Συνάρτηση μιας κοινωνίας, που, για την πλειοψηφία της σύγχρονης νεολαίας, εξασφαλίζει αποκλεισμούς από τη μόρφωση, ανεργία και ανασφάλεια, η εγκληματικότητα των ανηλίκων είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο θέμα. Ο «Ρ» επιδιώκει σήμερα να φωτίσει την εικόνα που καταγράφεται στη χώρα μας, όσον αφορά στο συγκεκριμένο θέμα και με αφορμή την πρόσφατη δολοφονία ενός 18χρονου από δυο 17χρονους και έναν 21χρονο. Αιτία του εγκλήματος φέρεται να ήταν το ότι το θύμα χρώσταγε 5.000 ευρώ σε έναν από τους θύτες.

Αν και η εγκληματική δράση παιδιών και εφήβων στην Ελλάδα διατηρείται προς το παρόν σε χαμηλά ποσοστά και σε πλημμελήματα, η ασκούμενη αντεγκληματική πολιτική, και κυρίως το σκέλος της πρόληψης, γεννά μεγάλο προβληματισμό για το μέλλον.

Οπως δηλώνει στο «Ρ» ο εγκληματολόγος και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γ. Πανούσης, η πλειοψηφία των ανήλικων δραστών, που καταδικάζονται και αποφυλακίζονται, επιστρέφουν και πάλι στα κρατητήρια, πλέον, ως «επαγγελματίες»...

Συγκεκριμένα, για το 2003 καταγράφονται οι εξής συλλήψεις:

• 2.246 συλλήψεις για αδικήματα κατά της ιδιοκτησίας (στους ανήλικους κυριαρχούν οι κλοπές, λιγότερες είναι οι ληστείες - οι οποίες περιλαμβάνουν και χρήση βίας).
• 2.052 συλλήψεις για παραβίαση της νομοθεσίας για τα ναρκωτικά.
• 1.628 για σωματικές βλάβες.
• 427 για υπομνήματα (πλαστογραφία, υφαρπαγή ψευδούς βεβαίωσης κλπ.).
• 151 για αδικήματα κατά τιμής.
• 123 για αδικήματα κατά της προσωπικής ελευθερίας (αρπαγή, απαγωγή, κλπ.).
• 108 για αδικήματα κατά ζωής (π.χ. ανθρωποκτονία).
• 105 για αδικήματα κατά της γενετήσιας ελευθερίας (βιασμοί), και
• 101 για επαιτεία.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στις τρεις πρώτες θέσεις διατηρούνται οι ίδιες (ως προς τις αιτίες) συλλήψεις ολόκληρη την τελευταία τετραετία.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατανομή των συλλήψεων στις διάφορες ηλικιακές κατηγορίες. Σ' αυτό το σημείο πρέπει να τονίσουμε ότι στους συλληφθέντες ανηλίκους συγκαταλέγονται μέχρι το 2003 και άτομα άνω των 18, ως κατηγορία «μετεφήβων» (για τους ίδιους λόγους, νέοι, ακόμα και πάνω από 20 χρονών, κρατούνται συχνά σε ειδικά καταστήματα κράτησης ανηλίκων).

• Tο 56% (1.258) όσων συνελήφθησαν για αδίκημα κατά της ιδιοκτησίας είναι ηλικίας 18-20 ετών, το 37,5% (842) ηλικίας 13-17 και το 6,5% (146) ηλικίας 7-13.
• Για παραβίαση της νομοθεσίας κατά των ναρκωτικών, συνελήφθησαν 1.815 άτομα ηλικίας 18-20 ετών (88,5%), 231 άτομα 13-17 ετών (11,2%) και μόλις 6 άτομα 7-12 ετών (0,3%).
• Με την κατηγορία της σωματικής βλάβης συνελήφθησαν 1.271 άτομα από 18 μέχρι 20 ετών (78%), 341 άτομα ηλικίας 13-17 (20,9%) και μόλις 16 άτομα ηλικίας 13-17 (1%).

Για το δικαστικό έτος 2002-2003, εκδόθηκαν συνολικά 1.515 καταδικαστικές αποφάσεις για ανηλίκους (1.475 από μονομελές και 40 από τριμελές το οποίο ασχολείται με αδικήματα πιο σοβαρής φύσης ή συνεπειών, όπως ανθρωποκτονίες).

Από τις 2.264 διαπιστωμένες «αξιόποινες πράξεις» ανηλίκων (που δεν καταλήγουν όλες σε καταδίκες), οι 863 (38,1%) αφορούν την παραβίαση του Κ.Ο.Κ. και οι 365 (16,1%) την παραβίαση της νομοθεσία περί αλλοδαπών. 396 (17,5%) αφορούν αδικήματα κατά της ιδιοκτησίας, και ακολουθούν οι δικαστικές αποφάσεις για επαιτεία, ναρκωτικά, σωματικές βλάβες.

