Η σειρά των εγγράφων που αφορούν τις αμερικανικές σχέσεις με την Ελλάδα και την Κύπρο κατά την αλήστου μνήμης περίοδο 1964-1968, η οποία εκδόθηκε στον τόμο «Foreign Relations of the United States: 1964-1968, Volume XVI, Cyprus, Greece, Turkey», δε δικαιολογεί, εκ πρώτης ανάγνωσης, το «θόρυβο» που τη συνόδευσε. Οχι πως αυτή είναι καμιά φοβερή διαπίστωση. Ηταν σαφές, εδώ και χρόνια, ότι όσα από τα τηλεγραφήματα που αντάλλασσαν η αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα με το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, καθώς και όσα από τα υπόλοιπα έγγραφα (πρακτικά συναντήσεων, εκθέσεις, μηνύματα πολιτικών, χουντικών κ.ο.κ.) επρόκειτο να βγουν στη δημοσιότητα, επιλέχτηκαν ακριβώς με κριτήριο την ψιμυθίωση της πραγματικότητας όσον αφορά το βαθμό ανάμειξης των ΗΠΑ σε όσα συνέβησαν την περίοδο εκείνη και ειδικά όσον αφορά τη χούντα των συνταγματαρχών. Ακόμα κι έτσι, δεκάδες σελίδες των προσεκτικά αυτών επιλεγμένων ντοκουμέντων έχουν λογοκριθεί και διαγραφεί, με αποτέλεσμα η εικόνα να είναι επιεικώς παραπειστική. Ούτως ή άλλως, έχει τη σημασία της μια σταχυολόγηση των εγγράφων, αν μη τι άλλο για να καταδειχτεί απλώς το modus operandi (τρόπος του ενεργείν) των αμερικανικών υπηρεσιών (και) στη χώρα μας, που αντανακλά τον τρόπο σκέψης του τεχνοκρατικού μηχανισμού, όσο και της πολιτικής ηγεσίας στην Ουάσιγκτον. Δε συνιστά φυσικά έκπληξη το γεγονός ότι στα έγγραφα επαναφέρεται διαρκώς, συνεχώς και αδιαλείπτως η «κομμουνιστική απειλή», την οποία οι Αμερικανοί διπλωμάτες και πολιτικοί επέσειαν για να δικαιολογήσουν, σε κάθε περίπτωση, τις κινήσεις τους.

Σταχυολογώντας, κατ' αρχάς, τα έγγραφα που αφορούν την πολιτική κρίση στην Ελλάδα το 1965, γίνεται σαφής η επίγνωση εκ μέρους των Αμερικανών του γεγονότος ότι ο τότε βασιλέας Κωνσταντίνος ήταν «προετοιμασμένος» να επιβάλει «μια στρατιωτική κυβέρνηση, αν δε σχηματιστεί μια κυβέρνηση ικανοποιητική, πρόθυμη και ικανή να αντιμετωπίσει τις διαδηλώσεις και τις απεργίες που οι Παπανδρέου ή/και η αριστερά μπορεί να διοργανώσουν». Αυτό αναφέρεται σε τηλεγράφημα της Πρεσβείας στην Αθήνα προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ (9 Ιουλίου 1965, κωδικός 1725Ζ, έγγραφο 199 του τόμου), που χαρακτηρίζει την πρόθεση του βασιλιά να επιβάλει εκτροπή, στη σύγκρουση του με τον Γεώργιο Παπανδρέου, (δυνητική) «τραγωδία για την Ελλάδα, από την οποία μόνο οι Κομμουνιστές θα επωφελούνταν».

Ενάμιση μήνα αργότερα, νέο τηλεγράφημα της πρεσβείας στην Αθήνα (20 Αυγούστου 1965, κωδικός 1825Ζ, έγγραφο 202 του τόμου) τόνιζε ως «ιδιαίτερα ενοχλητική» διάσταση της «κρίσης στην Ελλάδα» το γεγονός πως «η άκρα αριστερά καταφέρνει τα συνθήματά της να γίνονται συνθήματα του πολιτικού κέντρου». Πρόσθετε: «Για πρώτη φορά οι συμμορίτες του πολέμου Κομμουνιστές δεν είναι απομονωμένοι... συγκλίνουν με πολύ μεγαλύτερες λαϊκές μάζες... είναι δύσκολο να γίνει σαφές ποια είναι Κομμουνιστική διαδήλωση και ποια όχι... τα συνθήματα είναι σχεδόν ταυτόσημα, εκτός από το ότι οι Κομμουνιστές έξυπνα εισάγουν αυτοσχέδια συνθήματα για μη Ελληνικά ζητήματα, όπως το Βιετνάμ, ο "ιμπεριαλισμός" κ.ά... οι κομμουνιστές συχνά ηγούνται των διαδηλώσεων και είναι σε θέση να ελέγχουν τις διαδηλώσεις».

