Τα τανκς του Γιέλτσιν τον Αύγουστο του 1991 στην Κόκκινη Πλατεία

Η εικόνα αυτή δεν πρέπει να σταθεί εμπόδιο στη ματιά μας: Δεν ήταν παρά η εξωτερική μορφή της τελευταίας πράξης. Το εσωτερικό περιεχόμενο βρίσκεται βαθύτερα και επιβεβαιώνει προηγούμενες σκέψεις. (Για την αντικειμενική πλευρά της εξαφάνισης της Σοβιετικής Ενωσης βλέπε το βιβλίο του Ράινερ Εκερτ. Επανάσταση και αντεπανάσταση στη Γερμανία, Μάης 1991).

Η Σοβιετική Ενωση ήταν από κάθε άποψη κεντρική βάση του ιστορικά εξελισσόμενου σοσιαλισμού, η πρώτη σοσιαλιστική εξουσία και επομένως - αν κοιτάξουμε την αντίφαση της εποχής ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον ιμπεριαλισμό που διαμορφωνόταν - η πρώτη παγκόσμια εξουσία της ιστορίας γενικά. Αν αυτή η θέση μπορούσε πριν από δύο χρόνια ακόμα να κριτικαριστεί πολυποίκιλα, σήμερα φαίνεται ότι οι ανατροπές αρχικά στην Πολωνία, αργότερα στη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία (ΓΛΔ), στην Τσεχοσλοβακία κλπ., δεν ήταν τίποτε άλλο παρά αντανάκλαση που προηγήθηκε αυτού που βρήκε και το εξωτερικό τέλος του στις 31 του Δεκέμβρη 1991, με το ανάξιο δράμα στην Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας.

Μπορεί να είναι δικαιολογημένη η υποθετική ερώτηση και ταυτόχρονα να απαντηθεί από μόνη της: Θα μπορούσε να υπάρξει, να φανταστεί κανείς, στη διάρκεια αλλά και μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης μια ανθούσα και από κάθε άποψη άψογη ΓΛΔ, με σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις σε μια ευημερούσα οικονομία, με την πιο προωθημένη σοσιαλιστική δημοκρατία, όπου το Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα Γερμανίας (ΕΣΚΓ), με περίοπτες και δημοφιλείς ηγετικές προσωπικότητες, θα κατείχε μια εξέχουσα θέση, με ένα λαό που να θέλει το σοσιαλισμό, επειδή απεχθάνεται τον ιμπεριαλισμό;

Στο μεταξύ φαίνεται αδιαμφισβήτητο - και είναι οι συγκεκριμένες μορφές πορείας των διαδικασιών κίνησης της εποχής - ότι:

• η ιστορικά συγκεκριμένη μετάβαση στο σοσιαλισμό στη Ρωσία και μετά το 1945 στην Κίνα και στην (Ανατολική) Ευρώπη ξεκίνησε κυρίως από ένα χαμηλό (αγροτικό - μισοκαπιταλιστικό), από ένα μεσαίο επίπεδο ανάπτυξης ή από επίπεδο ανάπτυξης που είχε πισωγυρίσει λόγω του παγκόσμιου πολέμου,
• η απειλούμενη ήττα στον πόλεμο έφερε στην επιφάνεια, γύρω από την επιστημονικοτεχνική επανάσταση κλπ. στη δεκαετία του '80 αντικειμενικά μια ισχυρή υλική, οικονομική και πολιτική «ανάγκη εκσυγχρονισμού» σ' όλες τις σοσιαλιστικές χώρες και κυρίως τη Σοβιετική Ενωση,
• η διεθνής κατάσταση σχετικά με το ζήτημα πόλεμος και ειρήνη, αλλά και σχετικά με άλλα οικουμενικά προβλήματα, όπως και σχετικά με το βάρβαρο δράμα της παρεμπόδισης της ανάπτυξης των περισσότερων χωρών της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, απαιτούσε νέες και πολύπλοκες προσπάθειες στη διεθνή πολιτική.

Ηταν όμως ανάγκη να είναι ακριβώς αυτός ο Γκορμπατσόφ, να είναι αυτό το τέλος της «πρώτης πράξης»;

«Ολες οι πιθανές (...) ιδιαιτερότητες δεν παρέχουν (...) σε μεμονωμένα άτομα κάποια άμεση επίδραση στην κατάσταση των παραγωγικών δυνάμεων και κατά συνέπεια ούτε και στις κοινωνικές σχέσεις, από τις οποίες εξαρτώνται, δηλαδή στις οικονομικές σχέσεις». (Γ.Β. Πλεχάνοφ. Για το ρόλο της προσωπικότητας στην ιστορία, σελ. 40).

«Αλλά οι ατομικές ιδιαιτερότητες της προσωπικότητας την κάνουν περισσότερο ή λιγότερο κατάλληλη να ικανοποιήσει τις κοινωνικές ανάγκες, που γεννιούνται στη βάση των δοσμένων οικονομικών σχέσεων, ή να δουλέψουν ενάντια σ' αυτή την ικανοποίηση». (Στο ίδιο).

