Μπορεί σήμερα τα παιδιά μας να είναι αιχμάλωτα της τηλεόρασης και οι μεγάλοι δέσμιοι μιας θολοκουλτούρας και ενός εξευτελισμού του θεάματος σε κανάλια και πίστες, αλλά κάποιοι πασχίζουν να προσελκύσουν το ενδιαφέρον τους "λικνίζοντας" φιγούρες πίσω από το πανί, προτείνοντας έναν άλλο τρόπο διασκέδασης, διδάσκοντας παράλληλα και ψυχαγωγώντας. Αυτός ο μοναχικός αγώνας των λίγων, αλλά επίμονων λαϊκών καλλιτεχνών ακούει στο όνομα "Καραγκιόζης" ή "Θέατρο Σκιών",που εξακολουθεί να παραδίδει απλά μαθήματα ανθρωπισμού, σε πείσμα όσων τον αγνοούν, σε πείσμα όσων επιμένουν ότι ο καλοκάγαθος αυτός υπεραιωνόβιος ήρωας έχει πεθάνει ή οδεύει προς αφανισμό.

Μια φορά "ίσως" πέθανε, από φυσικό θάνατο ο Καραγκιόζης και έκτοτε δεν πεθαίνει. Οπως μας διηγείται ο καραγκιοζοπαίχτης Γιώργος Μαμάης,η πιο διαδεδομένη ιστορία της καταγωγής του Καραγκιόζη είναι η εξής: "Κάποτε, στα πολύ παλιά τα χρόνια, ζούσε στην Προύσα ο Χόντο, ο οποίος αποφάσισε να φτιάξει έναν πύργο για τις ανάγκες του πολέμου. Οι δύστυχοι εργάτες του, σκλάβοι, δούλευαν μέρα - νύχτα, μα το έργο δεν προχωρούσε και ο πανούργος αφέντης έβαλε σπιούνους και έμαθε πως το έργο αργεί γιατί ένας εργάτης, κοντός και άσχημος καμπούρης, έλεγε όλο έξυπνα καλαμπούρια και οι άλλοι ξεκαρδίζονταν στα γέλια και χασομερούσαν. Κάλεσε λοιπόν ο πασάς τον εργάτη που τον έλεγαν Καραγκιόζη και τον απείλησε ότι αν συνεχίσει τα ίδια θα τον θανατώσει. Ο Καραγκιόζης δεν έδωσε σημασία και συνέχισε, με αποτέλεσμα να πληρώσει τα καλαμπούρια και την καλή του καρδιά με τη ζωή του. Λένε, ότι αργότερα ο αιμοβόρος δυνάστης έχασε πολλές μάχες και τη μεγάλη του δύναμη, του 'φυγε το κέφι και έπεσε σε συλλογισμό. Πάνω στη θλίψη του θυμήθηκε τον χωρατατζή Καραγκιόζη και είπε: "ας είχα τουλάχιστον αυτόν τον καμπούρη να με κάμει να γελάσω λίγο". Το άκουσε αυτό ένας αυλοκόλακας, ο Χαντζιαβάτης, κι αμέσως πήρε ένα σεντόνι, το τέντωσε καλά σε ένα τελάρο, έβαλε και πολλά αναμμένα λυχνάρια και μέσα εκεί παρουσίασε τη σκιά του άτυχου Καραγκιόζη που είχε φτιάξει με χαρτόνι και η σκιά περπατούσε, χόρευε και έλεγε αστεία. Ο πασάς γέλασε πολύ και του 'φυγε η θλίψη. Σαν αμοιβή έδωσε άδεια στον παίκτη να βγάλει τον καραγκιοζμπερντέ στις πλατείες για να διασκεδάσει και ο κόσμος. Ετσι λένε απλώθηκε παντού το θέατρο Σκιών".

Ομως, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία και τις μελέτες, το θέατρο Σκιών υπάρχει από τα αρχαία χρόνια σ' όλες σχεδόν τις χώρες της Απω Ανατολής. Στην Κίνα, στο Θιβέτ, στις Ινδίες, στην Περσία και στο Τουρκεστάν κατά τις λαϊκές γιορτές και τα πανηγύρια, τη νύχτα που φωτίζονται οι δρόμοι και ο κόσμος τρέχει και διασκεδάζει στα σοκάκια, υπάρχουν παντού τέτοια θεατράκια με τον μπερντέ, στημένα πρόχειρα και τα παρακολουθούν με ενδιαφέρον άνθρωποι κάθε ηλικίας και κυρίως παιδιά. Στις Ινδίες ήταν αρκετά συστηματοποιημένο και περισσότερο στην Περσία, όπου ο γνωστότερος ήρωάς του ήταν ένας ψευτοπαλικαράς, ο Κοτσέλ Πεχλιβάν. Οι λαοί του Ισλάμ γνώρισαν το Θέατρο Σκιών από το 12ο αιώνα. Οι πρώτοι φορείς του θεατρικού είδους προς τη Δυτική Ασία και την Εγγύς Ανατολή θεωρούνται οι Τσιγγάνοι.