Πρέπει να σημειωθεί ότι είναι αρκετές οι περιπτώσεις κατά τις οποίες η προσαγωγή ενός ανηλίκου δεν καταλήγει σε καταδίκη. Κι αυτό καθώς το ζήτημα της ποινικής μεταχείρισης των ανηλίκων είναι ιδιαίτερα σύνθετο.

Οι ηλικίες από 18 μέχρι τα 21, συγκεντρώνουν τα μεγαλύτερα ποσοστά «εγκληματικής δραστηριότητας» (790 άτομα και ποσοστό 46,4% σε σύνολο 1.700 καταδικασθέντων). Ακολουθεί η κατηγορία 13-17 χρονών, με 709 άτομα και ποσοστό 41,7%. Τέλος, τα παιδιά ηλικίας 7-12 ετών που καταδικάστηκαν καλύπτουν ποσοστό 10,8% (185). Οσον αφορά το φύλο των καταδικασθέντων, οι 1.516 είναι αγόρια (89,1%) και μόλις τα 184 κορίτσια (10,8%).

Τέλος, η ποινική μεταχείριση όσων κρίθηκαν ένοχοι από το δικαστήριο, διαμορφώνεται ως εξής: για το 63,2% (1.110 περιπτώσεις) αποφασίστηκε η ανάθεση της επιμέλειάς τους στους γονείς τους. Στο 13,44% (236 περιπτώσεις) έγινε επίπληξη, ενώ για το 11,4% (200 περιπτώσεις) ανατέθηκε η επιμέλεια σε υπηρεσία επιμελητών ανηλίκων. Τέλος, το 7,9% (139 περιπτώσεις) φυλακίστηκε, το 2,61% (46 περιπτώσεις) προβλέπεται ποινικός σωφρονισμός, 1,08% έμεινε ατιμώρητο και 0,3% (6 περιπτώσεις) οδηγήθηκε στο ΙΑΑ Βόλου.

Ο Γ. Πανούσης μιλά με τη συντάκτρια του «Ρ»

«Τα επίπεδα της εγκληματικότητας ανηλίκων στη χώρα μας δεν είναι ανησυχητικά, υπογραμμίζει ο καθηγητής, ούτε ποσοτικά, ούτε ποιοτικά». Ωστόσο, η αντεγκληματική πολιτική που εφαρμόζεται στην Ελλάδα, δεν αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας. Η παρέμβαση που καταγράφει μέχρι σήμερα η πολιτεία στον τομέα της επανένταξης των παραβατών γενικότερα, είναι μηδενική. Παρά το γεγονός ότι, σύμφωνα με σχετικές έρευνες, το μεγαλύτερο μέρος όσων αποφυλακίζονται υποτροπιάζουν, και μάλιστα ως επαγγελματίες εγκληματίες πια. Η υψηλή υποτροπή συνδέεται με την απουσία μηχανισμών επανένταξης, αλλά και τον έντονο στιγματισμό».

«Το κρισιμότερο στοιχείο της αντεγκληματικής πολιτικής, είναι το κομμάτι της επανένταξης. Δεν είναι αρκετό να πειστεί κάποιος να μην υποτροπιάσει, να μη συνεχίσει την εγκληματική του δραστηριότητα. Δηλαδή, αν η πολιτεία καταφέρει να κάνει κάποιον "περιθωριακό μη εγκληματία", κέρδισε τίποτα; Δεν κέρδισε τίποτα. Το ζήτημα είναι "να τον ξαναφέρω μέσα"...».

Σημαντικά είναι τα κενά που εντοπίζονται στη σωφρονιστική μεταχείριση των ανηλίκων, ιδιαίτερα σε ό,τι επικρατεί στα ειδικά καταστήματα κράτησης ανηλίκων.

Το βασικό πρόβλημα δεν αφορά ούτε την έλλειψη φαγητού, ούτε την τεχνική επαφή (δυνατότητα επισκεπτηρίων, τηλεφωνήματος κλπ.) με τον έξω κόσμο. «Το χειρότερο είναι ο συφυρμός, ο υπερπληθυσμός. Αν αντί για 10 άτομα σε ένα θάλαμο είναι 45, ούτε να κοιμηθείς, ούτε να σκεφτείς, ούτε να λειτουργήσεις μπορείς», υπογραμμίζει ο Γ. Πανούσης. Ο χειρισμός ενός 15άρη από έναν 18άρη, και η θωράκισή του πρώτου απέναντι στον δεύτερο, είναι δύσκολη και σύνθετη υπόθεση, που εγκυμονεί πολλούς κινδύνους. Είτε αυτό σημαίνει σεξουαλική ενόχληση, είτε «μύηση» σε πιο έντονη εγκληματική δραστηριότητα.