Σε σημείωσή τους σχετικά με την περίοδο 1965-1967, οι επιμελητές του τόμου σημειώνουν «παρεμπιπτόντως» ότι «κορυφαίοι διαμορφωτές πολιτικής στις ΗΠΑ», που ανησυχούσαν για την «επιστροφή των Γεωργίου και Ανδρέα Παπανδρέου στην εξουσία», η οποία «θα μπορούσε να ανοίξει την πόρτα στη ριζοσπαστικοποίηση της Ελληνικής πολιτικής και να επιτρέψει στο Κομμουνιστικό Κόμμα να αποκτήσει επιρροή στην Ελλάδα», συζήτησαν «πιθανά σχέδια δράσης εντός των αρμοδιοτήτων της Επιτροπής 303». Η αναφορά αυτή είναι κάπως δυσνόητη. Η Επιτροπή αυτή, που δεν είναι και τόσο γνωστή - οι «αρμοδιότητες» της περιλάμβαναν την έγκριση προς τη CIA όσον αφορά το σχεδιασμό και εκτέλεση πραξικοπημάτων, μυστικών ανατρεπτικών επιχειρήσεων ή επηρεασμό κυβερνήσεων και πάει λέγοντας - σχεδίαζε (τα σχετικά με αυτό έγγραφα απαλείφτηκαν από τον τόμο) την εξαγορά Ελλήνων πολιτικών της Ενωσης Κέντρου για να «ελέγχεται» μια πιθανή κυβέρνηση. Ωστόσο, λένε οι επιμελητές του τόμου, μετά από «αντιρρήσεις» του Ειδικού Συμβούλου για Θέματα Εθνικής Ασφαλείας ΜακΤζόρτζ Μπάντι και του υπουργού Εξωτερικών Ντιν Ρασκ «το πρόγραμμα απορρίφθηκε», τόσο επειδή «οι πολιτικές γραμμές δεν ήταν χαραγμένες με σαφήνεια», όσο και επειδή ο Ρασκ θεωρούσε πως «το ρίσκο ασφαλείας ήταν μεγαλύτερο από την αξία οποιουδήποτε οφέλους». Αυτό λέει η επίσημη εκδοχή - αν θα πρέπει να την πιστέψει κανείς ή όχι, άλλο ζήτημα...

Σε τηλεγράφημα της πρεσβείας των ΗΠΑ στην Αθήνα το Σεπτέμβρη του ίδιου χρόνου (5 Σεπτέμβρη 1965, έγγραφο 204 του τόμου) επισείεται ο «κίνδυνος» ο Ανδρέας Παπανδρέου να «συμμαχήσει με την αριστερά, τους κομμουνιστές», καθώς «κατά την άποψή του το βάρος της Αμερικανικής παρουσίας στην Ελλάδα, το πολιτικό και το στρατιωτικό, αποτελεί εμπόδιο στην "ανεξάρτητη" εξωτερική και εσωτερική πολιτική της Ελλάδας που υποστηρίζει». Κατά την άποψη του τότε πρέσβη Ανσουτζ, ο Παπανδρέου επηρεασμένος από την αριστερά και τους κομμουνιστές θα προχωρούσε σε «μείωση των αμυντικών δαπανών της Ελλάδας, προοδευτική απόσυρση από τη στενή συμμαχία με το ΝΑΤΟ, σε προσέγγιση με το Σοβιετικό μπλοκ τόσο ως μεγεθυνόμενη αγορά για τα Ελληνικά προϊόντα (30 τοις εκατό των Ελληνικών εξαγωγών φθάνουν τώρα στο Σοβιετικό μπλοκ) όσο και ως πηγή βοήθειας για να συμπληρωθεί το κενό που δημιουργεί η μείωση της Δυτικής βοήθειας (ΗΠΑ, ΟΟΣΑ, ΝΑΤΟ)». Η εξήγηση για τη διφορούμενη στάση του στο Κυπριακό, συμπλήρωνε το τηλεγράφημα, και η άρνησή του να υιοθετήσει μια ενεργό πολιτική ένωσης, ενδέχεται να βρίσκεται «στην επιθυμία του να αποφύγει μια πολιτική θέση που θα πρόσβαλλε τη Σοβιετική Ενωση και τα Κομμουνιστικά στοιχεία στα οποία προσβλέπει για υποστήριξη σε άλλους τομείς». Η κατάσταση, κατέληγε το τηλεγράφημα αυτό, «παρουσιάζει νέες ευκαιρίες για το Σοβιετικό μπλοκ και ίσως άλλες μη φιλικές δυνάμεις όπως η Γκωλική Γαλλία και η Κόκκινη Κίνα».

