«Ο κόσμος είναι άδικος, γι' αυτό είναι ένας κόσμος τρελός και μας τρελαίνει», λέει ο Βόυτσεκ στο ομώνυμο έργο του Καρλ Γκέοργκ Μπύχνερ, το οποίο ξεκίνησε να γράφει το 1836 και πέθανε από τύφο, λίγο πριν το ολοκληρώσει, το 1837 σε ηλικία 23 ετών.

Αν και ανολοκλήρωτο πρόκειται για ένα έργο - «θεμέλιο» της παγκόσμιας προοδευτικής δραματουργίας. Ο Μπύχνερ, αξιοποιώντας ένα πραγματικό γεγονός - τη θανατική καταδίκη του κουρέα Γιόχαν Κρίστιαν Βόυτσεκ, ο οποίος κατηγορήθηκε για τον φόνο της ερωμένης του - το αντιμετώπισε από ταξική σκοπιά. Για πρώτη φορά εισάγει στο παγκόσμιο θέατρο τον εξαθλιωμένο καταπιεζόμενο. Μέσα από το έργο καταγγέλλει την εξευτελιστική εκμετάλλευση του ανίσχυρου οικονομικά και κοινωνικά ανθρώπου, τη βία και τον κυνισμό των εκπροσώπων και «οργάνων» της άρχουσας τάξης και των εκφραστών της.

Ο Γερμανός συγγραφέας Μπύχνερ γεννήθηκε το 1813. Φοιτώντας στα πανεπιστήμια του Στρασβούργου και του Γκίσεν, ήρθε σε επαφή και ενθουσιάστηκε με τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και του ουτοπικού σοσιαλισμού. Ηταν μέλος της Επαναστατικής Εταιρείας για τα δικαιώματα του Ανθρώπου. Οι λέξεις «Ειρήνη στα καλύβια, πόλεμος στα παλάτια», με τις οποίες αρχίζει η διακήρυξη της «Αποστολής της επαρχίας της Εσσης» που έγραψε ο Μπύχνερ το 1834, ακούγονταν για πρώτη φορά στη Γερμανία...

Φέτος παρουσιάζεται στο θέατρο «Πόλη» (Φώκαιας 4, Αθήνα) στην πληρέστερή του μορφή, ακολουθώντας το σύνολο των χειρόγραφων του Μπύχνερ που πρόσφατα έχουν ανευρεθεί και των πρακτικών της δίκης, σε σκηνοθεσία, διασκευή κειμένου του Σταύρου Σ. Τσακίρη. Τη μουσική υπογράφει ο Μίνως Μάτσας. Ερμηνεύουν οι: Ιωάννης Παπαζήσης, Βασιλική Τρουφάκου, Αργύρης Αγγέλου, Ιάσωνας Παπαματθαίου, Ορφέας Παπαδόπουλος και Ηρώ. Παραστάσεις κάθε Δευτέρα, Τετάρτη, Πέμπτη, Παρασκευή, Σάββατο και Κυριακή.

Με αφορμή την παράσταση συζητήσαμε με τον πάντα δημιουργικό Σταύρο Σ. Τσακίρη, ο οποίος υπογράφει τη σκηνοθεσία, τη διασκευή του κειμένου και τους φωτισμούς της παράστασης.

-- Ο «Βόυτσεκ» θεωρείται το πρώτο προλεταριακό έργο. Γιατί;

-- Γιατί για πρώτη φορά στην παγκόσμια δραματουργία ο κεντρικός ήρωας είναι ένας προλετάριος και όχι βασιλιάς ή άρχοντας, όπως συνηθιζόταν έως τότε. Αρα, το θέατρο δεν εξιστορεί πάθη αρίστων σε εξέχουσες στιγμές. Ο προβληματισμός του θεάτρου πρέπει να είναι ο ξεπεσμός του άντρα από την ταξική καταπίεση, ο εξευτελισμός της γυναίκας από την πείνα και η «αλαλία» του παιδιού εξαιτίας της αμάθειας. Οι ήρωές του δεν κινούνται ψυχολογικά ευθύγραμμα ανάλογα με την εξέλιξη ενός μύθου, όπως στο αστικό θέατρο, αλλά καθορίζονται από τη ζάλη εσωτερικών ψυχολογικών παλινδρομήσεων, όπου τους έχει οδηγήσει και καταδικάσει ένα σύστημα ανισοτήτων.