Με το τουρκικής, λοιπόν, προέλευσης όνομα Καραγκιόζης είναι γνωστό στην Ελλάδα το θέατρο Σκιών. Ο όρος θέατρο Σκιών, μεταφερόμενος από την Ευρώπη δεν έγινε κτήμα του λαού μας. Δεν μπόρεσε να ριζώσει στην ελληνική λαϊκή γλώσσα. Ο τουρκικός καραγκιόζης είναι γνωστός σαν τέχνη στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Μετά το 1830, με την κλιμακωτή απελευθέρωση των διαφόρων περιοχών του νεοσύστατου κράτους, βλέπουμε ότι το λαϊκό αυτό θέαμα αρχίζει να παίρνει ελληνική μορφή και να απλώνεται το ίδιο γρήγορα σε όλη τη χώρα.

Συγκεκριμένες μαρτυρίες για το πότε παρουσιάστηκε στην Ελλάδα δεν υπάρχουν. Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν πως ήταν γνωστός πριν από την Επανάσταση, ενώ άλλοι τον τοποθετούν στα χρόνια του Οθωνα. Η πρώτη γραπτή μαρτυρία στην Ελλάδα είναι δημοσιευμένη στην εφημερίδα "Ταχύπτερος φήμη" (18/8/1841) και αναφέρεται σε μια παράσταση Καραγκιόζη στο Ναύπλιο: "Την 21 του παρόντος θα παρουσιαστεί εις Ναύπλιον η κωμωδία του Καραγκιόζη, έχουσα αντικείμενον τον Χατ-Αββάτην και Κουσζουκ-Μεμέτην".Μετά από 11 χρόνια, 9 Φλεβάρη 1852, στην ίδια εφημερίδα δημοσιεύεται: "Κατά τη συνοικία της Πλάκας εσυστήθη ανατολικόν θέατρον. Εξοδεύων δε, τίς δέκα μόνον λεπτά, πέντε δηλαδή διά την είσοδον και άλλα πέντε διά έναν ναργελέν, δύναται να διασκεδάσει τρεις ολόκληρους ώρας".

Την τελευταία δεκαετία του περασμένου αιώνα εμφανίζονται τρεις μεγάλοι καλλιτέχνες: ο Μίμαρος,ο Ρούλιας και ο Μέμος δίνουν αληθινή ζωή στο λαϊκό αυτό θέαμα. Ακολουθούν διάδοχοι και επίγονοι μύστες της αρχαίας τέχνης του θεάτρου Σκιών. Το πνευματικό του περιεχόμενο άστραφτε μέσα στη δημοτική μας ποίηση και τα άλλα δημιουργήματα της λαϊκής μας λογοτεχνίας. Συνέβαλε στη μεγάλη προσπάθεια της διαπαιδαγώγησης του λαού ανεβάζοντας άφοβα στην ιδιότυπη σκηνή του έργα για την Τουρκοκρατία και το Εικοσιένα.

Με τον καιρό νέα πρόσωπα ο Πασάς, ο Βεζίρης, η Βεζιροπούλα, ο Δερβέναγας μπαίνουν με σκοπό να διακωμωδηθεί στα πρόσωπά τους η οθωμανική διοίκηση. Από το 1880 και μετά την προσθήκη ελληνικών τύπων, όπως του Σιορ Διονύση ή του Μπαρμπαγιώργου, ο Καραγκιόζης εξελληνίζεται και φτάνει στο επίπεδο της τέχνης. Κορυφαίος δημιουργός ο Δημήτριος Σαρντόνης,γνωστός ως Μίμαρος,επανδρώνει με τρεις δικές του φιγούρες τον Νιόνιο, τον Δερβέναγα και τον Κολλητήρη. Αντάξιοι μαθητές του ο Ρούλιας,ο Μέμος Χριστοδούλου,ο Θανάσης Δεδούσαρος,ο Μήτσος Μανωλόπουλος κ.ά.

Την περίοδο 1915-1940 συνεχίζουν το θέατρο Σκιών ο Γιάννης Μώρος,δημιουργός του Σταύρακα, οι Χρήστος Χαρίδημος, Κ. Μάνος, Λευτέρης Κελαρινόπουλος, Π. Μιχαλόπουλος, Μάρκος Ξάνθος, Μόλλας.Το θέατρο Σκιών της δεύτερης 25ετίας του 20ού αιώνα είναι συνυφασμένο με το όνομα του Σωτήρη Σπαθάρη,που αγωνίστηκε με πάθος και κατόρθωσε να περισώσει τον Καραγκιόζη που κόντευε να σβήσει, στρέφοντας την προσοχή του πνευματικού κόσμου στη θεατρική αυτή δημιουργία του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού. Το έργου του συνεχίζουν ο γιος του Ευγένιος και οι καραγκιοζοπαίχτες Γ. Χαρίδημος, Θ. Σπυρόπουλος, Κορφιάτης, Μάνθος Αθηναίος κ.ά.