«Είναι ακόμα η ανία της φυλακής. Δηλαδή η αδυναμία παραγωγικής λειτουργίας. Δεν υπάρχουν θέσεις εργασίας, δεν υπάρχουν εργαστήρια, δεν υπάρχει μια δομημένη μέρα. Είναι μεγάλο πράγμα ο χρόνος στη φυλακή, 24 ώρες...». Η αθλητική δραστηριότητα των εγκλείστων είναι πολύ περιορισμένη. «Ο αθλητισμός είναι πολύ περιορισμένος, γιατί φοβούνται. Φοβάται η διοίκηση ότι θα χρησιμοποιήσουν τα εργαλεία, τα βαράκια κλπ. 'Η ότι την μπάλα την κλοτσάνε, βγαίνει απέξω, την παίρνει ο έμπορος, βάζει μέσα ναρκωτικά, την ξαναπετάει μέσα. Αυτά είναι αληθινά περιστατικά».

«Εχει αποδειχθεί ότι αυτό που τους λείπει, είναι η μη διασύνδεσή τους με τον έξω κόσμο, και η αδυναμία διαχείρισης του χρόνου και του χώρου. Εννοώ δημιουργικής διάθεσης του χρόνου και του χώρου. Αυτά τα παιδιά χρειάζονται περισσότερη επαγγελματική κατάρτιση, καλύτερες σχέσεις με το περιβάλλον τους, να μη νιώθουν δηλαδή αποξενωμένοι, καλύτερη προοπτική για το μέλλον...».

Ο Γ. Πανούσης τονίζει πως μια ολοκληρωμένη αντεγκληματική πολιτική με στόχο τον αληθινό σωφρονισμό του ανήλικου εγκληματία, πρέπει να περιλαμβάνει τρία βασικά σκέλη:

• Το κοινωνικό, ώστε η παρέμβαση της πολιτείας να αίρει τους παράγοντες που ευνοούν την ανάπτυξη εγκληματικής συμπεριφοράς.
• Το νομοθετικό, ώστε η αντικοινωνική συμπεριφορά να μην εξελίσσεται απαραίτητα σε εγκληματική, και
• Το πολιτικό, ώστε να αποτρέπεται η είσοδος του ανήλικου εγκληματία στον «εγκληματικό επαγγελματισμό».

Αναγκαία στη φάση της επανένταξης είναι τα μέτρα κοινωνικού χαρακτήρα. Οπως η επαγγελματική κατάρτιση των αποφυλακισμένων, ή η προώθηση θεραπευτικών μέτρων, με ανάμειξη αντίστοιχα των υπουργείων Εργασίας και Υγείας.

Ιδιαίτερη σημασία έχει ασφαλώς το δικαίωμα λόγου των ατόμων που σωφρονίζονται στο ίδιο το περιεχόμενο της μετασωφρονιστικής πολιτικής, ανάλογα π.χ. με τα ενδιαφέροντα και τις κλίσεις του καθενός. Ενώ είναι βέβαιο ότι, τα ορατά αποτελέσματα μπορούν να κινητοποιήσουν ακόμα και όσους αρχικά αρνούνται την ένταξή τους σε σχετικό πρόγραμμα. «Πρέπει να πειστεί ο άλλος, να φανεί η χρησιμότητα. Αν προσληφθούν δέκα, κι αυτός που έλεγε ότι δεν πάει θα πει "μήπως πρέπει να πάω";»

«Το άτομο έχει ατομικό αίσθημα ευθύνης, και για αυτό πληρώνει το τίμημα της παράβασης του νόμου. Αλλά δεν μπορούμε να χρεώνουμε συνέχεια στο δράστη που κατά βάση είναι και θύμα τις περισσότερες φορές, όλα τα δεινά, πρέπει ταυτόχρονα σαν πολιτεία και κοινωνία να αίρουμε τους αρνητικούς παράγοντες...». Είτε αυτό λέγεται φτώχεια, είτε ανεργία.

«Οταν αυτή τη στιγμή στη χώρα μας, κοντεύουμε να έχουμε 20% λειτουργικά και οργανικά αναλφάβητους, έχει φτιαχτεί ένας πυρήνας, από όπου μπορεί να "γεννηθεί" κάτι. Οταν ο άλλος δεν μπορεί να πάει σε ένα νοσοκομείο, δεν έχει και φροντίδα, θα ψάξει να τη βρει κάπως αλλιώς».

«Τα άτομα μέσα σε αυτές τις "συμμορίες ανηλίκων" νιώθουν ότι έχουν δύναμη... Ξέρεις, σαν ένα φιλήσυχο παιδάκι που δεν μπορεί να προστατευτεί», λέει ο Λευτέρης.

