλειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος, την έλλειψη ζήτησης ειδών κατανάλωσης εξαιτίας των χαμηλών εισοδημάτων των εργατών και των μικροπαραγωγών που καταστρέφονταν. Ετσι ο Σισμόντι πρότεινε ως θεραπεία των προβλημάτων του καπιταλιστικού συστήματος τη συγκράτηση της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων (πράγμα ουτοπικό), την αναδιανομή εισοδημάτων υπέρ της εργατικής τάξης καθώς και την προστασία της μικρής εμπορευματικής παραγωγής. Το θεωρητικό³ λάθος του Σισμόντι ήταν ότι παραγνώριζε το γεγονός πως και όταν οι εργάτες και τα μικροαστικά στρώματα δεν έχουν εισοδήματα για να αγοράσουν εμπορεύματα (είδη ατομικής κατανάλωσης) τα συσσωρευμένα κεφάλαια διοχετεύονται στην παραγωγή μέσων παραγωγής, δηλαδή στην παραγωγή εμπορευμάτων που δεν μπορούν να τα αγοράσουν οι εργάτες αλλά τα αγοράζει το κεφάλαιο που τα έχει ανάγκη για τον τεχνικό επανεξοπλισμό της παραγωγής. Ετσι δεν προκύπτει κάποια ανάγκη διόρθωσης του άκαρδου καπιταλισμού με σκοπό να λειτουργήσει καλύτερα. Τα δεινά που εμφανίζονται προκύπτουν από την ίδια την αντικειμενική του λειτουργία, από την ανάγκη καπιταλιστικού ανταγωνισμού και κερδοφορίας του κεφαλαίου. Φυσικά και η αντίθεση που εντόπιζε ο Σισμόντι είναι υπαρκτή, όμως είχε δευτερεύουσα σημασία.

Οι Μαρξ, Ενγκελς και Λένιν, τεκμηριώνοντας βαθιά και επιστημονικά την ανάγκη ανατροπής του καπιταλισμού, γνώριζαν πολύ καλά και τον αντίλογο, όπως ήταν η τίμια φωνή του Ελβετού μικροαστού Σισμόντι (γι' αυτό και «αγαθός»).

Το έργο αυτό του Λένιν γράφτηκε για να απαντήσει στους σύγχρονούς του, που συνέχιζαν να επαναλαμβάνουν τις θεωρίες του Σισμόντι, προτάσσοντας τη θεραπεία του καπιταλισμού ή κάποιων ιδιαιτεροτήτων του ρωσικού καπιταλισμού.

Ο Λένιν την εποχή εκείνη έδωσε σκληρή μάχη με αυτές και άλλες θεωρίες, όπως εκείνες που υπερθεμάτιζαν για την καθυστέρηση στην ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία ή την παραγνώριζαν τελείως, προτάσσοντας την ανάγκη καπιταλιστικής ανάπτυξης. Χαρακτηριστικό είναι το έργο του Λένιν «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία». Με αυτή την παρένθεση, που υπογραμμίζει τις επιστημονικές προϋποθέσεις του επαναστατικού κινήματος στη Ρωσία, στην πάλη του ενάντια στον οπορτουνισμό και το ρεφορμισμό της εποχής, τονίζουμε τη σύγχρονη ανάγκη μελέτης αυτών των κειμένων.

Σχεδόν 200 χρόνια μετά από τον Σισμόντι, οι ανάλογες θεωρίες για «αναδιανομή εισοδήματος» σερβίρονται ξανά και ξανά, όχι από αγαθές προθέσεις, αλλά πότε ως «αντιδραστικό θρηνολόγημα μικροαστού», πότε ως «καινοτόμα οικονομική σκέψη», πότε ως «μαχητικός ρεφορμισμός». Κοινός παρονομαστής όλων αυτών, ότι μπορεί να καλλωπιστεί, να γίνει πιο ανθρώπινο το καπιταλιστικό σύστημα, να υπάρξει φιλολαϊκή διαχείρισή του, όπου και οι κοινωνικές ανάγκες θα καλύπτονται και «υγιές επιχειρηματικό περιβάλλον» θα υπάρχει, όπως διατείνεται ο ΣΥΡΙΖΑ και όχι μόνο.

Η ίδια η εξέλιξη του καπιταλισμού επιβεβαιώνει ξανά και ξανά πως η ανεργία, η φτώχεια, η εξαθλίωση είναι στο DNA του. Πόσο σύγχρονες είναι οι διάφορες μικροαστικές ή οπορτουνιστικές προσεγγίσεις που είναι της μόδας, οι οποίες αποσπούν το πρόβλημα από την ίδια την ύπαρξη της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και προβάλλουν ως λύση τη λεγόμενη αναδιανομή του πλούτου;

Γράφει χαρακτηριστικά ο Λένιν απαντώντας στον Σισμόντι: «Αν όμως δούμε με συνέπεια την "παραγωγή" ως κοινωνικές σχέσεις στον τομέα της παραγωγής, τότε και η "διανομή" και η "κατανάλωση" χάνουν κάθε αυτοτελή σημασία. Μια και είναι ξεκαθαρισμένες οι σχέσεις στον τομέα της παραγωγής, έχει ξεκαθαριστεί έτσι και η μερίδα του προϊόντος που αναλογεί στις διάφορες τάξεις, συνεπώς και η "διανομή" και η "κατανάλωση". Και αντίθετα όταν δεν είναι ξεκαθαρισμένες οι σχέσεις παραγωγής (λόγου χάρη αν δεν κατανοείται το προτσές της παραγωγής όλου του κοινωνικού κεφαλαίου στο σύνολό του) κάθε συλλογισμός για την κατανάλωση και τη διανομή μετατρέπεται σε κοινοτοπία ή αθώες ρομαντικές ευχές. Ο Σισμόντι είναι ο γενάρχης των ερμηνειών αυτού του είδους»⁴.

Παραπομπές

1. H ονομασία προέρχεται από την ονομασία της οργάνωσης Ναρόντναγια Βόλια, που σημαίνει Λαϊκή Θέληση, αλλά αφορά μια σειρά ρωσικά κόμματα και πολιτικές ομάδες των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, συμμετείχαν επαναστάτες διανοούμενοι, φοιτητές, αγρότες και ορισμένοι εργάτες.

2. Ολα τα αποσπάσματα του Σισμόντι είναι όπως παρατίθενται στο βιβλίο του Ισαάκ Ρούμπιν: «Ιστορία οικονομικών θεωριών», εκδόσεις «Κριτική Σκέψη».

3. Σε αυτό το σημείο επαναλαμβάνει το ίδιο θεωρητικό λάθος του Σμιθ, στο οποίο ο Μαρξ άσκησε κριτική.

4. Β. Ι. Λένιν: «Χαρακτηρισμός του οικονομικού ρομαντισμού», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 2013, σελ. 108.