Λένε πως αν δεν είχαν αρχίσει ποτέ τα έργα για το μετρό της Αθήνας δε θα είχαμε ποτέ μάθει ποια ιστορία βρισκόταν ακριβώς κάτω από το βήμα μας. Ξεχνάνε ίσως ότι όχι μια αλλά πολλές γενιές ανθρώπων και ανάμεσά τους αρχαιολόγων θα 'ρθουν και πιθανόν να είχαν την ευκαιρία να το κάνουν...

Οι έγγραφες προειδοποιήσεις της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας για τις αρχαιότητες που θα ακουμπήσουν τα μηχανήματα του μετρό δεν εισακούστηκαν και βέβαια οι πολιτικές ηγεσίες του ΥΠΠΟ δεν ήταν διατεθειμένες να φρενάρουν ένα τόσο μεγάλο δημόσιο έργο και φυσικά μια τόσο μεγάλη εργολαβία Το έργο άρχισε και από τα πρώτα μέτρα μια άλλη πόλη αποκαλυπτόταν. Γέμισαν οι αποθήκες και τα κοντέινερς της Γ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Οι ανασκαφές που γίνονταν παράλληλα με το έργο διήρκεσαν τέσσερα χρόνια. Τέσσερα δύσκολα χρόνια, διαπραγματεύσεων, ανταλλαγών, παζαριών, μαχών για τη διάσωση ευρημάτων και δυστυχώς καταστροφών. Θυμίζουμε τον Κεραμεικό και τις σκληρές διαπραγματεύσεις για να μην περάσει κάτω από τον αρχαιολογικό χώρο η γραμμή 3. Θυμίζουμε όμως και τους εκατοντάδες τάφους Αθηναίων που πέθαναν στο λοιμό, οι οποίοι διαλύθηκαν από το σταθμό της γραμμής 3 πριν αποφασιστεί η μεταφορά, όπως επίσης και το τμήμα του Βαλεριάνειου τείχους που κατέρρευσε στο σταθμό του Ολυμπιείου. Εξήντα συνολικά στρέμματα και 23 σκάμματα. Εκατοντάδες ευρήματα, που συχνά απασχολούσαν το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο που καλούνταν να αποφασίσει για την τύχη τους.

Η μεγαλύτερη όμως παρέμβαση είναι η αναγκαστική μεταφορά ολόκληρων συνόλων (κτίρια, ταφικά σύνολα κ.ά.) προκειμένου να περάσουν οι γραμμές. Η αρχαιολογία διεύρυνε μεν - κι αυτό είναι σημαντικό - τη γνώση της για την τοπογραφία της αρχαίας Αθήνας. Η ιστορία μιας πόλης που ζει από τον 11ο αιώνα πΧ και μετά τον Αδριανό αναπτύσσεται ανατολικά. Αλλά οι πολίτες δε θα μπορέσουν να δουν τμήματά της στη θέση τους, εκτός από ελάχιστα. Αυτή την ιστορία θα μπορέσουν να τη μάθουν μόνο από υπομνηματισμούς... Εκθέσεις, μακέτες, αντίγραφα ακόμα και μεταφορές ανασκαφικών συνόλων.

