Οι γυναίκες ήταν και είναι φορείς του λαϊκού πολιτισμού - αυτές κυρίως τον μετέδιδαν στις νεότερες γενιές: τρία βιβλία που κυκλοφόρησαν τελευταία, έρχονται για μια ακόμα φορά να το πιστοποιήσουν...

Το πρώτο έχει τίτλο «Νανουρίσματα και ταχταρίσματα της λαϊκής Ελληνίδας μάνας για το παιδί της - η ιατροψυχολογική ερμηνεία τους» (Εκδόσεις «Ακίδα»). Συγγραφέας, ο Δρ. Χρίστος Οικονομόπουλος, παιδοχειρουργός και δημιουργός του «Μουσείου της Μητέρας» - μοναδικού όπως γράφει ο ίδιος, Μουσείου Μητρότητας στον κόσμο - που φευ! παραμένει αναξιοποίητο. Πηγές του λαογραφικού θησαυρού που αποκαλύπτεται στο βιβλίο, οι γιαγιάδες και μητέρες των 20.000 (!) μικρών ασθενών που χειρούργησε από το 1962 μέχρι σήμερα, δεκάδες περιοδικά, μια πλουσιότατη βιβλιογραφία αλλά και αρχεία που ερεύνησε: Το Αρχείο του Κέντρου Ερευνας Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, το Αρχείο Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας και το Αρχείο γλωσσικό, ιστορικό και λαογραφικό του «Μουσείου της Μητέρας».

Ενα πραγματικά πλούσιο υλικό συγκέντρωσε ο ερευνητής για χρόνια ολόκληρα - πάνω από μισό αιώνα. Την πρωτοβουλία γι' αυτό το έργο ζωής, τη συγγραφή του βιβλίου, είχε ύστερα από παρακίνηση της δυναμικής προέδρου του Συλλόγου Επιστημόνων Μαιών - Μαιευτών Αθηνών Ελένης Σαμαριτάκη, που προλογίζει το βιβλίο: «Ελπίζουμε, γράφει, η έκδοση αυτή να εκτιμηθεί σωστά από τους αρμόδιους φορείς όπως τα υπουργεία Πολιτισμού και Υγείας, ώστε να μπει στις βιβλιοθήκες των νοσοκομείων, των μαιευτηρίων, σε βρεφονηπιακούς σταθμούς κλπ. και να χρησιμεύσει ως παράδειγμα για παρόμοιες εκδόσεις, με σκοπό τη διατήρηση της πλούσιας πολιτιστικής μας κληρονομιάς στις επόμενες γενιές».

Το βιβλίο κυκλοφόρησε με την υποστήριξη του Συλλόγου Επιστημόνων Μαιών Αθηνών και τα τραγούδια του αντιπροσωπεύουν τις προσδοκίες, τα όνειρα και τις ελπίδες της Ελληνίδας Μάνας για το μέλλον του παιδιού της. Αυτής της Μάνας που κυρίως στα χρόνια της σκλαβιάς συνειδητοποίησε αξίες, δημιουργώντας παιδιά με φιλελεύθερο, έξυπνο, ταχύ και αποφασιστικό πνεύμα, που αργότερα επηρέασε θετικά τη ζωή του λαού μας...

«Αθάνατη λαϊκή σοφία» είναι ο τίτλος του δεύτερου βιβλίου, που κυκλοφόρησε πολύ πρόσφατα (εκδόσεις «Βαρβάκη»). Η συγγραφέας του, εκπαιδευτικός Βάγια Παπαγκόγκου, δεν είναι μόνο μια παλαίμαχη αγωνίστρια αλλά και έμπειρη φιλόλογος: Κάτοχος πτυχίων Μαρξιστικής - Λενινιστικής Φιλοσοφίας, ρωσικής γλώσσας και φιλολογίας, γαλλικής γλώσσας και φιλολογίας και πτυχίου Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, δεν έχει ασχοληθεί μόνο με τη συγγραφή ιστορικών έργων αλλά και με τη συγκέντρωση λαογραφικού υλικού από την ιδιαίτερη πατρίδα της, το Παχτούρι Τρικάλων. Σ' αυτό το γραφικό χωριό του Ασπροποτάμου (Αχελώου) η Βάγια δούλεψε μέρες και νύχτες καταγράφοντας διηγήσεις ανδρών και γυναικών - αλλά κυρίως ηλικιωμένων γυναικών - για τα ήθη και έθιμα της περιοχής, τη ζωή στο χωριό - στοιχεία που βέβαια δεν αφορούν αποκλειστικά τη συγκεκριμένη περιοχή. Οι περισσότερες γιαγιάδες που της μίλησαν - με την ντοπιολαλιά που αποτυπώθηκε στο βιβλίο - δε ζουν πια... Γνώριζαν όμως πως αυτά που μετέδωσαν μια μέρα θα περάσουν μέσα από το τυπωμένο χαρτί στις επόμενες γενιές.

