"Οι αδιάφορες, καλομαθημένες, μαλθακές κοινωνίες σε λίγο θα σαρωθούν μαζί με τα σκουπίδια της ιστορίας. Μόνο οι δυνατοί... θα μπορέσουν ίσως να επιζήσουν"...

Αυτά τα λόγια έλεγε ωρυόμενος ο Πρόεδρος Κένεντι, εξοργισμένος με την εξωφρενική νίκη της Κούβας επί της εισβολής στον Κόλπο των Χοίρων και το φιάσκο των Αμερικανών, πρώτα και κύρια της CIA (1). Αυτές οι δύο αράδες θα μπορούσαν ίσως να περιγράψουν σε αδρές γραμμές την κατάσταση που επικρατεί αυτή τη στιγμή στη Νησί της Επανάστασης. Είναι το πρώτο πράγμα που νιώθεις βγαίνοντας από το αεροδρόμιο "Χοσέ Μαρτί" και αρχίζεις να παρατηρείς τα χαμογελαστά πρόσωπα των Κουβανών με το καθάριο βλέμμα, την ώρα που μοχθούν και δουλεύουν. Το νιώθεις ότι σου ψιθυρίζουν χαμηλόφωνα αλλά σταθερά, ότι μόνο ένας στόχος είναι στο νου τους: "Να μπορέσει η Επανάσταση να επιζήσει και να συνεχίσει".Εκεί τα λόγια περισσεύουν...

Ο δρόμος της ανόρθωσης της οικονομίας και του ανοίγματος στις εμπορικές συναλλαγές με τρίτα κράτη αποδεικνύεται δύσκολος. Ολο μόχθο, αγωνία αλλά και πολλές παγίδες. Παγίδες που βάζει κατά κύριο λόγο ο "δυνατός γείτονας", οι ΗΠΑ, που πάντα καιροφυλακτούν και δεν κρύβουν ότι πρόθεσή τους δεν είναι άλλη από το να "καταπιούν" την Κούβα και να την επαναφέρουν στην πρότερη κατάστασή της, αυτήν του προτεκτοράτου. Παγίδες όμως κρύβουν τα οικονομικά ανοίγματα και με τις υπόλοιπες χώρες, που μπορεί να επιφέρουν στην πορεία αλλαγές στην οικονομική δομή και κατά συνέπεια και στην κοινωνική δομή και συνοχή. Ομως, το βασικότερο που τίθεται είναι η επιβίωση και όποιος τολμά νικά.

Αυτό είναι το πρώτο που θα τονίσουν και οι ίδιοι οι Κουβανοί, όπου και αν τους συναντήσεις, όποια ηλικία ή φύλο αν έχουν, ή σε όποια πόλη και αν ζουν, ή σε όποιο εργασιακό τομέα και αν απασχολούνται. Οι ίδιοι θα σου διευκρινίσουν ότι δεν εννοούν να σκεφτούν αυτήν την επιβίωση έξω από το πλαίσιο της Επανάστασης, όπως και ότι αυτά τα οικονομικά ανοίγματα είναι αναγκαίο κακό. Ηταν πάντα σε αυτό το επίπεδο; Οχι. Η μνήμη τους δεν μπορεί να λανθάνει, εξ άλλου δεν είναι ιστορίες από το μακρινό παρελθόν αλλά από το πολύ πρόσφατο.

"Η δεκαετία του '80 ήταν η χρυσή δεκαετία για τη χώρα μας", μονολογεί σχεδόν ο Χιλμπέρτο Μπαρέρας Ράμος,καθηγητής Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Ανώτατο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο του Πινάρ δελ Ρίο. "Ολοι οι οικονομικοί δείκτες ευημερούσαν, είχαν λυθεί όλα τα βασικά προβλήματα και είχε αρχίσει η διαδικασία της πραγματικής ανάπτυξης του βιοτικού επιπέδου όλης της Κούβας. Η ανατροπή όμως των σοσιαλιστικών χωρών, που επέφερε τον τερματισμό όλων σχεδόν των εμπορικών συναλλαγών και τον ταυτόχρονο σφιχτότερο αποκλεισμό από τις ΗΠΑ, μας έφερε δύο δεκαετίες πίσω", ενώ συμπληρώνει και η φωνή του με δυσκολία βγαίνει: "Τώρα είναι καλά. Το 1993 ορισμένες μέρες δεν υπήρχε ούτε το φαγητό".

