Στον τρόπο παραγωγής κατοικιών, στο φαινόμενο της αντιπαροχής και στο «θαύμα» της ιδιοκατοίκησης, που απομυθοποίησε ο σεισμός, αναφέρθηκε στην ομιλία του ο αρχιτέκτονας Χρήστος Σελιανίτης.

Κατά τη διάρκεια των μετεμφυλιακών χρόνων και μέχρι σήμερα - είπε - η Αθήνα εξελίχθηκε ραγδαία σε ένα αχανές πολεοδομικό συγκρότημα. Στις μέρες μας εξαπλώνεται ταχύτατα προς τα Μεσόγεια, κυρίως λόγω του νέου αεροδρομίου. Η περιγραφή της γενικής κατάστασης της πόλης και των προβλημάτων της ας θεωρηθεί ως δεδομένη. Σκοπός μας είναι να εξετάσουμε αν δημιουργήθηκε νέα κατάσταση από το μεγάλο και απρόσμενο πρόσφατο σεισμό, ποιες παράμετροι επηρεάστηκαν, ποιες υπάρχουσες παράμετροι, που παρέμεναν κρυμμένες, ήρθαν στην επιφάνεια. Είναι απαραίτητο να κοιτάξουμε κάτω από τα επιφαινόμενα.

Το καύχημα των κυβερνήσεων των τελευταίων δεκαετιών (αλλά και των κατασκευαστών των πολυκατοικιών) είναι «η λύση του στεγαστικού προβλήματος από την ιδιωτική πρωτοβουλία, με αποτέλεσμα την ιδιοκατοίκηση για το μεγαλύτερο ποσοστό των Ελλήνων».

Δύο ήταν οι βασικοί μηχανισμοί που χρησιμοποιήθηκαν. Η «αντιπαροχή» και η υπόθαλψη των αυθαιρέτων.

Η πρώτη, μοναδική παγκοσμίως νομική επινόηση και εφαρμογή, χρησιμοποιήθηκε ως το πλαίσιο, μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν οι μικροί (λίγοι από αυτούς έγιναν μεγάλοι) επιχειρηματίες του «κυκλώματος» της οικοδομής, από τους κατασκευαστές μέχρι τους μικρότερους υπεργολάβους, αλλά και τους μεσίτες γης και «ακινήτων». Μετέτρεψε ταυτόχρονα ένα μεγάλο αριθμό ιδιοκτητών παλαιών μονοκατοικιών και μικρών οικοπέδων σε ιδιοκτήτες μικρού αριθμού διαμερισμάτων. Τους μετέτρεψε σε μικροεισοδηματίες.

Ετσι γεννήθηκε το θαύμα: Πλήθος μικροεπιχειρηματιών με το όνειρο της ανόδου και περισσότεροι από επτά στους δέκα Ελληνες να κατοικούν σε δικό τους σπίτι. Και στη συνέχεια, με εφαρμογή της πολιτικής «όλη η γη είναι οικόπεδο», το θαύμα «δεύτερης γενιάς», το αυθαίρετο λαϊκό εξοχικό και το σπίτι στα καλά προάστια.

Ομως τώρα έχουμε, για πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας, τεράστιες αστικές περιοχές πυκνά δομημένες, με πολυώροφα κτίρια που παλιώνουν. Αυτό δε συμβαίνει μόνο επειδή γερνούν τα υλικά από τα οποία έχουν κατασκευαστεί. Παλιώνουν επίσης τεχνολογικά, κυρίως οι εγκαταστάσεις τους. Υποβαθμίζονται, επίσης, σχετικά, από την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και τις αλλαγές του τρόπου ζωής.

Αυτή η αργή, σχεδόν ανεπαίσθητη για τη μεγάλη πλειοψηφία των κατοικιών τους, διαδικασία οδηγεί σε μαθηματική ακρίβεια τις πόλεις σε κρίση. Στη θέση των ιδιοκτητών μονοκατοικίας των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων, έχουμε εκατοντάδες χιλιάδες ιδιοκτήτες χιλιοστών οικοπέδου, στα οποία έχει εξαντληθεί ο συντελεστής δόμησης. Αυτή η μορφή ιδιοκτησίας υπόκειται απλώς σε αυξημένους περιορισμούς όσο ζει το κτίριο, όμως καταντά σκιώδης ιδιοκτησία, όταν η ζωή του κτιρίου τελειώσει.