Πολύτιμη η συμβολή της συγγραφέα στη διάσωση της μνήμης ενός πολιτισμού που μέρα με τη μέρα χάνεται... Χάνονται οι άνθρωποι, χάνονται οι χοροί και τα τραγούδια, τα γλέντια νοθεύονται και ο καταιγισμός της «προκάτ» διασκέδασης με τα υποπροϊόντα που προωθούν οι εταιρίες και τα ΜΜΕ, ασκούν πλύση εγκεφάλου στον κόσμο που τα συνηθίζει... Πριν από το πολύ ενδιαφέρον αυτό βιβλίο, είχε προηγηθεί «Ο Παχτουριώτικος Σύλλογος του 1920 και η ιστορία του». Ομως, στην «Αθάνατη λαϊκή σοφία βλέπουμε να ζωντανεύει μέσα από τις μαρτυρίες και τις διηγήσεις η ιστορία των γιαγιάδων μας αλλά και των μητέρων που ζούσαν σε αγροτικές περιοχές: Μια δύσκολη ζωή, όπου οι γυναίκες έφτιαχναν με τα χέρια τους ό,τι χρειαζόταν η οικογένειά τους. Η επεξεργασία του μαλλιού λ.χ. ήταν μια ολόκληρη διαδικασία μέχρι να υφανθεί (μαρτυρία της κυρα - Βασίλως). Το βιβλίο περιέχει πολύτιμα στοιχεία για τις παραδοσιακές κατοικίες, το κυνήγι, τη γεωργία, τη μελισσοκομία, την κτηνοτροφία αλλά και την κοινωνική και πνευματική ζωή του χωριού, διηγήσεις για νεράιδες «ξωτικά», παροιμίες, μοιρολόγια, λαϊκή ιατρική, τον τρόπο που έφερναν σε αίσιο τέλος τους τοκετούς οι αυτοδίδακτες μαίες του χωριού (πρακτικές μαμές). Κάτι που κάνει ακόμα το έργο να ξεχωρίζει, είναι οι επώνυμες μαρτυρίες ορισμένων γυναικών (σώζεται και η φωτογραφία τους) που μοιάζουν με παραμύθια. Σε ορισμένες περιπτώσεις η κουβέντα γίνεται με μορφή διαλόγου (όπως με τη θεία Παναγιώταινα) και αποκτάει ακόμα μεγαλύτερη ζωντάνια. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η ερευνήτρια συμπεριλαμβάνει στο έργο της και δημοσιεύματα άλλων συγχωριανών της που αναφέρονται σε ήθη και έθιμα της περιοχής...

Πρωταγωνίστρια η γυναίκα στο θάνατο, όπως και στη γέννηση. Η συγγραφέας αναφέρει μια συγκλονιστική περίπτωση μοιρολογιού ενός νέου που γύρισε από τον πόλεμο φυματικός. Πέθανε την ημέρα του Αϊ - Λια. Στο χωριό υπήρχαν όργανα για το πανηγύρι: Βιολιά, κλαρίνα και άλλα. Τον συνόδεψε όλο το χωριό για την τελευταία του κατοικία, όπως σε γάμο. Μπροστά πήγαινε το φλάμπουρο και ακολουθούσαν τα όργανα δίπλα στο φέρετρο, παίζοντας τραγούδια λυπητερά. Ολοι οι χωριανοί τουφεκούσαν. Τα μοιρολόγια ήταν σπαραξικάρδια. Μοιρολογούσε η μάνα του, η αδερφή του η Ευθυμία και όλες οι γυναίκες του χωριού. Ορίστε κι ένα μοιρολόγι που είπαν τότε: «Με γελάσανε τα πουλιά,/ της άνοιξης τ' αηδόνια./ Μούπαν ποτέ δε θ' αρρωστώ,/ ποτέ δε θα πεθάνω.../».