Η ανατροπή όλων των ευρωπαϊκών σοσιαλιστικών χωρών, συμπεριλαμβανομένης και της ΕΣΣΔ, άφησε την Κούβα στο μάτι του κυκλώνα. Κυρίως μετά το 1962 και προοδευτικά οι σοσιαλιστικές χώρες και κατά κύριο λόγο η Σοβιετική Ενωση έγιναν οι ουσιαστικοί αν όχι και οι μοναδικοί οικονομικοί εταίροι της Κούβας, με εξαιρέσεις την Ισπανία, τα κράτη της Λατινικής Αμερικής και ορισμένα των Αδέσμευτων Χωρών. Τη μερίδα του λέοντος όμως κατείχε η ΕΣΣΔ. Τα πρώτα σημάδια "αλλαγής διάθεσης" φάνηκαν πριν από το 1989, όταν ο ηγέτης τότε της ΕΣΣΔ και Γραμματέας του ΚΚΣΕ, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ,στην επίσημη επίσκεψή του στην Κούβα το 1987, στο πλαίσιο των συνομιλιών που είχε με Κουβανούς αξιωματούχους, οι οποίοι είχαν ζητήσει να αγοράσουν μεγάλες ποσότητες ειδικής ξυλείας για την ταχύτατα αναπτυσσόμενη βιομηχανία των οικοδομών, είχε πει: "Εμείς σας δίνουμε και τζάμπα μάλιστα. Στείλτε εσείς τους Κουβανούς στα δάση της Σιβηρίας να τα κόψουν, να τα μεταφέρουν και είναι δικά σας"!!! Από το 1989 θα αρχίσουν με ραγδαίο ρυθμό να κόβονται όλες οι συναλλαγές. Μέσα σε μία διετία όλες οι συναλλαγές ήταν "παγωμένες". Οι αριθμοί είναι αποκαλυπτικοί και απαντώνται στα επίσημα και μη ντοκουμέντα για την πορεία της οικονομίας. Με την ανατροπή των σοσιαλιστικών χωρών η Κούβα απώλεσε την κυριότερη πηγή συναλλάγματος και εμπορικών συναλλαγών (85% και 80% αντίστοιχα). Τα σημάδια του γεγονότος είναι εμφανή παντού. Παρατημένες οικοδομές εδώ και μία οκταετία, τα αυτοκίνητα να έχουν αντικατασταθεί με ποδήλατα ή κάρα για να αντιμετωπιστεί η έλλειψη βενζίνης, ενώ στους πολύ δύσκολους καιρούς ακόμα και τα υποδήματά τους τα έφτιαχναν μόνοι τους. Ανάλογες συνθήκες επικράτησαν στην αγροτική παραγωγή, στη βιομηχανία, στα σχολεία, παντού, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η έλλειψη του πετρελαίου και των παραγώγων του, καθώς και των εισαγόμενων πρώτων υλών για τη βιομηχανική παραγωγή.

Από το 1989 έως και το 1996 η χώρα θα περάσει από ένα πολύ σκοτεινό τούνελ, το οποίο θα το ονομάσουν "ειδική περίοδο". Στο τελευταίο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κούβας (Οκτώβρης του 1997), όπου θα γίνει συνολική αποτίμηση της ειδικής περιόδου αλλά και των μέτρων που υιοθετήθηκαν για να μπορέσουν να βγουν από το αδιέξοδο, ο ίδιος ο Φιντέλ Κάστρο στην ομιλία του κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου θα πει ότι "ήταν λάθος ο μονομερής αυτός προσανατολισμός στην ανάπτυξη των οικονομικών μας σχέσεων με τον υπόλοιπο κόσμο". Από τη στιγμή που βρέθηκαν σε αυτή την απομόνωση και με τις ΗΠΑ να προσπαθούν να εκμεταλλευτούν αυτή την ευκαιρία για να καταφέρουν να επιφέρουν το τελειωτικό πλήγμα και να στραγγαλίσουν το σοσιαλιστικό σύστημα της χώρας με το νόμο Χελμς - Μπάρτον του 1993, η κουβανική κυβέρνηση με την ομόφωνη γνώμη των πολιτικών και κοινωνικών οργανώσεων θα προχωρήσει σε σειρά μέτρων για να μπορέσει να σπάσει τα φράγματα και το τοίχος που οι ΗΠΑ είχαν και έχουν ανορθώσει. Θα υπάρξουν ριζικές αλλαγές και αναδιάρθρωση στον οικονομικό προσανατολισμό καθώς και στη δομή της παραγωγής.

Ο πρωταρχικός στόχος αυτή την περίοδο είναι η διαδικασία της ανάκαμψης της οικονομίας και η παράλληλη προσπάθεια να δαμαστούν, μέσω της ουσιαστικής γνώσης και της πραγματικής πληροφόρησης για τα προβλήματα και τη ρίζα τους, πιθανά φαινόμενα χαλάρωσης και διαφθοράς, που μπορεί να εμφανίζονται και είναι συνέπεια της κρίσης, λόγω της πτώσης του βιοτικού επιπέδου από τον οικονομικό αποκλεισμό, αλλά και της επαφής με μεγάλα τμήματα ξένου πληθυσμού - όρα τουρίστες - ως ξένα προς τα κουβανικά σοσιαλιστικά ιδεώδη. Φαινόμενα που τα συναντάς σποραδικά στην πρωτεύουσα, Αβάνα, πόλη που επηρεάζεται κατ' εξοχήν από τον τουρισμό και τον καταναλωτικό τρόπο ζωής των Δυτικών.

Κατ' αρχάς θα αρχίσει σιγά σιγά να ξεπροβάλλει η μικρή παραγωγή, κυρίως στον αγροτικό τομέα, όπου οι αγρότες μονομερώς ή οργανωμένοι σε μη κρατικά ελεγχόμενους συνεταιρισμούς θα μπορούν να παράγουν και να διακινούν κατευθείαν στην αγορά τα προϊόντα τους προς ίδιον όφελος. Βέβαια, για να μπορέσει να πραγματοποιηθεί αυτό επιστρατεύτηκαν όλα τα "οικολογικά" μέσα παραγωγής, καθώς τα μεγάλα αγροτικά μηχανήματα έμεναν αναγκαστικά παροπλισμένα, ελλείψει πετρελαίου και των αναγκαίων παραγώγων του. Αυτό το πέρασμα προς μια αυτοτροφοδοτούμενη αγροτική παραγωγή ανακούφισε τόσο τον πληθυσμό, καθώς τα προϊόντα, αν και σχετικά σε υψηλότερες τιμές, άρχισαν να φτάνουν δειλά δειλά στην αγορά, όσο και την κεντρική κυβέρνηση που μπόρεσε ευκολότερα να καθοδηγήσει την αγροτική παραγωγή χωρίς να χρειάζεται να καταναλώνονται τα στελέχη της στο σχεδιασμό και τη διαχείριση και της παραμικρής λεπτομέρειας.

Επίσης, η χώρα στράφηκε στην εκμετάλλευση των άπειρων φυσικών κάλλων της και αυτή τη στιγμή θεωρείται - και δικαίως θα λέγαμε - ένας από τους ελάχιστους φυσικούς παραδείσους της υφηλίου. Μέχρι στιγμής ο τουρισμός και η ανάπτυξή του θεωρείται η καρδιά της κουβανικής οικονομίας, "η ατμομηχανή της επανισχυροποίησης της οικονομίας". Ο κύριος λόγος ήταν η προσέλκυση του ξένου συναλλάγματος, που είναι τόσο αναγκαίο για τις συναλλαγές της με τις υπόλοιπες χώρες. Ενα μόνο παράδειγμα για να κατανοήσει κανείς τις ανάγκες της χώρας σε ξένο "σκληρό" συνάλλαγμα - αμερικανικό δολάριο. Μόνο η πρωτεύουσα Αβάνα για τις ημερήσιες ανάγκες ηλεκτροδότησης και της κίνησης των μαζικών μέσων μεταφοράς χρειάζεται το ποσό των 400.000 δολαρίων ΗΠΑ!