Ο Μπύχνερ από το πρώτο θεατρικό έργο του, «Ο Θάνατος του Νταντόν», είχε κάνει γνωστές τις πολιτικές του θέσεις και υπήρξε γι' αυτό καταζητούμενος από την αστυνομία του κρατιδίου της Εσσης. Παράλληλα με τη συγγραφή του «Βόυτσεκ» εκδίδει μια μπροσούρα με τον τίτλο «Ο Ταχυδρόμος της Εσσης» και την κυκλοφορεί ανάμεσα στους αγρότες καλώντας τους σε εξέγερση ενάντια στους κτηματίες. Από πολλούς θεωρητικούς του κομμουνιστικού κινήματος, ακόμη και από τον ίδιο τον Μαρξ, το κείμενο αυτό θεωρείται το προοίμιο του Κομμουνιστικού Μανιφέστου.

-- Τι το καινούριο έφερε ο Μπύχνερ στο θέατρο;

-- Ο «μύθος» δεν αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο, χρησιμοποιείται σαν μια πλατφόρμα για να εκτεθούν ιδέες, όπως η κοινωνική ανισότητα, η ιδιοτελής διαχείριση των επιστημονικών επιτευγμάτων ως μέσο πλουτισμού για κάποιους, αλλά και για τον πνευματικό έλεγχο, ακόμη και την καταπίεση των κατώτερων τάξεων. Η διδασκαλία των θρησκειών δεν είναι παρά το ηθικό ανάχωμα στις φυσιολογικές ανθρώπινες συμπεριφορές και ανάγκες.

Ο Μπύχνερ γράφει ένα θεατρικό έργο που θα μπορούσε να αποτελεί ένα Ανθρωπολογικό Δοκίμιο και το πετυχαίνει με τις «οργανωμένα» απανωτές συγκρούσεις των ηρώων, χωρίς καμιά αφηγηματική αναγκαιότητα. Σαν να προοιωνίζεται αυτό που διατύπωσε αργότερα ο Μπρεχτ, ότι το επικό θέατρο πρέπει να μοιάζει μ' έναν αγώνα πυγμαχίας, υπενθυμίζοντας τον ταξικό αγώνα. Το ίδιο, πολύ αργότερα, είπε η Σάρα Κέιν, περιγράφοντας την παρακμή του αγγλικού κοινωνικού συστήματος των «δυο κόσμων».

Σε δεύτερο επίπεδο είναι η ίδια η φόρμα των επιμέρους σκηνών. Η μικρή έως ελάχιστη έκτασή τους, απαλλαγμένες από διαλόγους που να προσπαθούν να αποτυπώνουν την καθημερινή κοινοτοπία, ώστε έτσι να επιτύχουν μια αληθοφάνεια της πραγματικότητας που θα αποδυνάμωνε την ιδεολογική και ταξική στόχευσή τους. Καταργεί τη χλιαρή ηθογραφία προς χάριν της κατάδειξης των αιτίων. Δεν υπάρχει πουθενά κάποια περιγραφή χώρου δράσης, ούτε εντοπίζονται χρονικά (μέρα ή νύχτα, έτος ή αιώνας). Ολα συμβαίνουν στο παντού και πάντα. Δεν δίνει καμιά πληροφορία για την εμφάνιση ή την ηλικία των ηρώων. Ο καταπιεσμένος άνθρωπος είναι Ενας και συμπεριφέρεται έτσι ανεξάρτητα από ψυχικές ή ηλικιακές ιδιαιτερότητες. Τελευταίο και σημαντικότερο, δεν υπάρχει καμία υποσημείωση ή υπόδειξη ως προς την όποια δράση των ηρώων. Χαρακτηριστικό που βρίσκουμε μετά την αρχαία ελληνική τραγωδία μόνο στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα.