Γι' αυτό και δεν μπορεί κανείς να εξηγήσει συγκεκριμένες μορφές πορείας, συγκεκριμένες λεπτομέρειες, ειδικές στροφές και επιπλέον συμπτώσεις, και επομένως την επιλογή ορισμένων δρόμων, την απόρριψη ορισμένων άλλων στην ίδρυση του Γερμανικού Ράιχ το 1871 χωρίς την προσωπικότητα του Μπίσμαρκ, στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο χωρίς την προσωπικότητα του Γουλιέλμου Β`, στην Οχτωβριανή Επανάσταση, χωρίς την προσωπικότητα του Λένιν και στην εξαφάνιση της ΕΣΣΔ χωρίς την προσωπικότητα του Γκορμπατσόφ.

Ο Γκορμπατσόφ μπόρεσε να γίνει ηγετική προσωπικότητα, επειδή αντιλήφθηκε βαθύτερα από πολλούς άλλους τουλάχιστον την ανάγκη του εκσυγχρονισμού του σοσιαλισμού, την ανάγκη μιας βαθιάς αλλαγής της διεθνούς πολιτικής. Μπόρεσε να γίνει ηγετική προσωπικότητα, επειδή εξέφραζε βαθιές υλικές και πνευματικές ζωτικές ανάγκες εκατομμυρίων ανθρώπων στη Σοβιετική Ενωση και σε πολλές χώρες της Γης. Κατά τα άλλα, το συγκεκριμένο πρόσωπο είναι σχετικά συμπτωματικό. Η στατιστική πιθανότητα λέει πως στη μεγάλη Σοβιετική Ενωση και στο ΚΚΣΕ, το κόμμα των 20 εκατομμυρίων μελών, θα πρέπει να υπήρχαν και άλλοι άνθρωποι που θα μπορούσαν στον ίδιο βαθμό να είχαν παίξει έναν ανάλογο πολιτικό ρόλο.

«Οταν ο Ναπολέων εμφανίστηκε στο ρόλο του "καλού ξίφους", που έσωζε την κοινωνική τάξη πραγμάτων, κρατούσε με τον τρόπο αυτό μακριά απ' αυτό το ρόλο άλλους στρατηγούς, μερικοί από τους οποίους θα μπορούσαν να είχαν παίξει αυτό το ρόλο το ίδιο καλά ή σχεδόν το ίδιο καλά μ' αυτόν. Από τη στιγμή που ικανοποιήθηκε η κοινωνική ανάγκη για ένα δραστήριο στρατιωτικό κυρίαρχο, η κοινωνική οργάνωση έκλεισε το δρόμο για το πόστο του στρατιωτικού κυρίαρχου σ' όλα τα άλλα στρατιωτικά ταλέντα». (Στο ίδιο, σελ. 43 κ.ε)

«Η προσωπική δύναμη του Ναπολέοντα μας παρουσιάζεται σε εξαιρετικά μεγαλοποιημένη μορφή, αφού της αποδίδουμε ολόκληρη την κοινωνική δύναμη, από την οποία προωθήθηκε και στηρίχτηκε. Μας φαίνεται σαν κάτι το τελείως αποκλειστικό, γιατί άλλες δυνάμεις που της έμοιαζαν, δεν πέρασαν από την πιθανότητα στην πραγματικότητα. Κι όταν μας λένε: "Τι θα συνέβαινε, αν δεν είχε υπάρξει ο Ναπολέων;" η φαντασία μας παθαίνει σύγχυση και νομίζουμε ότι χωρίς αυτόν δε θα είχε γίνει δυνατό να συντελεστεί όλη εκείνη η κοινωνική κίνηση, πάνω στην οποία βασίζεται η δύναμη και η επιρροή του.» (Στο ίδιο σελ. 44).

Αν η σοβιετική κοινωνία, αν το ΚΚΣΕ δεν είχε αναδείξει τον Γκορμπατσόφ, θα είχε υπάρξει κάποιος άλλος. Το αντικειμενικό κοινωνικό επίπεδο ανάπτυξης έκανε αναγκαία μια τέτοια προσωπικότητα και η κοινωνία την ανέδειξε με συνέπεια.

Στο συγκεκριμένο ρόλο της συγκεκριμένης προσωπικότητας συναίνεσαν φυσικά όλοι οι υποκειμενικοί όροι για τη διαμόρφωσή της. Η προσωπική ζωή, που σίγουρα είναι τόσο σύνθετα διαφοροποιημένη όπως και κάθε ανθρώπου, οι προσωπικές πνευματικές και πολιτικές ικανότητες, τα προσωπικά κίνητρα και οι στόχοι, προσωπικές αντιλήψεις για τις αξίες, συμπεριλαμβανομένων και των προσωπικών αντιλήψεων για το δικό του μέλλον, για το μέλλον της χώρας και του κόσμου.

(ΑΥΡΙΟ Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΜΕ ΤΟ 2ο ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ)