Ηταν πριν μερικούς μήνες, Σάββατο πρωί, που σ' ένα πούλμαν με γυναίκες της Ομοσπονδίας Γυναικών Ελλάδας συνταξιδεύαμε για το ΝΑΤΟικό στρατηγείο στον Τύρναβο: Ραντεβού για το «Καραβάνι της Ειρήνης» στη Λάρισα. Δεν άργησε ν' αρχίσει το τραγούδι. Μαζί μας και η Βαγγελιώ Λύτρα, που με το συγκρότημα παραδοσιακών χορών της έχει συχνά συνοδέψει την ΟΓΕ, αλλά και την ΠΕΑΕΑ σε εκδηλώσεις τους. Μια κασέτα με δημοτικά τραγούδια που έχει φέρει μαζί της είναι απ' αυτές που κάνουν το πρωινό ν' αρχίσει όμορφα και συνταιριάζεται με το στόχο του ταξιδιού... Επιστρέφουμε στην Αθήνα αργά τη νύχτα της ίδιας μέρας - αλλά η Βαγγελιώ θα πάει σπίτι της να ξεκουραστεί για λίγες μόνον ώρες. Την επομένη, θα ξεκινήσει δεύτερο ταξίδι στις επτά το πρωί για το ...Γοργοπόταμο. Τι αντοχή αυτή η γενιά, που ξεκίνησε από το ΕΑΜ και φτάνει στις μέρες μας, όπως η Βαγγελιώ, να παίρνει μέρος με το συγκρότημα της πρόσφατα στο Φεστιβάλ της ΚΝΕ!

Η έκπληξη, όμως, ήταν άλλη: Εμείς γνωρίζαμε την καλλιτέχνιδα, όμως διαβάζοντας το βιβλίο της Ναταλίας Αποστολοπούλου με τίτλο «Για έναν κόσμο καλύτερο και δικαιότερο», που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Εντός» (με μαρτυρίες συγκλονιστικές από απλές γυναίκες του λαού), ανακαλύψαμε μιαν άλλη Βαγγελιώ. Τη Βέρα του ΕΑΜ και του ΔΣΕ. Τη μαχήτρια και ανθυπολοχαγό και πολιτική επίτροπο του ΚΓΑΝΕ, την τραυματισμένη αιχμάλωτη του κυβερνητικού στρατού, την καταδικασμένη σε θάνατο από το στρατοδικείο Λαμίας, τη φυλακισμένη στις φυλακές Αβέρωφ.

Η ιστορία της, ιστορία χιλιάδων άλλων αγωνιστριών που ξεκίνησαν από το ΕΑΜ (την επέτειο της ίδρυσής του, στις 27 Σεπτέμβρη του 1941, γιορτάζουμε σήμερα). Ετσι και η οικογένεια της «Βέρας» μπήκε σύσσωμη στην Αντίσταση: Πατέρας, μάνα, αδέλφια, αδελφές. Κι εκείνη στην ΕΠΟΝ. Μετά την παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ, αρχίζει η τρομοκρατία. Το σπίτι της οικογένειας είναι στο στόχαστρο. Η Βέρα - ψευδώνυμο για το ΔΣΕ - ανεβαίνει στο βουνό, στην ομάδα της προσωπικής φρουράς του Διαμαντή. Μετά από μάχες, συναντιέται σε κάποια στιγμή με τα δύο αδέλφια της, μαχητές, επίσης, του ΔΣΕ. Στο αντάρτικο και ο πατέρας της οικογένειας - που σε λίγο θα σκοτωθεί - ενώ η μητέρα πεθαίνει, άρρωστη από τις κακουχίες. Αγωνίστρια και η άλλη αδελφή της. Η Βέρα τοποθετείται στις διαβιβάσεις ως αποκρυπτογράφος, τελειώνει τη σχολή αξιωματικών, γίνεται ανθυπολοχαγός και υπεύθυνη για τις γυναίκες του Β` λόχου. Τραυματίζεται στο κεφάλι. Μετά, άλλες μάχες. Φτάνει στο Καρπενήσι, συνεχίζει να πολεμάει - παρ' όλο που θα μπορούσε να φύγει για να πάρει μέρος στο αχτίφ γυναικών, που επρόκειτο να γίνει στο εξωτερικό. Με τους συναγωνιστές της βρίσκεται σε κλοιό. Καλύπτει, πυροβολώντας, τους συντρόφους της που γλιτώνουν, αλλά τέσσερις σφαίρες τη χτυπούν σε διαφορετικά σημεία και την καθηλώνουν, τραυματισμένη. Η ίδια περιγράφει τη σκηνή της αιχμαλωσίας της:

