πρόκειται, κατ' αναλογία πληθυσμού, για τη μεγαλύτερη και βαρύτερη θυσία αίματος στην κατεχόμενη Ευρώπη μετά απ' αυτές της Λευκορωσίας και της Πολωνίας. Αν, μάλιστα, θελήσει κανείς να μετρήσει αυτές τις απώλειες με στενά οικονομικούς όρους δε θα δίσταζε να παραδεχτεί ότι στα χρόνια της Κατοχής συντελέστηκε μία τεραστίων διαστάσεων καταστροφή εργατικού δυναμικού. Αλλά και οι υπόλοιποι δείκτες προσδιορισμού της οικονομικής κατάστασης της χώρας μετά την αποχώρηση των δυνάμεων κατοχής ήταν πλήρως απογοητευτικοί. Η δραχμή είχε καταρρεύσει κάτω από το βάρος ενός ακράτητου πληθωρισμού, που έφτανε σε τερατώδη μεγέθη, ενώ βαρύτατες ήταν οι καταστροφές και η φθορά παγίου κεφαλαίου.

Παρόλο που ακριβής και πλήρης υπολογισμός των καταστροφών δεν ήταν - και δεν είναι - δυνατό να γίνει, οι πιο συντηρητικές προσεγγίσεις και εκτιμήσεις επί του θέματος μιλούν για διαρπαγή του γεωργικού κεφαλαίου και μείωση της παραγωγής κατά 40% στα δημητριακά, κατά 80% στον καπνό, κατά 70% στο βαμβάκι, κατά 60% στη σταφίδα, κατά 50% στα αμπέλια κ.ο.κ. Επίσης υπολογίζεται ότι μειώθηκε το κτηνοτροφικό κεφάλαιο κατά 50% στα μεγάλα ζώα και κατά 30% στα μικρά. Τα δάση ελαττώθηκαν κατά 20%, η μεταλλευτική κίνηση νεκρώθηκε και οι μεταλλευτικές εγκαταστάσεις καταστράφηκαν, η βιομηχανική παραγωγή έπεσε σχεδόν στο μισό, ενώ αρκετές ήταν οι ζημιές στο βιομηχανικό κεφάλαιο. Ακόμη, πολύ σοβαρές ήταν οι ζημιές στις συγκοινωνίες: Το 56% του οδικού δικτύου καταστράφηκε. Από τα 17.200 αυτοκίνητα (επιβατικά, φορτηγά, λεωφορεία) που υπήρχαν στην Ελλάδα το 1939 απωλέσθηκαν στη διάρκεια του πολέμου και δεν αντικαταστάθηκαν τα 14.574 ή το 84,7%. Από τις 232 ατμομηχανές απωλέσθηκαν οι 190 ή το 82% και από τα 5.270 σιδηροδρομικά βαγόνια κάθε κατηγορίας απωλέσθηκαν τα 4.631, δηλαδή το 91%. Μεγάλες ήταν και οι καταστροφές των γεφυρών, των λιμενικών εγκαταστάσεων, των οικοδομών, των τηλεπικοινωνιών, ενώ οι απώλειες της εμπορικής και επιβατηγού ναυτιλίας άγγιξαν το 73% (Βλέπε αναλυτικά για το θέμα: "Στ' Αρματα - Στ' Αρματα: Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης", "Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις", 1967, σελ. 557 - 563, Μ. Κωστόπουλου: "Ενας Πόλεμος που δεν έληξε", εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, σελ. 159 - 172, Χρ. Ευελπίδη: "Οικονομική και Κοινωνική Ιστορία της Ελλάδος", Αθήναι 1950, σελ. 72 κ.ά.).