Ενας ακόμα λόγος είναι η ανάγκη της επαφής με τον υπόλοιπο κόσμο, που δυστυχώς το εμπάργκο είχε αισθητά περιορίσει. Είναι και η ψυχολογική ανάγκη της επικοινωνίας και της ανταλλαγής εμπειριών με άλλους λαούς. Εξάλλου οι Κουβανοί είναι ιδιαίτερα ανοιχτοί, καλόκαρδοι και φιλόξενοι, πώς θα ήταν δυνατόν να τους αποκόψεις από το βασικότερο, την ανθρώπινη επαφή. Αυτές ακριβώς οι ιδιότητές τους τους έχουν κάνει και τους καλύτερους πρεσβευτές της χώρας, με αποτέλεσμα όλοι όσοι επισκέπτονται την Κούβα να αφήνουν τη μισή τους καρδιά εκεί...

Από το 1990, η τουριστική βιομηχανία στην Κούβα έχει καταγράψει κατά μέσο όρο αύξηση 19,3%, ενώ η αντίστοιχη αύξηση για τις υπόλοιπες χώρες της Καραϊβικής ήταν 4,3%. Για την ακρίβεια, η ανάπτυξη του τουρισμού είναι επίσημη κρατική πολιτική και ως εκ τούτου λαμβάνει κάθε βοήθεια από την κυβέρνηση και το λαό. Μόνο το 1997, 1.170.000 τουρίστες επισκέφτηκαν το "Μαργαριτάρι των Αντιλλών", ενώ η ολοένα και μεγαλύτερη προσέλκυση τουριστών από την Ευρώπη "ανάγκασε" το υπουργείο Τουρισμού να αναπροσαρμόσει την τουριστική υποδομή, ώστε να μπορέσει να δεχτεί περίπου 1,5 εκατομμύριο τουρίστες. Τι σημαίνει όμως αυτή η ανάπτυξη; Με αριθμούς, η απευθείας συμβολή από τον τουρισμό στον προϋπολογισμό του κράτους για το απελθόν έτος ήταν 202 εκατ. δολάρια, ενώ άλλα 81 εκατ. δολάρια χρησιμοποιήθηκαν για την αποπληρωμή πιστώσεων (2).

Το σοβαρότερο βήμα όμως που έγινε είναι το σταδιακό άνοιγμα προς τις ξένες επιχειρήσεις και επενδυτές, που έχουν αρχίσει να εισρέουν στην Κούβα. Ακόμα και στελέχη 50 αμερικανικών εταιριών και επιχειρηματίες, μετά το φόρουμ που κατά ένα μέρος του έγινε στο Κανκούν του Μεξικού και το δεύτερο στην Αβάνα, άρχισαν να κάνουν κάποιες επαφές για μελλοντικές επενδύσεις στο Νησί της Επανάστασης (3). Μεγάλο μέρος των επιχειρηματιών αυτών δήλωσαν κατά την αναχώρησή τους ότι ήρθε πια ο χρόνος να σταματήσει επιτέλους το εμπάργκο. Αυτό το "κυνήγι των μαγισσών" που έχουν κηρύξει οι ΗΠΑ ενάντια στην Κούβα, θα λέγαμε εμείς. Πλήθος επιχειρηματίες από τη Μαλαισία μέχρι και την πολύ κοντινή σε μας Ιταλία έχουν αρχίσει φέτος να συνάπτουν εμπορικές σχέσεις, μάλιστα Ιταλοί αξιωματούχοι που βρέθηκαν στην Κούβα, αλλά θέλησαν να κρατήσουν την ανωνυμία τους, άφησαν να διαρρεύσει τεχνηέντως ότι η ιταλική κυβέρνηση επιθυμεί να παίξει το ρόλο του "γεφυροποιού" ανάμεσα στην Κούβα και την ΕΕ.