Η συνειδητοποίηση, μέσω της αργής αυτής διαδικασίας, του ορίου ζωής των ακινήτων διαβρώνει αργά, ανεπαισθήτως, το συγκεκριμένο, ισχυρό ιδεολογικό θεμέλιο του κοινωνικού συστήματος, τη μικρή ατομική ιδιοκτησία της κατοικίας και του ακινήτου γενικότερα. Ομως παραμένει το αναμφισβήτητο γεγονός ότι πάνω από επτά στους δέκα Ελληνες κατοικούν σε δικό τους σπίτι! Το θαύμα διατηρεί την αίγλη του.

Η απομυθοποίηση...

Και ξαφνικά συνέβη ο σεισμός της 7ης Σεπτέμβρη, που ξεπέρασε τις επικρατούσες μεταξύ των σεισμολόγων προβλέψεις. Ομως εδώ πρόκειται για μια πυκνοδομημένη περιοχή με σχεδόν 4 εκατομμύρια κατοίκους κυρίως πολυώροφων κτιρίων.

Στη χρόνια ανεπαίσθητη διάβρωση του ιδεολογικού θεμελίου του συστήματος, που είναι η μικρή ατομική ιδιοκτησία στα ακίνητα, προστέθηκε μια επικίνδυνη βαθιά ρωγμή. Το θαύμα της ιδιοκατοίκησης και της μικροϊδιοκτησίας κινδυνεύει να απομυθοποιηθεί.

Από τις πρώτες μέρες μετά το σεισμό, ορισμένοι ιδιοκτήτες άρχισαν να εξετάζουν τη δυνατότητα να πουλήσουν τα διαμερίσματά τους, προκειμένου να τα αντικαταστήσουν με άλλα σε νέα κτίρια και κατά προτίμηση με μονοκατοικίες. Από τους συνιδιοκτήτες των πολυκατοικιών, άλλοι επιδίωξαν να χαρακτηρίσουν το κτίριο κίτρινο ή κόκκινο και να το επισκευάσουν κατά το δυνατόν καλύτερα, άλλοι, σκοπεύοντας να πουλήσουν τα διαμερίσματά τους, προσπάθησαν να χαρακτηρίσουν το ίδιο κτίριο πράσινο, ή να το αποχαρακτηρίσουν μέσω της δευτεροβάθμιας ή της τριτοβάθμιας επιτροπής. Αν οι πολίτες ήταν επιστημονικά ενημερωμένοι, οι θέσεις αυτές θα αποτελούσαν γενικό αίτημα.

Οι σκηνοθέτες του θαύματος της ιδιοκατοίκησης δε θέλουν κανείς να τους χαλάσει την παράσταση. Κρύβουν το πραγματικό πρόβλημα, προσπαθούν να καλύψουν την επικίνδυνη για τους ίδιους «ρωγμή». Από εκεί που καμάρωναν πως είχαμε ως χώρα λίγο - πολύ λυμένο το πρόβλημα της στέγης, πώς να ομολογήσουν ότι υπάρχει τεράστιο στεγαστικό πρόβλημα, αφού η κατοικία πρέπει να είναι ασφαλής με βάση τα επιστημονικά δεδομένα κάθε εποχής; Προσπαθούν εντέχνως να διατηρήσουν τον εφησυχασμό και τις αυταπάτες για την οικονομική και τεχνική ασφάλεια, που δήθεν εξασφαλίζει το ιδιόκτητο ακίνητο.

Αμέσως η κυβέρνηση στράφηκε στη «λύση» της ασφάλισης των κτιρίων σε σχέση με το σεισμικό κίνδυνο, που δεν κάνει όμως καθόλου ανθεκτικότερες τις κατασκευές που υπάρχουν, καθόλου ασφαλέστερη τη διαβίωση των ενοίκων τους. Απαλλάσσει μόνο το κράτος από τις υποχρεώσεις του και αυξάνει τον ασφαλιστικό τζίρο.

Παράλληλα, προσπάθησε να φορτώσει στους μηχανικούς τις ευθύνες για τις σημερινές και τις μελλοντικές ζημιές και τα θύματα των σεισμών, χωρίς να κάνει καν διάκριση ανάμεσα στο ρόλο των μελετητών - επιβλεπόντων και των εργολάβων. Προσπαθεί γενικότερα να εξατομικεύει το πρόβλημα, για να κρύψει τις δραματικές συνέπειες του τρόπου παραγωγής των κτιρίων, γιατί αυτός αποτέλεσε μία από τις βάσεις της ανάπτυξης του καπιταλισμού στη χώρα μας.