«Αφού περάσανε οι στρατιώτες, τους άκουγα που μιλούσαν, που έψαχναν γύρω μου κι άρχισαν ν' απομακρύνονται. Κι εκεί που πίστεψα ότι γλίτωσα, ακούω μια άγρια φωνή πάνω από το κεφάλι μου και ταυτόχρονα δέχτηκα και χτυπήματα μ' έναν τηλεβόα που τον κρατούσε ο ΜΑΥς τρομοκράτης και με χτυπούσε... Χτύπαγε, λοιπόν, και φώναζε ο ΜΑΥς που με ανακάλυψε: "Κύριε λοχαγέ, πού πάτε; Εγώ τον έβγαλα το λαγό!". Κι όλο με χτυπούσε κατακέφαλα! Εγώ έμεινα ολότελα ακίνητη, καθώς είχα κατεβασμένα τα πλαϊνά από το δίκοχό μου κάτω από τ' αυτιά και δεν ξεχώριζα αν ήμουν γυναίκα! Φτάνει ο λοχαγός, απομακρύνει τον ΜΑΥ που με χτυπούσε (ΜΑΥ, τρομοκρατική οργάνωση της υπαίθρου, στυγνοί εγκληματίες όλοι τους), πλησιάζει ο λοχαγός, καλώντας με να σηκωθώ και κρατώντας στο χέρι του το πιστόλι του, μου έλεγε: "Σήκω πάνω, βρε! Οπως βλέπεις είσαι κυκλωμένος!". Εγώ δεν κινιόμουν καθόλου. Μόνο που είχα καρφώσει τα μάτια μου απάνω του...

»Ο λοχαγός έχασε την υπομονή του να μου μιλάει, χωρίς να παίρνει απάντηση και διατάσσει τους φαντάρους να 'ρθουν να με σηκώσουν. Οταν πλησίασαν κοντά μου, για να με σηκώσουν, τότε του λέω: Δεν είμαι άντρας, αλλά γυναίκα και είμαι τραυματισμένη. Δε θέλω να με βοηθήσουν οι φαντάροι. Μόνο, φέρτε μου ένα γερό ξύλο, να στηριχτώ και να σηκωθώ. Κι ακούω το λοχαγό να μονολογεί: "Το σταυρό μου, τι μου 'κανες, τι θα 'κανα! Θα γινόμουνα διπλός εγκληματίας!" και χτυπώντας το μέτωπο με την παλάμη του πρόσθεσε: "Θα σκότωνα μια γυναίκα και μάλιστα τραυματισμένη!".

Στήνει το οπλοπολυβόλο και με το πιστόλι στο χέρι, πλησιάζει, μου πετάει ένα γερό ξύλο. Στηρίζομαι στο ξύλο κι αρχίζω να πλησιάζω. Στην αρχή, αυτοί φαντάστηκαν μήπως είχα καμιά χειροβομβίδα. Καθώς όμως διαπίστωναν τα μαύρα χάλια μου, σακατεμένη, πνιγμένη όπως ήμουν στο αίμα, ηρέμησαν.

Στην αρχή, περπατούσαμε σιωπηλοί. Μετά όμως, ο λοχαγός άρχισε να με ρωτάει: "Από πού σε πήραν; Τι δουλιά έκανες;". Τότε απάντησα: "Δε με πήρανε! Μονάχη μου, με τη θέλησή μου, βγήκα στο βουνό, είμαι ανθυπολοχαγός του ΔΣΕ και λέγομαι Βέρα Λύτρα"»...

Παρά τη νεαρή ηλικία της, καταδικάστηκε σε θάνατο. Μετά την παρέμβαση του Σοβιετικού Βισίνσκι, εκπροσώπου στον ΟΗΕ, οι εκτελέσεις σταματάνε. Τη μεταφέρουν στις φυλακές ανηλίκων Καλλιθέας και μετά στις φυλακές Αβέρωφ. Εκεί, στο «Πανεπιστήμιο της φυλακής» θα μάθει λογιστικά, που θα τα χρησιμοποιήσει σαν βιοποριστικό επάγγελμα, αλλά και δημοτικούς χορούς. Ετσι, αργότερα, θα δημιουργήσει το «Σύνδεσμο Διάδοσης Δημοτικών Χορών και Τραγουδιών» και συγκρότημα που θα οργώσει όλη την Ελλάδα. Στόχος της: Να μην αλλοιωθεί η λαϊκή παράδοση, να μην παραποιηθεί η πολύτιμη πολιτιστική κληρονομιά. «Χρέος μου ιερό, λέει, είναι να εκφράσω και να μεταφέρω στους νεότερούς μου το μεγαλείο εκείνο, την ανάταση, την έξαρση, την πίστη και την αυτοθυσία».

Ετσι, ανάμεσα στα τραγούδια που έχει χορογραφήσει, είναι και το τραγούδι της ειρήνης - έμπνευση, ποίηση, μελοποίηση της λαϊκής μούσας της φυλακής, από τις ίδιες τις γυναίκες: «Στον τραχύ τον αγώνα της ειρήνης / με μια φλόγα στην καρδιά / πολεμούν και δίνουνε όρκο οι γυναίκες / να μην ξανανάψει πολέμου φωτιά».