Η Αρχαιολογική Υπηρεσία ετοιμάζει τρεις εκθέσεις. Η πρώτη με κινητά ευρήματα των ανασκαφών θα γίνει στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης - Γουλανδρή, με τίτλο «Η πόλη κάτω από την πόλη». Ο χώρος αποφασίστηκε από τον προηγούμενο υπουργό Πολιτισμού και προκάλεσε πολλά ερωτηματικά που δυστυχώς έμειναν απλώς στο περιθώριο των αποφάσεων. Θα περίμενε ωστόσο κανείς η έκθεση που είναι αποτέλεσμα μιας τεράστιας ανασκαφικής έρευνας να φιλοξενηθεί σε κάποιο κρατικό μουσείο. Η δεύτερη έκθεση θα είναι μόνιμη, αφού στον υπαίθριο χώρο του Πανεπιστημίου Αθηνών θα μεταφερθούν κάποια «μη κινητά» ευρήματα τα οποία εκτός των άλλων θα έχουν και εκπαιδευτικό ρόλο για τους φοιτητές της Αρχαιολογίας. Η τρίτη έκθεση είναι αποτέλεσμα πολλών διαπραγματεύσεων με την «Αττικό Μετρό» και πολλών τελικά εκπτώσεων σε αυτά που είχαν αρχικά συμφωνηθεί. Τρεις σταθμοί θα φιλοξενήσουν σε προθήκες ορισμένα πρωτότυπα κινητά ευρήματα, πολλά αντίγραφα, μακέτες, χάρτες, υπομνήματα για τις ανασκαφές και έργα σύγχρονων εικαστικών δημιουργών. Πρόκειται για τους σταθμούς Συντάγματος, Ακαδημίας και Ευαγγελισμού. Τις εκθέσεις συντονίζει επιτροπή αποτελούμενη από τους καθηγητές και μέλη του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, Ν. Ζία και Β. Λαμπρινουδάκη, τις αρχαιολόγους της Γ' ΕΠΚΑ, Ολ. Ζαχαριάδου και Ε. Μπαζιωτοπούλου και την εκπρόσωπο της «Αττικό Μετρό», κ. Λαγουδάκου. Την αρχιτεκτονική μελέτη και το σχεδιασμό των χαρτών στους οποίους σημειώνονται οι θέσεις των ανασκαφών έκανε ο Μανώλης Κορρές. Ο ίδιος έφτιαξε μια απομίμηση στρωματογραφίας, ύψους 3,5 μέτρων, η οποία στήνεται στο σταθμό του Συντάγματος. Οι προθήκες που κατασκευάζονται είναι αλεξίσφαιρες, ενώ η «Αττικό Μετρό» προτίθεται να διαθέσει φυλακτικό προσωπικό. Παρ' όλα αυτά το θέμα της ασφάλειας των εκθεμάτων είναι υπαρκτό, αφού ακόμα κι αν οι αλεξίσφαιρες κατασκευές προστατεύουν από τους βανδαλισμούς, ποιος εγγυάται ότι θα είναι ασφαλή από τις δονήσεις των διερχόμενων συρμών;

Ωστόσο, ο πιο σοβαρός προβληματισμός αφορά στη σκοπιμότητα αυτών των εκθέσεων σε ένα περιβάλλον που όχι μόνο δεν έχει εκθεσιακές δυνατότητες, αλλά δέχεται κόσμο αποκλειστικά περαστικό και κατά κανόνα βιαστικό. Αλλωστε, στους σταθμούς μόνο νύξεις μπορούν να γίνουν για τα αποτελέσματα των ανασκαφών και είναι εύλογο το ερώτημα γιατί δεν επιλέχθηκαν μόνο αντίγραφα... Φαίνεται πως η τελική υλοποίηση αυτής της πρότασης είναι το αποτέλεσμα ενός «παζαριού» μεταξύ ΥΠΠΟ και «Αττικό Μετρό» κι αυτό στη βάση της υποχρέωσης της εταιρίας να «ξεχρεώσει» τους λογαριασμούς που άνοιξε. Εντούτοις οι υποχρεώσεις της «Αττικό Μετρό» ήταν άλλες και θα έπρεπε να είχαν αναληφθεί πριν ξεκινήσει το έργο. Φυσικά μιλάμε για την υποχρέωση να προηγηθεί η Αρχαιολογική Υπηρεσία. Παρ' όλα αυτά οι εκθέσεις είναι στην τελική ευθεία και κατά τη γνώμη του καθηγητή Νίκου Ζία, που μετέχει στην επιτροπή , «το Μετρό ούτως ή άλλως άνοιξε μια τομή και ανέσκαψε το υπέδαφος. Ηταν υποχρέωσή του να κάνει τις εκθέσεις, να τεκμηριώσει και να δώσει την ανάμνηση της ιστορίας. Σε ένα χώρο που θα ζούμε καθημερινά χρειάζεται να δίνεται μια πιο ευάρεστη αίσθηση». Οσο για το πόσο προσλήψιμη θα είναι αυτή η ανάμνηση, ώστε να έχει και παιδευτικό αποτέλεσμα, ο κ. Ζίας λέει: «Ο χώρος είναι δύσκολος. Στην πραγματικότητα στόχος είναι να δοθεί το ερέθισμα για να πάει ο κόσμος στο Μουσείο».