Στα παιχνίδια της εξουσίας και της ιδιωτικής οικονομίας της άρχουσας τάξης, η ανθρώπινη ζωή δεν έχει καμιά αξία. Η ανασφάλεια, η δυστυχία, ακόμα και ο θάνατος, αποτελούν πεδία σχεδιασμού κερδοφορίας όχι μόνο οικονομικής, αλλά και πολιτικής. Η νομοθεσία τους δημιουργεί γρήγορα το κατάλληλο πλαίσιο (π. χ. σχέδιο νόμου για την ασφάλιση από το σεισμικό κίνδυνο), όπως τότε με την αντιπαροχή.

Η μόνη που δεν μπορεί να ενσωματωθεί σε έναν τέτοιο σχεδιασμό είναι η συλλογική, συνειδητή, οργανωμένη και επιστημονικά θεμελιωμένη δράση των εργαζομένων για τη διεκδίκηση των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τέτοιο είναι το δικαίωμα στην κατοικία, ακόμα και με βάση το σημερινό Σύνταγμα της χώρας μας. Αυτό το δικαίωμα δεν εξασφαλίζεται με το να είναι η κατοικία ιδιόκτητη και να απαιτείται να δουλεύεις δεκατετράωρο μια ζωή για να την αποκτήσεις. Εξασφαλίζεται κυρίως με το να είναι ασφαλής, επαρκής, επιστημονικά μελετημένη και ενταγμένη σε ένα ανθρώπινο, υγιεινό, λειτουργικό και αισθητικά προηγμένο πολεοδομικό περιβάλλον.

Το τερατώδες πολεοδομικό συγκρότημα της πρωτεύουσας είναι προϊόν της ελληνικής καπιταλιστικής οικονομίας, της κολακείας προς τη μικροϊδιοκτησία της γης και του ακινήτου, προς τη μικρή επιχείρηση (την εκτεταμένη «ιδιωτική πρωτοβουλία»). Τελικός στόχος (επιτυχημένος) ήταν η εξυπηρέτηση των συμφερόντων, οικονομικών και πολιτικών, του μεγάλου κεφαλαίου (εγχώριου και ξένου) και της μεγάλης ιδιοκτησίας της γης. Αποτέλεσμα για τους πολίτες της πρωτεύουσας: Μια πόλη - φονιάς. Η «θεομηνία» πάντοτε μεγεθύνεται, για να καλυφθούν οι πραγματικοί υπεύθυνοι του μεγέθους της καταστροφής.

Η πόλη έτσι κι αλλιώς σταδιακά θα ξαναχτιστεί, είτε από το μεγάλο κεφάλαιο με τα κριτήριά του και προς όφελός του, είτε από τις οργανωμένες αντιμονοπωλιακές - αντιιμπεριαλιστικές δυνάμεις στα πλαίσια άσκησης μακρόπνοης πολιτικής αντίθετης κατεύθυνσης, με στόχο τον πολεοδομικό εκσυγχρονισμό προς όφελος των κατοίκων της πόλης.

Η πόλη πρέπει σταδιακά να ξαναχτιστεί, ώστε να αποκατασταθεί η λειτουργικότητα και η ασφάλεια σ' αυτή:

• Μέσω πολεοδομικών σχεδίων ανάκτησης ελεύθερων χώρων ακόμα και στην καρδιά των πιο πυκνοδομημένων περιοχών, στις οποίες άλλωστε βρίσκεται και ο κύριος όγκος των γερασμένων πολυκατοικιών.
• Μέσω ριζικού ανασχεδιασμού λεωφόρων, οδών, διαδρομών αστικού σιδηροδρόμου και τραμ.
• Μέσω κοινωνικών κατασκευαστικών προγραμμάτων αναπλήρωσης της κατοικίας, αναπλήρωσης και συμπλήρωσης του κοινωνικού εξοπλισμού.

Αυτό δεν είναι ένα «όραμα» για την Αθήνα. Είναι μια αντικειμενική δυνατότητα και ταυτόχρονα μια αναγκαιότητα που αναδύεται μέσα από τη συγκεκριμένη πραγματικότητα.