Λίγες μέρες αργότερα (τηλεγράφημα της 17 Σεπτέμβρη 1965, κωδικός 1525Z, αριθμός εγγράφου 206 στον τόμο) εκφράζεται εμμέσως η στήριξη στο σχέδιο του βασιλιά να πραγματοποιούνταν οι διαφαινόμενες τότε εκλογές «με το αναλογικό σύστημα», αφού «αν και οι Κομμουνιστές θα ενδυναμώνονταν, θα καθίσταντο έτσι ορατοί», (και άρα «εύκολοι στόχοι», εννοείται άραγε;), ενώ ως ένα ακόμη πλεονέκτημα όσον αφορά τη νομή της εξουσίας ο τότε πρεσβευτής εκτιμούσε το ότι «θα μειωνόταν η δύναμη του Παπανδρέου». Είναι αν μη τι άλλο εντυπωσιακός ο κυνισμός στους αμερικανικούς υπολογισμούς, με σκοπό, όπως ανοιχτά ομολογείτο, «την καταστολή της δράσης της αριστεράς»!..

Στον τόμο αυτό εξάλλου, είναι χαρακτηριστική η κάπως κωμική προσπάθεια του Στέιτ Ντιπάρτμεντ να... πείσει με τα τηλεγραφήματα που αποδεσμεύει ότι «δε γνώριζε» και κατελήφθη «εξαπίνης» από την εκδήλωση του πραξικοπήματος του 1967. Για παράδειγμα, προτάσσεται στο σχετικό κεφάλαιο του τόμου το τηλεγράφημα του πρεσβευτή στην Αθήνα Τάλμποτ προς την Ουάσιγκτον (21 Απρίλη 1967, κωδικός 2330Ζ, έγγραφο 276), όπου γινόταν αναφορά στις «εξελίξεις» (έτσι, ως «εξελίξεις» αναφερόταν η επιβολή της χούντας!..) και αναφορά σε τηλεφωνική επικοινωνία με «τον πρωθυπουργό Κόλλια» ο οποίος σχολίασε «εισαγωγικά» ότι «αιτία ήταν η μεγάλη Κομμουνιστική απειλή που αντιμετώπιζε η Ελλάδα». Ο Τάλμποτ, με μια δόση ειρωνείας, πρόσθεσε πως «ο στρατηγός Σπαντιδάκης διέκοψε για να αναφέρει ότι οι τηλεφωνικές επικοινωνίες αποκαταστάθηκαν, όπως ξέραμε». Ο Τάλμποτ συνέχισε εκφράζοντας τη «βαθιά ενόχληση της κυβέρνησης των ΗΠΑ», για την «ανατροπή της εκλεγμένης συνταγματικά κυβέρνησης», ενώ ο στρατηγός Ιτον εξέφρασε «ανησυχία για τον αμερικανικό οπλισμό που είχε χρησιμοποιηθεί στο πραξικόπημα». Ο Κόλλιας απάντησε ότι «λυπόταν... αλλά η χρήση του υλικού ήταν αναγκαία εν όψει της κομμουνιστικής απειλής», καθώς και των «συνοδοιπόρων» της. Ο Τάλμποτ εξέφρασε την ελπίδα ότι οι πραξικοπηματίες θα εξέφραζαν «πίστη στο βασιλέα» (νωρίτερα ο Κωνσταντίνος ζητούσε διάσωσή του με ελικόπτερα, για να λάβει την προτροπή από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ μέσω Τάλμποτ ότι «άποψή μας είναι πως πρέπει να παραμείνει στην Ελλάδα»).

