Η διάσπαση του ΚΚΕ, τον Ιούλη του 1991, δεν ήταν αποτέλεσμα ολιγόχρονης φραξιονιστικής δράσης της συγκεκριμένης ομάδας στελεχών με οπορτουνιστικές - σοσιαλδημοκρατικές αντιλήψεις. Είναι γεγονός ότι τα ίδια αυτά στελέχη αποκάλυψαν μετά τη διάσπαση ότι στόχος τους ήταν η υπέρβαση του «Κ» (Ανδρουλάκης, περιοδικό «Επτάμισι»). Αρα δρούσαν φραξιονιστικά μεγαλύτερο χρονικό διάστημα απ' ό,τι το ανοιχτό ξέσπασμα της κρίσης. Οπως επίσης η κρίση δεν προήλθε μόνο από υποκειμενικούς αρνητικούς παράγοντες που διαμορφώθηκαν ξαφνικά στο Κόμμα. Ούτε, βεβαίως, μόνο από την επίδραση μιας πραγματικότητας που διαμορφωνόταν διεθνώς από τη δράση του ιμπεριαλισμού και της «Περεστρόικα», ενώ στο εσωτερικό της Ελλάδας διαμορφωνόταν βασικά από τη διακυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ.

Στο συνδυασμό αντικειμενικής πραγματικότητας και υποκειμενικών παραγόντων, στη συνύπαρξη και αλληλεπίδρασή τους οφείλονται οι αιτίες της διάσπασης, οι οποίες υπέβοσκαν πολύ πριν ξεσπάσουν ανοιχτά οι διαφωνίες και οι ιδεολογικοπολιτικές αντιπαραθέσεις, στην πλατιά Ολομέλεια της ΚΕ τον Ιούνη του 1990. Σύμφωνα με τα Ντοκουμέντα του 14ου Συνεδρίου (σελ.153), καθοριστικός αντικειμενικός παράγοντας για την εμφάνιση και ανάπτυξη της κρίσης ήταν η ανατροπή των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού, ενώ το ξέσπασμα της κρίσης, ιδιαίτερα η έκταση και το βάθος της, συνδέεται με τις εγγενείς χρόνιες αδυναμίες του ΚΚΕ. Είναι γεγονός επίσης ότι τα ηγετικά στελέχη που πρωτοστάτησαν στην κρίση, χρησιμοποίησαν εξωκομματικά στηρίγματα, με στόχο την από τα έξω επέμβαση στις εσωτερικές, εντός του Κόμματος, διαφορές.

Αλλωστε οι δημόσιες τοποθετήσεις αυτών των στελεχών, ιδιαίτερα στα αστικά ΜΜΕ, για έναν έμπειρο παρατηρητή, άφηναν αιχμές ως προς τις προθέσεις τους. Διευκόλυνε σ' αυτό και η χρέωσή τους, από το ΚΚΕ, ως η κομματική του αντιπροσωπεία στα όργανα του ΣΥΝ, η δράση τους μέσω του ΣΥΝ, από τη σκοπιά πρώτ' απ' όλα της προβολής και εκλαΐκευσης της πολιτικής του ΣΥΝ, αλλά και η μεγάλη για τη συγκεκριμένη περίοδο προβολή από τα αστικά ΜΜΕ του ΣΥΝ, άρα και αυτών των στελεχών ως «δημόσιων» προσώπων.

Βεβαίως το ΚΚΕ και ο ΣΥΝ, τη συγκεκριμένη περίοδο, είχαν επίσης σημαντική παρέμβαση στις εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις. Αλλά και η πραγματικότητα που διαμορφωνόταν στην ΕΣΣΔ και τ' άλλα σοσιαλιστικά κράτη και ιδιαίτερα οι ανατροπές από το 1989 και μετά ήταν υπόθεση η οποία θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί από τη σκοπιά του Μαρξισμού - Λενινισμού, σε ό,τι αφορά την επίδρασή της στο ΚΚΕ. Μπορούσε; Αντικειμενικά θα μπορούσε κάτω από προϋποθέσεις. Στο 14ο Συνέδριο (Ντοκουμέντα σελ. 158) γίνεται η εκτίμηση ότι η ΚΕ δε φρόντισε έγκαιρα, ιδιαίτερα μετά τις εξελίξεις του 1989, να ανοίξει η συζήτηση για θεωρητικά προβλήματα που ανέκυπταν.