Ο κίνδυνος όμως που εγκυμονούν παρόμοια ανοίγματα - ακροβατικά για την κουβανική οικονομία - είναι τεράστιος και ακόμα και οι Κουβανοί οι ίδιοι δεν τα καλοβλέπουν. Πώς λοιπόν μπορεί να παρθούν τα αναγκαία μέτρα για μία πιθανή εκ των "έσω επέλαση"; Η απάντηση που μπορεί να δοθεί πάντα θα έχει τους "αντιρρησίες" της. Δεν είναι όμως αυτό το ζήτημα. Το ζήτημα είναι πως το ίδιο το κουβανικό κράτος προσπαθεί να προστατεύσει το λαό από μία παρόμοια "επεκτατικότητα" του κέρδους που δε λογαριάζει τίποτα.

Κατ' αρχάς, σύμφωνα με την κουβανική νομοθεσία, οι ξένοι επιχειρηματίες μπορούν μεν να επενδύσουν, πλην όμως μπορούν να κατέχουν έως - το ανώτατο - ποσοστό 49% των μετοχών μίας εταιρίας, ενώ το 51% - τουλάχιστον - παραμένει ιδιοκτησία του κράτους. Υπάρχουν ελαχιστότατες περιπτώσεις που η πλειοψηφία ή ακόμα και το σύνολο του πακέτου των μετοχών αλλά και της οικονομικής δράσης ανήκει στους ξένους επιχειρηματίες - επενδυτές. Αποτελούν ωστόσο εξαιρέσεις. Δεν έχει γίνει προς το παρόν γνωστό κάτι τέτοιο, τουλάχιστον σε ευρύ επίπεδο, αλλά οι Κουβανοί αξιωματούχοι υποθέτουν ότι θα υπάρχουν παραβιάσεις της συγκεκριμένης νομοθεσίας, οι οποίες όμως χωρίς επίσημη καταγγελία δεν μπορεί να ερευνηθεί επισήμως ώστε να αποδοθούν ενδεχόμενες ποινικές ευθύνες.

Επίσης, οι πολιτικοί οργανισμοί και οι μαζικές οργανώσεις έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν συμβουλευτικά σε επιχειρήσεις που συναλλάσσονται με ξένους επιχειρηματίες. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κούβας, τα Συνδικάτα, οι μαζικοί φορείς είναι παρόντες σε όλες αυτές τις συναλλαγές με τους ξένους επενδυτές και ο εξονυχιστικός διαχειριστικός έλεγχος που κάνουν εγγυάται τη διαφάνεια και την αξιοπιστία τους, ενώ τακτή ενημέρωση γίνεται στα μέλη τους.

Ολα αυτά όμως τα ανοίγματα, κατ' ανάγκη και όχι κατ' επιλογή, είναι αυτά που μπόρεσαν από το έρεβος του 1993 να καταδείξουν μία αύξηση 0,1%, η οποία αν και ελάχιστη ήταν μία πρώτη ένδειξη ότι ο δρόμος που ακολουθείται είναι ο πιο "αποδοτικός" στο πλαίσιο του συστήματος που κυριαρχεί στον υπόλοιπο πλανήτη (4). Το βασικό είναι ότι αυτή η αναδιάρθρωση και ανάκαμψη της οικονομίας συνεχίζεται, βήμα βήμα, δειλά δειλά, όμως πάντα μπροστά. Οχι πια πισωγυρίσματα. Το κυριότερο όμως είναι ότι τα κέρδη αυτά είναι δεσμευτικό να παραμένουν στην Κούβα, δηλαδή θα πρέπει να επανεπενδύονται στην κουβανική οικονομία. Επομένως, προκύπτουν δύο βασικά οφέλη για τη χώρα. Το πρώτο είναι ότι ο κύριος παραλήπτης των επενδύσεων είναι ο Κουβανός πολίτης, ο λαός της Κούβας. Δεύτερο και εξ ίσου σημαντικό είναι ότι έτσι αποκλείονται κρίσεις τύπου Μεξικού ή της πιο νωπής κρίσης που συνεχίζει να πλήττει τη Νοτιοανατολική Ασία.