Ανάμεσα στα εκθέματα, τα οποία θα πλαισιώνονται από μακέτες και χάρτες, περιλαμβάνονται: τμήμα ψηφιδωτού δαπέδου (αρχές 5ου αι. μΧ), μυροδοχεία (2ου αι. πΧ), πήλινα λυχνάρια (5ου αι. μΧ), αμφορείς (1ου αι. πΧ), επιτύμβιοι κιονίσκοι ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, αγγεία (5ου και 4ου αι. πΧ), 6 πήλινα στελέχη του «Πεισιστράτειου Υδραγωγείου» (5ος αι. πΧ), στελέχη αγωγών ρωμαϊκών χώρων, πήλινες λάρνακες (5ου και 4ου αι. πΧ), τμήματα κλιβάνων (1ου αι. πΧ και 2ου αι. μΧ) κ.ά. Τα αντικείμενα ασφαλίστηκαν για 8 εκατ. δραχμές. Τα σύγχρονα έργα που θα εκτεθούν είναι: στο σταθμό του Ευαγγελισμού μία μεταλλική κατασκευή της Χρύσας, στο σταθμό του Συντάγματος κατασκευή με γυάλινο τρούλο του Ζογγολόπουλου και στο σταθμό της Ακαδημίας δύο συνθέσεις του Μόραλη από μπρούντζο και κεραμικά της Βερναδάκη.

Ολα αυτά τίθενται κάτω από τον τίτλο «συνύπαρξη της σύγχρονης με την αρχαία πόλη». Είναι όμως συνύπαρξη; Μήπως τελικά πρόκειται για απλές «σφήνες» που αποτελούν μόνο το αντάλλαγμα για την ανεπανόρθωτη αλλοίωση που προκάλεσε το έργο; Τέτοιες σκέψεις προκύπτουν όχι μόνο από τις εκθέσεις των σταθμών, αλλά και από τη «μετακόμιση» ολόκληρου ανασκαφικού συνόλου στον υπαίθριο χώρο του Πανεπιστημίου. Πρόκειται για το ρωμαϊκό λουτρό, τμήματα του Πεισιστράτειου Υδραγωγείου, χυτήρια αγαλμάτων από το σταθμό του Ευαγγελισμού και ταφές που βρέθηκαν στο σκάμμα του Συντάγματος. Ο σκοπός αγαθός: το εύρημα όχι μόνο θα εκτίθεται, αλλά παράλληλα θα είναι στη διάθεση των φοιτητών της Αρχαιολογίας. Αλλά η διαδρομή μέχρι την ευγενική προσφορά της Γ' ΕΠΚΑ προς το Πανεπιστήμιο δεν είναι ευχάριστη. Στην πραγματικότητα το σημαντικό σύνολο που ανέσκαψε η Εφορεία δεν μπορούσε να παραμείνει στη θέση του και δεν υπήρχε κανένας άλλος χώρος να μεταφερθεί. Το Μετρό προφανώς και δεν είχε προβλέψει τεχνικές λύσεις, ώστε το εύρημα να παραμείνει στη θέση του δίχως να κινδυνεύει από τη λειτουργία των συρμών. Με άλλα λόγια πίσω από την «ικανοποίηση» για ό,τι προγραμματίζεται αυτήν την περίοδο, βρίσκεται μια άλλη αλήθεια: η Αρχαιολογική Υπηρεσία οδηγήθηκε σε κατ' ανάγκη και κατ' οικονομία λύσεις. Κι αφού ένα τέτοιο σύνολο στο κέντρο ακριβώς της Αθήνας, δεν μπορεί να «συναντιέται» με το καθημερινό πέρασμα των Αθηναίων, σε τι ακριβώς συνίσταται η συνύπαρξη της σύγχρονης με την αρχαία πόλη;

Πολύ σύντομα θα εγκαινιαστεί και η έκθεση 500 κινητών ευρημάτων από τις ανασκαφές, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης - Μέγαρο Σταθάτου. Πολλοί αναρωτήθηκαν γιατί εκεί και όχι στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο; Γιατί για μιας τέτοιας σημασίας και έκτασης έκθεση επιλέχτηκε ένας ιδιωτικός φορέας; Αλλά ο κύβος ερρίφθη από τον προηγούμενο υπουργό, Ευ. Βενιζέλο. Μετά το πέρας της έκθεσης και αν στο μεταξύ δεν έχει προβλεφτεί επανέκθεση σε άλλο χώρο, τα αντικείμενα θα επιστρέψουν στις αποθήκες μέχρις ότου κατασκευαστεί - αν κατασκευαστεί - το Μουσείο των Αθηνών, το οποίο, σύμφωνα με δηλώσεις της πολιτικής ηγεσίας του ΥΠΠΟ, προτίθεται να το εντάξει στο Γ' ΚΠΣ. Αλλωστε, το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει πλέον η Γ' ΕΠΚΑ είναι όχι μόνο η αξιοποίηση των ανασκαφικών ευρημάτων, αλλά η αποθήκευση και φύλαξή τους.