Βεβαίως, ιδεολογικοπολιτικού χαρακτήρα προβλήματα ανέκυπταν και από τις εσωτερικές εξελίξεις και μάλιστα από τη διαμόρφωση και τη δράση της σοσιαλδημοκρατίας στην Ελλάδα, την επίδρασή της στην ενίσχυση του ρεφορμισμού στο εργατικό κίνημα, σε συνθήκες κρίσης, στο χαρακτήρα αυτής της κρίσης και τις αντιθέσεις σε κοινωνικοταξικό, αλλά και πολιτικό επίπεδο και στη διέξοδο προς όφελος της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων.

Στο 14ο Συνέδριο (Ντοκουμέντα, σελ. 156) γίνεται η εξής εκτίμηση. «Δε μελετήθηκε σε βάθος η εξελισσόμενη νέα πραγματικότητα που διαμορφώθηκε στην 8ετία του ΠΑΣΟΚ, σε συνθήκες οξυνόμενης πολύπλευρης κρίσης... Υποτιμήθηκε το γεγονός ότι η διακυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ οδηγεί στο δυνάμωμα των ρεφορμιστικών αντιλήψεων και αυταπατών, προωθεί την ενσωμάτωση λαϊκών μαζών στην πολιτική διαχείρισης του συστήματος, τη φθορά των αξιών και στο χώρο της Αριστεράς. Γενικότερα δεν έγινε έγκαιρα αντιληπτό ότι στην Ελλάδα έχουν διαμορφωθεί όροι ανάπτυξης της σοσιαλδημοκρατίας. Η βαθύτερη συνειδητοποίηση των εξελίξεων θα βοηθούσε το ΚΚΕ να αναπτύξει μια πιο εύστοχη και αντίστοιχη με τις ανάγκες ιδεολογικοπολιτική δουλιά και πρακτική στο μαζικό κίνημα. Θα διευκόλυνε την ανάδειξη του ρόλου της εργατικής τάξης, την αποφασιστική σημασία του μετώπου των κοινωνικών συμμαχιών... Η συσπείρωση των δυνάμεων της Αριστεράς δε συνδέθηκε διαλεχτικά με τη γενικότερη προσπάθεια συσπείρωσης των δυνάμεων του προοδευτικού χώρου, κυρίως στη βάση».

Ταυτόχρονα οι διεθνείς εξελίξεις ήταν έντονες και από το 1989 και μετά ραγδαίες. Η συγκυρία των διεθνών εξελίξεων στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, που καθοριζόταν σε διεθνές επίπεδο από τις ανατροπές των σοσιαλιστικών καθεστώτων και στις εσωτερικές εξελίξεις από την υπόθεση ΠΑΣΟΚ - Κοσκωτά, δεν άφηνε περιθώρια για μια βαθιά και νηφάλια ενασχόληση με τις διεθνείς εξελίξεις και κυρίως με τις ανατροπές, ζήτημα αρκετά σύνθετο, θεωρητικό, και με αιτίες, η αναζήτηση των οποίων απαιτούσε την ενασχόληση με την οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε βάθος χρόνου. Τα προβλήματα που εμφανίστηκαν βεβαίως δεν είχαν σχέση μόνο με τις ανατροπές, αυτό ήταν το κυρίαρχο. Αλλά ήδη η επιθετικότητα του διεθνούς ιμπεριαλισμού, τα πρώτα σημάδια όξυνσης των ενδοϊμπεριαλιστικών ανταγωνισμών που φτάνουν και ως τον πόλεμο, εμφανίζεται στον πόλεμο του Περσικού Κόλπου το 1990, αλλά και στα πρώτα σημάδια διαμελισμού της Γιουγκοσλαβίας, που άρχισαν να εμφανίζονται από τα αστικά ΜΜΕ ως προσπάθεια του ομοσπονδιακού στρατού της Γιουγκοσλαβίας να καταστείλει την επιδίωξη ανεξαρτητοποίησης της Κροατίας και της Σλοβενίας τότε. Βεβαίως, κανέναν δεν απασχολούσε πώς αυτές οι δύο ομόσπονδες Δημοκρατίες της Γιουγκοσλαβίας απέκτησαν στρατό που είχε τη δυνατότητα και την ικανότητα να διεξάγει μάχες με τακτικό στρατό. Μετά αποκαλύφθηκε βεβαίως ότι οργανώθηκαν μισθοφόροι με την αμέριστη συμβολή της Γερμανίας.

Στο εσωτερικό μέτωπο τώρα, είναι γεγονός ότι η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην κυβερνητική εξουσία, το 1981, με το σύνθημα της «Αλλαγής», της «Κοινωνικής Δικαιοσύνης», του διαβόητου «Η Ελλάδα ανήκει στους Ελληνες», αλλά και την καπηλεία των αντιιμπεριαλιστικών συνθημάτων, όπως «Εξω η Ελλάδα από το ΝΑΤΟ», «Εξω οι βάσεις του θανάτου», «Εξω από την ΕΟΚ», κλπ., πραγματικά καλλιεργεί αυταπάτες σε μεγάλη μερίδα των λαϊκών μαζών, παρά την προειδοποίηση του ΚΚΕ ότι οι όποιες μικροπαραχωρήσεις αφ' ενός δε συνιστούν αλλαγή της θέσης τους απέναντι στο κεφάλαιο, ούτε πρόκειται να υπάρξει όχι μόνο η αλλαγή που υποσχόταν το ΠΑΣΟΚ, αλλά ούτε μεγαλύτερη βελτίωση της θέσης τους, χωρίς ταξικούς αγώνες. Την ίδια περίοδο βεβαίως το ΠΑΣΟΚ αρχίζει να απεμπολεί τα αντιιμπεριαλιστικά συνθήματα στο όνομα της «εφικτής πολιτικής» και βεβαίως να ενσωματώνει την Ελλάδα στην ΕΟΚ, ενώ επίσης προχώρησε στη μετοχοποίηση των χρεών των λεγόμενων τότε προβληματικών επιχειρήσεων, στη δημιουργία του Οργανισμού Ανασυγκρότησης Επιχειρήσεων (κρατικός φορέας), στην ιδιοκτησία του οποίου πέρασαν αυτές οι επιχειρήσεις. Ετσι οι μεν επιχειρηματίες δε χάνουν τα κεφάλαιά τους, οι δε επιχειρήσεις συνεχίζουν πλέον να λειτουργούν με κρατικά κεφάλαια, στην ουσία με λεφτά του ελληνικού λαού. Είναι περίοδος που η κρίση χτυπά παραδοσιακούς για την Ελλάδα κλάδους (μέταλλο, κλωστοϋφαντουργία, ιματισμό, δέρμα, τσιμέντο κλπ.). Στην πορεία βεβαίως αρκετές τέτοιες βιομηχανικές μονάδες θα κλείσουν ή θα εκποιηθούν. Σ' αυτή την περίοδο εδραιώνεται στο πολιτικό επίπεδο η πλασματική διαχωριστική γραμμή «Δεξιά - Αντιδεξιά», η οποία γίνεται αιχμή της εκλογικής αντιπαράθεσης και στις εκλογές του 1985.

Το ΠΑΣΟΚ ως κυβέρνηση, αμέσως μετά τις εκλογές του 1985, αρχίζει βεβαίως αργά, αλλά σταθερά τη στροφή στη διαχειριστική πολιτική του. Τον ίδιο χρόνο ο τότε υπουργός Εθνικής Οικονομίας και σημερινός πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης εκπονεί Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου, με την οποία η κυβέρνηση επιβάλλει δίχρονη υποχρεωτική λιτότητα, αφού απαγόρευε επί ποινή κάθε αύξηση σε μισθούς και ημερομίσθια. Τον ίδιο χρόνο επίσης γίνεται ωμή κυβερνητική επέμβαση στο συνδικαλιστικό κίνημα, με την καθαίρεση της πλειοψηφίας της ΓΣΕΕ. Ηταν δυο χαρακτηριστικές πολιτικές παρεμβάσεις που σηματοδοτούν την έναρξη της στροφής στη διαχειριστική τακτική της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ από την κλασική σοσιαλδημοκρατία προς το νεοφιλελευθερισμό. Το 1985 επίσης είναι χρονιά που στην ΕΟΚ σηματοδοτούνται ποιοτικές αλλαγές στην πορεία αντιδραστικοποίησής της και δημιουργίας συνθηκών και δυνατοτήτων να δρα πιο αποτελεσματικά και αποφασιστικά ως ιμπεριαλιστικό κέντρο. Είναι η χρονιά της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης, που ανοίγει το δρόμο για την ενιαία αγορά ως προάγγελο και θεμέλιο της μετέπειτα Συνθήκης του Μάαστριχτ και τη μετεξέλιξή της σε Ευρωπαϊκή Ενωση. Ετσι η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ επιδιώκει την προσαρμογή της Ελλάδας σ' αυτές τις εξελίξεις, που απαιτούν τη στροφή στη μορφή διαχείρισης. Ταυτόχρονα, έχοντας ως κληρονομιά τις λεγόμενες προβληματικές επιχειρήσεις, ουσιαστικά κλάδους και επιχειρήσεις χτυπημένες από την κρίση, θέλει να συμβάλει στην προώθηση των αναγκαίων προσαρμογών του κεφαλαίου στις νέες συνθήκες, για την οποία βεβαίως ο Ανδρέας Παπανδρέου καυχιέται ότι αυτός και η κυβέρνησή του συνέβαλαν με τη δημιουργία μιας νέας γενιάς επιχειρηματιών, αλλά και την προοπτική δημιουργίας ισχυρών μονοπωλιακών ομίλων, στα πλαίσια βεβαίως των διαστάσεων της καπιταλιστικής οικονομίας της Ελλάδας. Εμφανίζονται λοιπόν νέα τμήματα της αστικής τάξης, τα λεγόμενα νέα τζάκια.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Κοσκωτάς, ο οποίος «άνοιξε» το δρόμο, αφού αναδείχνεται σε έναν από τους πλέον δυναμικούς μεγαλοεπιχειρηματίες της περιόδου, που επενδύει στον τραπεζικό χώρο, τον κατ' εξοχήν κυρίαρχο της οικονομίας στο μονοπωλιακό στάδιο του καπιταλισμού. Αλλά και στα ΜΜΕ (Τύπος, ραδιόφωνο), στο ποδόσφαιρο, δηλαδή χώροι οι οποίοι επιδρούν στη διαμόρφωση συνειδήσεων και μάλιστα ένα μέρος τους στο χώρο της νεολαίας.