-- Εχει γνωρίσει πολλά ανεβάσματα. Τι είναι αυτό που γοητεύει έναν δημιουργό, ώστε να το αναγνώσει ξανά, να επιχειρήσει να το ανεβάσει με τη δική του σκηνοθετική ματιά;

-- Οσο τα κοινωνικά προβλήματα που καταγγέλλει το έργο του Μπύχνερ παραμένουν άλυτα, οι καλλιτέχνες που πιστεύουν ότι η αναγκαιότητα της τέχνης είναι να συντηρεί ανοιχτό τον δρόμο της συνείδησης και να καθοδηγεί τον άνθρωπο ώστε να αγωνισθεί για δικαιοσύνη, δεν θα πάψουν να τα μελετούν και να τα παρουσιάζουν. Για μένα το θέατρο δεν είναι άσκηση σκηνικής γοητείας, ούτε ανώδυνη έκθεση των αισθητικών αντιλήψεων του καλλιτέχνη. Είναι ένα δημόσιο βήμα που χρησιμοποιεί την απόλαυση της αφήγησης γεγονότων, αλλά με σκοπό να τεκμηριώσει κοινωνικές θέσεις.

-- Ποια είναι η δική σας διαφορετική ανάγνωση σε σχέση με αυτή του 2016 στο ΚΘΒΕ;

-- Ποτέ δεν θεώρησα τα έργα σαν απλά στοιχεία ενός βιογραφικού που πρέπει να μεγαλώνει. Χρειάζομαι για το ανέβασμα ενός έργου πριν συναντήσω τους ηθοποιούς μια μακροχρόνια προετοιμασία έρευνας, παρατήρησης των πολιτικών εξελίξεων αλλά και πολεμώντας τις αμφιβολίες μου. Ετσι και άλλες φορές έχω παρουσιάσει το ίδιο έργο περισσότερο από μια φορά. Αρκεί να πιστεύω ότι τα τεκταινόμενα της εποχής μας απαιτούν ν' ακουστεί το μήνυμά του. Συγκεκριμένα, με τον «Βόυτσεκ» του '16 πίστευα ότι μιλούσα για ένα ζοφερό «μέλλον» και έπρεπε να προειδοποιήσω τους θεατές για το πιθανό «ναυάγιο» του συστήματος αξιών και τον επερχόμενο κίνδυνο όπου ο ίδιος ο άνθρωπος θα παρακαλά και θα θυσιάζει την Ελευθερία του προς χάριν μιας πλασματικής ασφάλειας και ενός ξεροκόμματου. Τα γεγονότα όμως τρέξανε τόσο γρήγορα, που πρόσφατα κατάλαβα ότι το έργο έχει τη δύναμη πια να μιλά σαν ένα άρθρο σημερινής εφημερίδας. Χρειαζόταν πλέον ένα αλέρτ που να αναβοσβήνει ασταμάτητα, επισημαίνοντας το ήδη τετελεσμένο «ναυάγιο». Η αστυνόμευση μας έχει κυκλώσει και όλοι ησυχάζουμε τρεφόμενοι με τα ελάχιστα, κι αυτά με κουπόνια σίτισης.