"Ο ελληνικός μονοπωλιακός καπιταλισμός - γράφει ο ιστορικός Ν. Ψυρούκης - έβγαινε από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο τσακισμένος. Ολόκληρος ο μηχανισμός λειτουργίας και αναπαραγωγής των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων στην Ελλάδα είχε κλονιστεί και σε μεγάλο βαθμό βρισκότανε σε διάλυση. Οι αφάνταστα μεγάλες υλικές ζημιές που γνώρισε στον πόλεμο η Ελλάδα όξυναν ακόμη περισσότερο την κατάσταση. Ο σακάτης και βαριά πληγωμένος ελληνικός μονοπωλιακός καπιταλισμός χρειαζότανε να στηριχθεί άμεσα σε ξένα δεκανίκια" (Ν. Ψυρούκη: "Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας", Εκδόσεις ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ, τόμος Α, σελ. 237). Την ούτως ή άλλως δύσκολη θέση του ελληνικού καπιταλισμού δυσκόλευε ακόμη περισσότερο, στη μεταπολεμική περίοδο, το γεγονός ότι το αστικό πολιτικό σύστημα ήταν σμπαραλιασμένο και ουσιαστικά χρεοκοπημένο στη συνείδηση των λαϊκών μαζών.

Οι αστικοί θεσμοί πολιτικής εξουσίας των Κουίσλιγκ, που λειτούργησαν στα χρόνια της Κατοχής, κατέρρευσαν με την αποχώρηση των κατακτητών. Αλλά κι εκείνοι που δεν μπήκαν άμεσα στην υπηρεσία των κατοχικών δυνάμεων (κόμματα, κυβέρνηση του Καϊρου, Κοινοβούλιο, κατασταλτικοί μηχανισμοί κ.ά.) ή είχαν αποκοπεί εντελώς από το λαό και δεν ασκούσαν την παραμικρή επιρροή πάνω του ή ήταν διαλυμένοι και δεν είχαν ακόμη ανασυγκροτηθεί ή ήταν αρκετά αδύναμοι και την όποια ύπαρξη και λειτουργία τους, το όποιο κύρος μπορούσαν να έχουν, το όφειλαν στο γεγονός ότι είχαν την ανοχή των ΕΑΜικών οργανώσεων και του ΚΚΕ. Από την άλλη μεριά, το ΕΑΜικό κίνημα Εθνικής Αντίστασης στα χρόνια του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα είχε καταφέρει να δημιουργήσει - και να θέσει σε λειτουργία στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας - τους θεσμούς μιας νέας, λαϊκοδημοκρατικής, εξουσίας που υπερέβαινε κατά πολύ το καπιταλιστικό σύστημα.

Ετσι, με το ξημέρωμα της απελευθέρωσης της Ελλάδας από το φασιστικό ζυγό τέθηκε αντικειμενικά επί τάπητος, με σαφή και κατηγορηματικό τρόπο, το πρόβλημα της κοινωνικοπολιτικής εξέλιξης της χώρας. Ενα πρόβλημα άμεσα συνυφασμένο με το εξίσου αντικειμενικό πρόβλημα που δημιούργησε ο πόλεμος σε όλες τις εμπόλεμες χώρες της Ευρώπης - αλλού λιγότερο κι αλλού περισσότερο -, το πρόβλημα της οικονομικής, παραγωγικής και θεσμικής ανασυγκρότησης, που τότε είχε αποδοθεί με τον όρο "ανοικοδόμηση".

Η ανοικοδόμηση στην πιο απλοϊκή της έκφραση - κι έτσι όπως την καταλάβαινε και ο τελευταίος πολίτης - δεν ήταν τίποτε άλλο από το ξαναστήσιμο της χώρας στα πόδια της, στην ουσία όμως από μηδενική βάση, δεδομένου ότι το μέγεθος των πολεμικών καταστροφών ήταν αρκετά μεγάλο. Το γεγονός αυτό εκ των πραγμάτων έφερνε στην επιφάνεια και σε οξυμένη μορφή τις ταξικές αντιπαραθέσεις, που αντικειμενικά, πολύ πριν τον πόλεμο, υπήρχαν στην ελληνική κοινωνία, αφού η ανοικοδόμηση δεν μπορούσε να είναι ουδέτερη και δεν μπορούσε, σε τελευταία ανάλυση, να σήμαινε τίποτε διαφορετικό από τη θεμελίωση ετούτων ή εκείνων των συγκεκριμένων, καπιταλιστικών ή σοσιαλιστικών, κοινωνικοπολιτικών και παραγωγικών σχέσεων στη μεταπολεμική Ελλάδα. Ας δούμε όμως πώς έβλεπαν το θέμα ορισμένοι από τους πιο σοβαρούς επιστήμονες της εποχής. "Σήμερα λοιπόν - έγραφε ο Δημήτρης Μπάτσης σε άρθρο του, στο πρώτο τεύχος του περιοδικού ΑΝΤΑΙΟΣ - προϋπόθεση για να τεθούν τα θεμέλια της ανοικοδόμησης στο απώτερο μέλλον σε πλατιές και κοινωνιστικές βάσεις, είναι να λευτερωθή ο λαός και η οικονομία του από κάθε αντιπαραγωγικό, αντιοικονομικό και εκμεταλλευτικό εμπόδιο που έστηνε στην πρόοδο της χώρας μια μονοπωλιακή κερδοσκοπική ολιγαρχία" (Δημήτρη Μπάτση: "Το βασικό πρόβλημα της ανοικοδόμησης", ΑΝΤΑΙΟΣ - Δεκαπενθήμερο περιοδικό για τη μελέτη των προβλημάτων της ανοικοδόμησης, τεύχος 1, Μάης 1945, σελ. 4.).