Είναι επίσης γεγονός ότι η σχέση της οικονομίας με την πολιτική εκφράζεται και στις σχέσεις επιχειρηματιών με τα αστικά πολιτικά κόμματα. Η επιχειρηματική δραστηριότητα του Κοσκωτά γίνεται αφορμή να εισέλθει για πρώτη φορά ανοιχτά και με μεγάλη οξύτητα, ως βάση αυτών των σχέσεων, το ζήτημα της διαπλοκής, στις σχέσεις ΠΑΣΟΚ - κυβέρνησης και Κοσκωτά. Η ΝΔ το κάνει σημαία της αντιπαράθεσης με το ΠΑΣΟΚ στην πολιτική ζωή, έτσι έχει αναδειχτεί το υπ' αριθμόν ένα πρόβλημα των εξελίξεων.

Αντικειμενικά, η πολιτική αντιπαράθεση γύρω από το λεγόμενο ζήτημα της διαπλοκής αντικατοπτρίζει και τις αντιθέσεις συμφερόντων διαφορετικών μερίδων της άρχουσας τάξης. Ετσι στην πολιτική ζωή του τόπου κυριαρχούν, αρχικά, ερωτηματικά ως προς το «πόθεν έσχες» του Κοσκωτά και στην πορεία σχέσεις διαπλοκής με το ΠΑΣΟΚ.

Το ζήτημα της «κάθαρσης» της πολιτικής ζωής από τη λεγόμενη διαπλοκή γίνεται κυρίαρχο και κάτω απ' αυτές τις συνθήκες πραγματοποιούνται οι εκλογές τον Ιούνη του 1989.

Με δεδομένο το κλίμα της εποχής διαμορφωμένο από το ΠΑΣΟΚ και τη ΝΔ και με κυρίαρχο το ζήτημα της «κάθαρσης», αντικειμενικά ο ενιαίος τότε ΣΥΝ το παίρνει υπόψη στην τακτική του, ενώ ως στόχο εκλογικό θέτει τη διαμόρφωση αποτελέσματος ώστε να μην υπάρξει δυνατότητα σχηματισμού αυτοδύναμης κυβέρνησης από τα δύο αστικά κόμματα και τη μέγιστη δυνατή ενίσχυση του ΣΥΝ.

Το αποτέλεσμα είναι γνωστό. Στις εκλογές στις 18 Ιούνη του '89, κανένα από τα δύο μεγάλα κόμματα δεν αποσπά την αυτοδυναμία. Ομως ο σχηματισμός κυβέρνησης επιβάλλεται και από το αίτημα για «κάθαρση», αλλά και λόγω κινδύνου παραγραφής (ήταν νομικοπολιτικό ζήτημα, δηλαδή καθορίζονταν από το νόμο οι προθεσμίες παραγραφής) των αδικημάτων των σχετικών με την υπόθεση «Κοσκωτά», το επονομαζόμενο και ως «σκάνδαλο Κοσκωτά».