«Να προστατευτεί από τι;», είναι το ερώτημα που εύλογα προκύπτει. Απαντά ο Δημήτρης: «Ο νέος σήμερα λέει αόριστα "με ενοχλεί το σύστημα". Νιώθει ένα άγχος, μια πίεση από προβλήματα που μπορεί να έχει στο σχολείο, από την ανεργία. Το βιώνει έντονα, αλλά δεν μπορεί να το προσδιορίσει...». Και ο Νίκος συμπληρώνει: «Την έχθρα εναντίον του συστήματος, τη βλέπουν σαν έχθρα εναντίον κάποιου άλλου...».

Οι νέοι που μιλούν στο «Ρ» ζουν σε δυτικά προάστια της Αττικής. Περιοχές, που φημολογούνται ως περιοχές δράσης ομάδων, που ορισμένοι ονομάζουν «συμμορίες ανηλίκων». Στα σχολεία, στα στέκια, στις πλατείες της περιοχής τους, ξέρουν πολλά παιδιά που ανήκουν σε τέτοιες ομάδες. «Είναι ομάδες, σαν μια παρέα περισσότερο, νέοι που έχουν κοινά χαρακτηριστικά, κοινά πρότυπα, μπορεί, π.χ., να ακούν τον ίδιο τραγουδιστή».

Βασικοί πυρήνες συσπείρωσης τέτοιων νέων είναι οι τοπικοί αθλητικοί σύλλογοι. Τα μέλη του αθλητικού συλλόγου της «Προοδευτικής», της ομάδας της Κοκκινιάς, και του συλλόγου του Ιωνικού, της ομάδας του Κορυδαλλού, έχουν «παράδοση» αντιπαράθεσης. Η δράση αυτών των ομάδων περιορίζεται σε συγκρούσεις ανάμεσά τους. Περιστατικά, όπως η επίθεση και ο τραυματισμός με μαχαίρι που σημειώθηκε τον περασμένο Οκτώβρη, είναι μεμονωμένα.

Οπως επισημαίνουν οι νέοι στο «Ρ», εκείνοι που εντάσσονται σε τέτοιες ομαδοποιήσεις είναι κατά βάση έφηβοι από 15 μέχρι και 19 χρόνων, οι οποίοι συχνά προέρχονται από ΤΕΕ και νυχτερινά σχολεία. Παιδιά, που αισθάνονται ότι με αυτόν τον τρόπο μπορούν να εξωτερικεύσουν την αγανάκτησή τους για την ανασφάλεια που τους επιφυλάσσει η καπιταλιστική κοινωνία. Οτι έτσι βρίσκουν μια συλλογικότητα, στην οποία μπορούν να ενταχτούν. «Η νεολαία αναζητά τρόπους συλλογικής έκφρασης και δραστηριότητας».

Είναι χαρακτηριστικό ότι, όπως σημειώνουν στο «Ρ», αν και πρόκειται για περιοχές όπου ζουν πολλοί αλλοδαποί (π.χ., στη Νίκαια το σχετικό ποσοστό εκτιμάται γύρω στο 20% του πληθυσμού), μέχρι σήμερα δε θυμούνται κανένα κρούσμα ενάντια σε μετανάστη ή πρόσφυγα.

«Η "συμμορία" ικανοποιεί «την ανάγκη τού "να ανήκω κάπου", να "έχω ένα σημείο προσδιορισμού"», εξηγεί στο «Ρ» η Θεανώ Μανουδάκη, πτυχιούχος Κοινωνιολογίας και υποψήφια διδάκτωρ Εγκληματολογίας. «Ικανοποιεί κάποιες βασικές συναισθηματικές, και όχι μόνον, ανάγκες των νέων που εντάσσονται σε αυτές. Τέτοιες είναι η αποδοχή, η προστασία, ενώ κάποιοι έχουν και υλικά οφέλη».

Ενώ, απαντώντας στο ερώτημα αν υπάρχουν ή όχι «συμμορίες ανηλίκων», ο Γ. Πανούσης επισημαίνει: «Εχουμε μπερδέψει τις ομαδοποιήσεις του δρόμου, τις παρέες, τις κλίκες, τους τσαμπουκάδες, την ενηλικίωση για τα μάτια της κοπέλας ή για την "ομάδα μας" που έχασε, για το ποιος είναι πιο "μάγκας" στο σχολείο, ποιος είναι ο πιο δυνατός, ποιος έχει σεβασμό και κύρος διότι δε φοβάται κανέναν, με τις συμμορίες». «Με την εγκληματολογική του όρου έννοια, δεν έχουμε συμμορίες ανηλίκων. Οταν λέμε συμμορία, πρέπει να υπάρχει διαρκής και μόνιμη οργάνωση, εξωτερικά σύμβολα και εσωτερική δομή, όρκος τιμής, αποσιωπής κατά βάση. Σοβαρά εγκλήματα, διεθνείς διασυνδέσεις, συμμετοχή στην εγκληματική πίτα».