"Οταν επήλθε η ανατροπή των ευρωπαϊκών σοσιαλιστικών χωρών και της ΕΣΣΔ, όλοι οι εχθροί της Κούβας και του καθεστώτος φαντάστηκαν ότι ήρθε επιτέλους η στιγμή του "τέλους" της Επανάστασης, με άλλα λόγια ως διά μαγείας θα ανατρεπόταν και η σοσιαλιστική κυβέρνηση της Κούβας. Εννέα χρόνια πέρασαν από την τραγική αυτή ανατροπή, αλλά εμείς είμαστε ακόμα εδώ. Και το σημαντικότερο, δε σκεφτόμαστε να "αλλάξουμε". Για δεκάδες χρόνια θα συνεχίζουμε να παλεύουμε και να χτίζουμε την κοινωνία του μέλλοντος, του δικού μας σοσιαλιστικού μέλλοντος, γιατί οι Κουβανοί δεν παραδίδουν εύκολα τα όπλα. Πάντα έχουν μάθει να μάχονται, μέχρι την τελική νίκη" (5).

"Θα πρέπει να συνεχίσουμε να παλεύουμε σκληρά και με πάθος. Δείτε πόσο γρήγορα απέδωσαν οι νέοι ελιγμοί. Να μαχόμαστε και να παλεύουμε ακόμα περισσότερο, αυτός είναι ο δικός μας τρόπος. Δουλιά και περισσότερη δουλιά ενάντια σε όλους και όλα: την πολιτική επιθετικότητα και τις φυσικές καταστροφές, τους τυφώνες, τις πλημμύρες, τις καταρρακτώδεις βροχές, θύελλες και την ξηρασία, ό,τι και αν είναι. Θα συνεχίσουμε να πολεμάμε! Από τη μία νίκη στην επόμενη. Αυτό που έχουμε επιτύχει μέχρι τώρα δε θα το αφήσουμε, με κανένα τρόπο, να πάει χαμένο" (6).

Χριστίνα ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

1. Noam Chomsky, "Επανεκτιμώντας τον Κάμελοτ", Εκδόσεις "Τόπος", Αθήνα 1993

2. Τα στοιχεία έδωσε στη δημοσιότητα ο υπουργός Τουρισμού Osmany Cienfuegos,ο οποίος παραβρέθηκε στη συνάντηση με άλλους υπουργούς και τον αντιπρόεδρο Carlos Lage για την εξέταση της πορείας της οικονομίας, αλλά και για τους στόχους για το 1998 και τις προβλέψεις μέχρι το 2010.

3. Granma, "United States entrepreneurs explore business possibilities", 15 Μάρτη 1998.

4. Από την ομιλία του Κάρλος Λάγκε κατά τη διάρκεια τελετής για τη βράβευση των πρωτοπόρων κρατικών και κυβερνητικών στελεχών, Αβάνα, Απρίλης του 1998.

5. Τόμας Κάο, υπεύθυνος του ICAP (Κουβανικό Ινστιτούτο για τη Φιλία και τη Συνεργασία των Λαών) για τις σχέσεις με τις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου.

6. Καταληκτικό απόσπασμα της τηλεοπτικής συνέντευξης του Fidel Castro Ruz, που μεταδόθηκε ζωντανά από την Cuban Television, the National Rebelde Network and Radio Havana Cuba, στις 2 Φλεβάρη, επ' ευκαιρία της τεσσαρακοστής επετείου των αποφασιστικών μαχών του απελευθερωτικού πολέμου.