Σε άρθρο του στο ίδιο περιοδικό ο τότε πρύτανης του Πολυτεχνείου, Ν. Κιτσίκης, σημείωνε για το θέμα της ανοικοδόμησης: "Ο ελληνικός λαός, που στάθηκε πρωτομάρτυρας στους αγώνες κατά του ξένου και ντόπιου φασισμού, για τη λευτεριά και για τη δημοκρατία, πρέπει να γίνει, ανάμεσα στους άλλους λαούς, συντελεστής της ευημερίας του ανθρώπινου γένους, δίνοντας νέο δείγμα της υπέροχης αλκής του, με την ανοικοδόμηση της πατρίδας του πάνω σε λαϊκή δημοκρατική βάση". Για την πραγματοποίηση της ανοικοδόμησης ο Ν. Κιτσίκης θεωρούσε αναγκαία την ύπαρξη ενός μακρόχρονου ανοικοδομητικού σχεδίου, σημειώνοντας με έμφαση: "Σχέδιο χωρίς την προϋπόθεση της κατάργησης του ατομισμού, τουλάχιστο στις μεγάλες επιχειρήσεις και βιομηχανίες, πάνω σ' ένα πρόγραμμα minimum, αποτελεί καθαρά ουτοπία".Αναφερόμενος δε σε πλευρές αυτού του γενικότερου σχεδίου τόνιζε: "Σαν μέρος του ανοικοδομητικού σχεδίου πρέπει να θεωρήσουμε το χωρονομικό ή οικονομικό σχέδιο,που αφορά μόνο τα ζητήματα τα συνδεδεμένα με την παραγωγή και με την κατανάλωση, χάρη στο οποίο αποφεύγουμε, λ.χ., κάθε διασπάθιση των παραγωγικών δυνάμεων, κάθε κακό ανώμαλης παραγωγής, τις οικονομικές κρίσεις και ευνοούμε τις τεχνικές τελειοποιήσεις, που είναι χρήσιμες για την αύξηση της παραγωγικότητας. Αποτελεί την έκφραση της συνειδητής θέλησης του λαού, που κατέχει συλλογικά τα μέσα της παραγωγής και καθορίζει τη συνδυασμένη σημασία καθεμιάς κατηγορίας της οικονομίας. Το χωρονομικό σχέδιο μπορεί πραγματικά να συντελεστή και να πετύχη στην εφαρμογή μόνο στην περίπτωση κοινωνικοποίησης της οικονομίας. (...) Δεν μπορεί λοιπόν ν' ασκηθή παρά μόνον από το κράτος και πρέπει να στηριχθή σε σοσιαλιστική κοινωνική οργάνωση". Καταλήγοντας ο Ν. Κιτσίκης υπογράμμιζε: "Ανοικοδόμηση σημαίνει ολοκλήρωση των επιδιώξεων του σοσιαλισμού" (Ν. Κιτσίκης: "Η τεχνική παιδεία στο πλαίσιο της ανοικοδόμησης - μέρος πρώτο: Η ανοικοδόμηση", Περιοδικό ΑΝΤΑΙΟΣ, τεύχος 1, σελ. 5, 6 και 7 - οι υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο).