Με βάση το εκλογικό αποτέλεσμα, ή θα σχηματιζόταν κυβέρνηση συνεργασίας ή θα επαναλαμβάνονταν οι εκλογές. Το ενδεχόμενο, με δεδομένο το αποτέλεσμα, να μη σχηματιστεί κυβέρνηση, σήμαινε και παραγραφή.

Το ΚΚΕ κρίνει ως επείγουσα τη σημασία της κάθαρσης, της μη παραγραφής και της δημοκρατικής διεξόδου, ενώ η ΚΕ του Κόμματος εκφράζει την υποστήριξή της στην πρόταση της Γραμματείας του Συνασπισμού για το σχηματισμό κυβέρνησης ευρύτατης δυνατής αποδοχής, η οποία θα αναλάβει να προωθήσει τη διαδικασία της κάθαρσης και να οδηγήσει τη χώρα σε αδιάβλητες εκλογές. Παράλληλα απορρίπτεται από το Κόμμα και το ΣΥΝ πρόταση του ΠΑΣΟΚ για κυβέρνηση συνεργασίας ΠΑΣΟΚ - ΣΥΝ, με δεδομένη τη διαμορφωμένη πλέον πραγματικότητα στις λαϊκές συνειδήσεις ότι η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ ή κάποιοι απ' αυτήν είναι αναμεμειγμένοι στην υπόθεση Κοσκωτά.

Ετσι μετά τις αλλεπάλληλες διερευνητικές εντολές, για το σχηματισμό κυβέρνησης, του Προέδρου της Δημοκρατίας Χρήστου Σαρτζετάκη, αρχικά στη ΝΔ και μετά στο ΠΑΣΟΚ και την αποτυχία τους, δίνεται εντολή στο ΣΥΝ. Με δεδομένη την απόφαση για το σχηματισμό κυβέρνησης ευρύτατης δυνατής αποδοχής, η οποία θα αναλάβει να προωθήσει τη διαδικασία της κάθαρσης και να οδηγήσει τη χώρα σε αδιάβλητες εκλογές, με θητεία για μικρό χρονικό διάστημα, και με δεδομένη την τακτική άρνησης του ΠΑΣΟΚ να συμμετάσχει, παρά το ότι και το ίδιο υποστήριζε την αναγκαιότητα να προχωρήσει η λεγόμενη κάθαρση, προκύπτει η κυβέρνηση Τζαννετάκη.

Η συνέχεια είναι γνωστή. Σε τρεις μήνες και αφού προωθείται η διαδικασία της κάθαρσης, δηλαδή δεν υπήρχε κίνδυνος πλέον παραγραφής των όποιων τότε αδικημάτων, τον Οκτώβρη του 1989 η χώρα μπαίνει σε νέα εκλογική αναμέτρηση. Οι εκλογές διεξάγονται στις 5 Νοέμβρη του 1989, αλλά και πάλι δεν προκύπτει αυτοδυναμία. Το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ συζητά τις τρέχουσες εξελίξεις και την πορεία των διερευνητικών εντολών για το σχηματισμό κυβέρνησης. Δηλώνει πως στηρίζει την πρόταση του ΣΥΝ για συγκρότηση κυβέρνησης κοινής αποδοχής. Ετσι στα τέλη του Νοέμβρη συγκροτείται η κυβέρνηση Ζολώτα με τη συμμετοχή και των τριών κομμάτων, ΣΥΝ, ΠΑΣΟΚ, ΝΔ, με προκαθορισμένη θητεία ως τον Απρίλη του 1990 και δέσμευση για την προώθηση νομοθετικής κατοχύρωσης της Αυτόματης Τιμαριθμικής Αναπροσαρμογής στους μισθούς και τα ημερομίσθια με βάση την αύξηση του τιμαρίθμου, να γίνουν εκλογές με τον ίδιο εκλογικό νόμο (ήταν ο αναλογικότερος), να προωθηθούν ορισμένα ζητήματα διαφάνειας στην οικονομική πολιτική και προστασίας του περιβάλλοντος. Ετσι στις 8 Απρίλη οδηγούμαστε στη νέα εκλογική αναμέτρηση, από την οποία αναδεικνύεται στην κυβέρνηση η ΝΔ.

Τα κείμενα επιμελείται ομάδα συντακτών του «Ριζοσπάστη»

ΑΥΡΙΟ Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