Ενα ιδιαίτερο κεφάλαιο αφιερώνει στις γυναίκες η Μαρία Γκασούκα στο βιβλίο της «Κοινωνικές - Λαογραφικές παράμετροι» (Εκδόσεις «Φιλιππότη»). Και το κεφάλαιο αυτό αφορά ακριβώς τις γυναίκες σαν φορείς - και μεταδότριες - του λαϊκού πολιτισμού. Αναφέρεται ειδικότερα στην παρέμβαση και συμμετοχή των γυναικών σ' αυτό τον πολιτισμό, στον τομέα της λαϊκής θεραπευτικής, της λαϊκής τέχνης, στον προφορικό λόγο και στη «διαχείριση» των μεταφυσικών δυνάμεων και σχέσεων. Ακόμα, στον τομέα κοινωνικοποίησης των παιδιών, όπου η μητέρα παίζει πρωτεύοντα ρόλο, αφού συχνά ο πατέρας λείπει (ξενιτεμένος) και η μητέρα μεγαλώνει μόνη τα παιδιά. Ετσι κι αλλιώς βρίσκεται συνεχώς κοντά τους τα πρώτα, καθοριστικά για την εξέλιξή τους χρόνια...

Οι γυναίκες ασχολούνται με τη βοτανολογία και τη μαιευτική - μια προσφορά υποτιμημένη. Αυτές καλούνται σαν μαίες να αντιμετωπίσουν κι ένα δύσκολο πρόβλημα - την έκτρωση... Γυναίκες διαπρέπουν στην κεντητική και υφαντική...

Οι γυναίκες τραγουδούν, μοιρολογούν, διηγούνται. «Κι αν οι άντρες συμμετέχουν το ίδιο ενεργητικά στο τραγούδι και στη διήγηση, το μοιρολόι αποτελεί μια καθαρά γυναικεία υπόθεση, με τις όποιες εξαιρέσεις της».

Οι γυναίκες χρησιμοποιούν τον παροιμιακό λόγο συχνότερα από τους άντρες. Ομως, όπως επισημαίνει η συγγραφέας (διδάκτωρ του παιδαγωγικού τμήματος του Παν/μίου Αθηνών) σε πλήθος παροιμιών οι γυναίκες συκοφαντούνται και διασύρονται, ταυτίζονται με το κακό (σ.σ. βλέπε και το σχετικό κεφάλαιο, στο βιβλίο του Κυριάκου Σιμόπουλου «Διδάγματα κοινωνικοπολιτικά των παροιμιών όλων των εθνών»).

Μέσα από το λόγο - σημειώνει η ερευνήτρια - οι γυναίκες, διά του μυθικού και εξωπραγματικού συντελούν σε αποδράσεις από το «βάρος της ζωής», μιας ζωής τις περισσότερες φορές άχαρης, μονότονης, σκληρής και επαναλαμβανόμενης...».

Σε έρευνα που έκανε η ίδια στην περιοχή Δέλτα του Αχελώου, στο χωριό Κατοχή, σε 56 παραμύθια οι άντρες είναι εκείνοι που αποφασίζουν να παντρευτούν. Ούτε μια φορά δε ζητήθηκε η γνώμη της ηρωίδας!

«Παρ' όλα αυτά, γράφει, εντοπίζονται παράλληλα μια σειρά γεγονότων γυναικείας αυτονομίας και χειραφέτησης καθ' όλα αξιοσημείωτα - και βεβαίως αντίθετα από την υφιστάμενη πραγματικότητα: Ενδεικτικό παράδειγμα οι ηρωίδες που ταξιδεύουν ολομόναχες - συνήθως για να προστατέψουν τον καλό τους ή κάποιο-α συγγενή τους από κίνδυνο ή προκειμένου να εξιλεωθούν - διασχίζουν μεγάλες αποστάσεις, ερημιές κτλ. Πάντως, αυτού του είδους συμπεριφορές βρίσκονται εντός των ορίων και καταλήγουν με την ένταξη της ηρωίδας εκεί που ανήκει: στον ιδιωτικό χώρο, υπό τη σκέπη του κύρη της (πατέρα, συζύγου - αδιάφορο).