-- Πώς χειριστήκατε την αποσπασματικότητα που υπάρχει στο έργο;

-- Δεν γνωρίζουμε τη δραματουργική δομή που επιθυμούσε να δώσει ο ίδιος ο Μπύχνερ, μια και σωθήκαν άτακτα τοποθετημένα χειρόγραφα από ημιτελείς σκηνές, άλλες ολοκληρωμένες, άλλες γραμμένες δυο και τρεις φορές, ακόμη και σκόρπιες φράσεις. Οι μέχρι τώρα εκδόσεις στηρίχτηκαν στην εκδοχή του αδελφού του και του εκδότη του. Και οι δυο τα συνέταξαν σύμφωνα με τις δικές τους αντιλήψεις για το ποια πρέπει να είναι η δομή ενός καλού θεατρικού έργου σύμφωνα με την αισθητική και παραστασιακή αντίληψη της εποχής τους. Ο Μπύχνερ όμως ήταν πρωτοπόρος και προέβλεπε το επερχόμενο. Οσο απρόσμενος είναι ο τρόπος ανάπτυξης των σκηνών, ίσως να ήταν και η τελική σύνθεση.

Προσφάτως ανακαλύφθηκαν κάποιες νέες σελίδες και αποκαταστάθηκαν λέξεις που είχαν σβηστεί. Υπήρχε έτσι, κατά την άποψή μου, αλλά και συνυπολογίζοντας τις νέες αντιλήψεις για το τι αποτελεί θεατρικότητα, η αναγκαιότητα να δοθεί μια καινούργια εκδοχή σύμφωνη με τις ανησυχίες ενός σύγχρονου θεατή.

Κι αυτό έκανα. Επεξεργάστηκα μια άλλη δομή και συμπλήρωσα κάποια μέρη ακολουθώντας την αλληλουχία των γεγονότων, όπως καταγράφονται στα πρακτικά της αληθινής δίκης. Η υπόθεση Βόυτσεκ είναι μια αληθινή ιστορία που συνέβη το 1821 στη Λειψία. Γι' αυτό ζητώ από τους θεατές να το δεχτούν σαν μια διασκευή και παίρνω την ευθύνη των αβλεψιών ή παραλείψεων.

-- Ποιο είναι το κυρίαρχο νόημα του έργου για εσάς και πώς επιλέξατε να το παρουσιάσετε;

-- Παραθέτω σαν απάντηση δυο φράσεις από το κείμενο:

Α) «Ο κόσμος έτσι που τον φτιάξαμε είναι κόσμος τρελός και μας τρελαίνει».

Β) «Η αρετή φαίνεται ότι είναι τόσο πολύτιμο πράγμα για να μην μπορούν να την αγοράσουν οι φτωχοί».

Η φόρμα της παράστασής μας είναι μια μετα-Μπρεχτική εκδοχή για ένα θέατρο, που πέρα από το αίσθημα ή την ποιητικότητα, θέτει με απλή λογική ερωτήματα στον θεατή που τον οδηγούν ακόμη και σε αυτονόητα συμπεράσματα, που όμως η ραστώνη της συνήθειας τα καταδικάζει σε απραξία. Μια ελπίδα έχουμε κάνοντας θέατρο, τα ερωτήματα που τίθενται από το έργο να γίνουν παραγωγικές σκέψεις και να οδηγήσουν σε πράξεις αντίστασης στην αδικία.

-- Πώς είναι η συνεργασία σας με τον θίασο;

-- Υπήρξε μια ανταποδοτική συνεργασία και ευχαριστώ όλους τους ηθοποιούς, καλλιτεχνικούς συντελεστές, τεχνικούς για τη δεκτικότητά τους όσο και για τις πρωτοβουλίες τους. Συνεχίζω να θαυμάζω κάθε μέρα την αυταπάρνηση που δείχνουν οι ηθοποιοί υπηρετώντας μια δύσκολη, πνευματικά και σωματικά, παράσταση. Είναι υπέροχοι. Εύχομαι αυτός ο μαγικός χώρος, το θέατρο «Πόλη», να γίνει μια κυψέλη επεξεργασίας νέων ιδεών και πόλος σύναξης ανήσυχων ανθρώπων. Ο αιώνας των ανθρώπων τώρα γεννιέται.