Οι αστοί επιστήμονες έβλεπαν εντελώς διαφορετικά το ζήτημα. Αυτοί θεωρούσαν ότι η Ελλάδα ήταν αδύναμη και ανίκανη να πραγματοποιήσει σοβαρά βήματα ανάπτυξης στη μεταπολεμική περίοδο γιατί δήθεν δεν ήταν βιώσιμη ως χώρα με τις παραγωγικές δυνατότητες που διέθετε. Θεωρούσαν, με άλλα λόγια, τη χώρα - όπως ευστόχως αποδόθηκε με μια λέξη - ψωροκώσταινα, που όφειλε όμως να γίνει ισχυρή και βιώσιμη επεκτεινόμενη εδαφικά. Είχαμε δηλαδή μια αναβίωση της περιβόητης Μεγάλης Ιδέας, του εθνικισμού και του σοβινισμού. "Η ελληνική οικονομία και η ζωή του ελληνικού πληθυσμού - έγραφε, για παράδειγμα, ο καθηγητής Ξεν. Ζολώτας - είναι αδύνατο να ανορθωθούν ανεκτώς εφ' όσον παραμένει η χώρα εντός των ορίων εις τα οποία ευρίσκεται σήμερον". Ο εν λόγω καθηγητής, που τότε εμφανιζόταν ως σοσιαλιστής, δε δίσταζε να σημειώνει: "Ως κύρια δυνατή λύσις απομένει η εξασφάλισις εις τον ελληνικόν πληθυσμόν φυσιολογικού εδαφικού υπόβαθρου και η αποκατάστασις της ανατραπείσης ισορροπίας μεταξύ πληθυσμού και εδάφους" (Ξεν. Ζολώτας: "Η Ελλάς πρέπει να γίνη βιώσιμος", Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ 1945, σελ. 12, 13 - 14). "Για τη βάναυση όσο και οκνηρή σκέψη - απαντούσε, μεταξύ άλλων, στον καθηγητή Ζολώτα ο Σεραφείμ Μάξιμος - το ελληνικό πρόβλημα ήταν και παραμένει πρόβλημα μεγαλύτερου χώρου. Το πράγμα δεν είναι διόλου εκπληκτικό προκειμένου για μια εθνότητα, όπως η ελληνική, κατεσπαρμένη ως τα χθες - ως τη Μικρασιατική Καταστροφή - σ' ολόκληρη σχεδόν την Ανατολική Μεσόγειο και τα μαυροθαλάσσια παράλια της Τουρκίας. Οταν όμως παρουσιάζεται με συνεπίκουρο την επιστήμη, τότε πρόκειται για την πιο επικίνδυνη αυταπάτη που αποθεώνει την άγνοια και συγχέει το μύθο με την πραγματικότητα. (...) Αν παραδεχθούμε πως η Ελλάδα δεν είνε βιώσιμη, όχι μόνο στο παρόν παρά και στο μέλλον και εσαεί, χωρίς ένα πρόσθετο χώρο, τότε είνε φανερό πως όλα τα προβλήματα της ανοικοδόμησης καταρρέουνε στη βάση τους. Κάθε αναμόχλευσή τους, κάθε παρουσίασή τους, κάθε προσπάθεια να επιλυθούνε μέσα στις υπάρχουσες δυνατότητες είνε περιττή. Πυρήνας των σκέψεών μας για την ανοικοδόμηση της Ελλάδας είνε ότι αποτελεί χώρα βιώσιμη με μεγάλες δυνατότητες να γίνει μια αληθινά πλούσια χώρα". (Σ. Μάξιμου: "Η Ελλάδα είναι ή "πρέπει να γίνει" βιώσιμη;", Περιοδικό ΑΝΤΑΙΟΣ, τεύχος 3, σελ. 78). Δε χωράει αμφιβολία πως αυτή η αντιπαράθεση απόψεων γύρω από το ζήτημα της ανοικοδόμησης της χώρας αντικατόπτριζε την πάλη των τάξεων μέσα στην ελληνική κοινωνία και την αντιπαράθεση των κοσμοθεωριών τους μέσα από την πάλη των επιστημονικών και πολιτικών τους φορέων. Σ' αυτό το ζήτημα θα σταθούμε με περισσότερες λεπτομέρειες στη συνέχεια.

Κείμενα: Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ

Την επόμενη Κυριακή: Τάξεις και πολιτική στη μεταπολεμική Ελλάδα.