Ενα δεύτερο τηλεγράφημα του Τάλμποτ που υπάρχει στον τόμο (28 Απρίλη 1967, κωδικός 2015Ζ, αριθμός εγγράφου 282) περιγράφει τη συνάντησή του με τον Πατακό, «υπουργό Εσωτερικών». Η συνάντηση έγινε στο σπίτι στρατιωτικού με τον οποίο ο Πατακός είχε εκπαιδευτεί στο Φορτ Νοξ τη δεκαετία του '50 και δούλευαν μαζί στο κέντρο εκπαίδευσης που διοικούσε. Ο Πατακός, ανέφερε ο Τάλμποτ, επέμεινε στις «διασυνδέσεις του με τις ΗΠΑ, ξαδέλφια στη Σιούξ Σίτι, την Αϊόβα και το Σολτ Λέικ και δυο ανίψια του που υπηρετούσαν στο στρατό των ΗΠΑ, ένα στο υπουργείο Αμυνας και ένα στρατιωτικό οδοντίατρο στο Βιετνάμ», και εξέφρασε την «φιλοαμερικανική του στάση». Είχε μελετήσει, αναφέρει ο Τάλμποτ, «προβλήματα... που είχαν αντιμετωπίσει οι Τούρκοι στρατιωτικοί στο δικό τους πραξικόπημα και θα αντλούσε από τις εμπειρίες τους». Ο Τάλμποτ ξερά σημείωσε τους αριθμούς των πολιτικών κρατουμένων (μέσα σε έξι μέρες) που ήδη κατευθύνονταν «στη Γυάρο και τη Μακρόνησο», τελικά «5.347». Βεβαίως ο Τάλμποτ δεν πρέπει να υπάρχουν αμφιβολίες ότι γνώριζε τις σχέσεις της CIA με την ομάδα των συνταγματαρχών. Ακόμη και πολύ πιο «καθώς πρέπει» από εμάς αναφορείς της πραγματικότητας, όπως ο Αλέξης Παπαχελάς της εφημερίδας «Το Βήμα», τεκμηριώνουν ότι η CIA γνώριζε «μήνες πριν από το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου για τη συνωμοτική ομάδα ΕΕΝΑ υπό τον Γεώργιο Παπαδόπουλο. Η αναφορά της CIA με ημερομηνία 20 Δεκεμβρίου 1966... περιέχει συγκλονιστικές λεπτομέρειες... για τους στόχους της ομάδας... (και) όλα τα ονόματα των ανθρώπων που έπαιξαν αργότερα ρόλο στη χούντα».

Τα τηλεγραφήματα που περιέχονται στον τόμο έχουν κι άλλα «χάιλαϊτς», από την περίφημη συνάντηση ΜακΝαμάρα - Σπαντιδάκη ως τη δήλωση του Κωνσταντίνου ότι όσο οι πραξικοπηματίες συνέχιζαν την «εγχείρηση» της Ελλάδας, ο ίδιος «θα έπαιζε τένις», από τις αναφορές στις «κομμουνιστικές απειλές στην Κύπρο» ως τις κινήσεις για την ανατροπή του Μακάριου. Ασφαλώς δεν είναι δυνατή η μεταφορά όλου αυτού του όγκου των πληροφοριών στο πλαίσιο ενός άρθρου, ενώ την απόπειρα ανάλυσης δυσκολεύει σε βαθμό καθοριστικό το γεγονός ότι έχουν απαλειφθεί ίσως τα σημαντικότερα κομμάτια των απορρήτων εγγράφων καθώς η CIA προειδοποιούσε ότι, αν δημοσιεύονταν, «θα καταστρέφονταν οι ελληνοαμερικανικές σχέσεις». Οπως εξάλλου μετέφεραν ρεπόρτερς, η αμερικανική κυβέρνηση επέλεξε να δώσει τον τόμο στη δημοσιότητα επειδή «εξαρθρώθηκε η 17 Νοέμβρη» διότι αλλιώς θα υπήρχε «πλήγμα», και μάλιστα... Δεκαπενταύγουστο για να μην το... πολυπάρουν χαμπάρι οι Ελληνες. Και όχι οι έγκριτοι ρεπόρτερς, αυτοί δεν αστειεύονταν.

Οπως κι αν έχει, ο τόμος έχει την αξία του. Οχι μόνο ως ιστορικό ντοκουμέντο, αλλά και ως τεκμήριο της σύγχρονης και εξελισσόμενης ελληνικής πολιτικής πραγματικότητας, που τελεί ακόμη υπό την καθοριστική επιρροή προσώπων και, το σημαντικότερο, πλεγμάτων στρατηγικών συμφερόντων των ΗΠΑ και της «Συμμαχίας» τους. Κι ας μη βιαστεί κανείς να πει ότι τα πράγματα έχουν αλλάξει πολύ από τότε: «απειλές» ανακαλύπτονται, ή εφευρίσκονται, πάντα...

*Δείτε τα κείμενα του τόμου στο Internet: http://www.state.gov/r/pa/ho/frus/johnsonlb/xvi/