Τι κάνει όμως ο σημερινός Καραγκιόζης μας; Πώς διάγει τον βίον του; Κινδυνεύει με αφανισμό;

"Κινδυνεύει" - επισημαίνει ο Γιώργος Μαμάης - "γιατί χτυπιέται. Δεν τον θέλουν κάποιοι. Θέλουν για τα παιδιά μας μόνο έργα Αμερικάνικα με ήρωες τερατόμορφους ή ήρωες που διαπράττουν εγκλήματα, διδάσκουν τη βία και την επιθετικότητα. Ακόμη και στην άδεια που μας δίνουν κάθε χρόνο για να παίζουμε στα σχολεία, μας απαγορεύουν λέει την πολιτικολογία ή την αναφορά σε δημόσια πρόσωπα. Δηλαδή με λίγα λόγια δε θέλουν να μιλάει ο Καραγκιόζης περί εξουσίας και παράγκας. Γιατί εξακολουθεί να μην έχει σπίτι να μείνει ο Καραγκιόζης με την οικογένειά του και άρα δε δικαιολογείται να πει ότι κάποιοι έχουν δέκα πολυκατοικίες; Αυτά ενοχλούν γιατί θίγονται ταξικά ζητήματα. Αλλά αυτός είναι ο Καραγκιόζης: ταξικό θέατρο. Πρέπει να παρουσιάζουμε συγκεκριμένα έργα. Αλλά πώς θα συνεχιστεί αν δεν μπουν και σύγχρονα στοιχεία; Το θέατρο Σκιών είναι και αυτοσχεδιαστικό. Τα αστεία του Καραγκιόζη πρέπει να πηγάζουν και από τη σημερινή πραγματικότητα. Από την άλλη το Σωματείο δεν το υποστηρίζουν, δε βοηθάνε να γίνει μια σχολή καραγκιοζοπαιχτών, δε μας δίνουν ένα χώρο να παίξουμε Καραγκιόζη. Για να πάρεις ένα θέατρο πρέπει να αναλάβεις δυσβάσταχτες υποχρεώσεις και αδυνατούμε. Ετσι όλα μένουν στην καλή διάθεση των καραγκιοζοπαικτών που μυούν νέα παιδιά στην τέχνη του θεάτρου σκιών. Και ευτυχώς βγαίνουν πολύ καλοί νέοι καραγκιοζοπαίχτες. Είναι κάτι σαν το δέντρο. Το κόβεις και συνεχίζει να πετάει συνέχεια κλαδιά. Μπορεί να φεύγουν οι μεγάλοι, αλλά βγαίνουν άλλοι. Ο Καραγκιόζης είναι ένας διαχρονικός ήρωας που εκφράζει τις αγωνίες του λαού. Ο Χατζατζάρης είναι ο γλείφτης, ο μαρτυριάρης, ο "γιες μεν", που έχει την ψευδαίσθηση ότι γλείφοντας τον αφέντη, τον πρωθυπουργό, τον βασιλιά θα περάσει καλά. Στο τέλος τρώνε ξύλο και οι δυο, αλλά τουλάχιστον ο Καραγκιόζης έχει το κεφάλι ψηλά γιατί δεν προσκύνησε. Τα μηνύματά του παραμένουν επίκαιρα".

Παρηγορητική πρωτοβουλία για τους φίλους του θεάτρου Σκιών, πάντως, αποτελεί το Φεστιβάλ Παγκόσμιου Θεάτρου Σκιών,που θα πραγματοποιηθεί από τις 7 μέχρι τις 27 Απρίλη,με τη συμμετοχή εννέα χωρών μαζί με τη χώρα μας - Κίνα, Μαλαισία, Ινδονησία, Ταϊλάνδη, Ινδία, Τουρκία, Αίγυπτο και Ρωσία - και το διοργανώνει το Εικαστικό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης της Λάρισας,σε συνεργασία με την εταιρία "Είδος".Κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ θα πραγματοποιηθεί έκθεση με φιγούρες διαφορετικού μεγέθους, από διαφορετικά υλικά. Παράλληλα θα δοθούν παραστάσεις, διαλέξεις, προβολές. Θα υπάρχει ιστορικό υλικό και κάποιοι καλλιτέχνες θα παρουσιάσουν τον τρόπο με τον οποίο κατασκευάζονται οι φιγούρες.

Σοφία ΑΔΑΜΙΔΟΥ