Γρηγοριάδης Κώστας

Η έκρηξη της πληροφορικής, της βιολογίας, της κυβερνητικής και άλλων επιστημών είχε ως αποτέλεσμα την ενίσχυση της αποσπασματικότητας της αντίληψής μας για τον κόσμο, κάτω από το βάρος των θεαματικών τους επιτευγμάτων και των συζητήσεων που προκάλεσαν. Ο De Rosnay κατέθεσε μία συστημική προσέγγιση - με βάση τα παραπάνω - στο χώρο της εκπαιδευτικής θεωρίας, ασκώντας κριτική στις σύγχρονες κοινωνίες, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα καινούριες αξίες. Ακολουθώντας έναν τρίτο δρόμο, απορρίπτοντας τον καπιταλισμό, που πολλοί επιμένουν να εμφανίζουν ως μονόδρομο. Επηρεασμένος σαφώς από τις θεωρητικές προσεγγίσεις του Murray Bookchin και άλλων θεωρητικών της κοινωνικής οικολογίας καταλήγει με τη σειρά του σε μία μορφή οικο-κοινωνίας, υιοθετώντας την άποψη για τις ισχυρές σχέσεις μεταξύ οικολογίας και οικονομίας, αναδεικνύοντας τις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και φύσης, αλλά και μεταξύ των ανθρώπων, απορρίπτοντας τον ατομικισμό και την ανταγωνιστικότητα ως τις μόνες αξίες. Η διατήρηση και η εξέλιξη του συστήματος μπορούν να επιτευχθούν μόνο μέσω μιας πραγματικής συνεργασίας με τη φύση και με την προϋπόθεση της αρμονικής συνεργασίας των ανθρώπων. Το μοντέλο της οικο-κοινωνίας που οραματίζεται είναι δομημένο από τη βάση προς την κορυφή και οι προτεινόμενες αξίες του είναι: η συμμετοχή, η αποκέντρωση, η συνεργασία, η δημιουργική εργασία, η σφαιρική λογική, η επινοητική σκέψη, ο σεβασμός των άλλων και η θετική συνύπαρξη. Οι παραπάνω αξίες στο σύνολό τους έχουν υιοθετηθεί από την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση - θεωρητικά - από τα τέλη της δεκαετίας του '70. Οι εμπλεκόμενοι μαθητές στα προγράμματα ΠΕ πρέπει να συμμετέχουν ενεργά, όχι ως ακροατές, αλλά συμπρωταγωνιστικά ή ορισμένες φορές και πρωταγωνιστικά λ.χ. όταν παρουσιάζουν τις εργασίες τους ή όταν συμμετέχουν σε διάφορες δραστηριότητες. Η συνεργασία τους πρέπει να είναι από τους βασικότερους στόχους και οι εργασίες που υλοποιούν δεν πρέπει να έχουν διεκπεραιωτικό χαρακτήρα, αλλά να είναι δημιουργικές. Τα μαθήματα στα εκπονούμενα προγράμματα πρέπει να στοχεύουν από την αρχή στο σεβασμό του διαφορετικού και να συγκλίνουν στην απόκτηση σφαιρικότητας της λογικής και επινοητικότητας της σκέψης τους και να εντάσσονται στην οικολογικοποίηση της τελευταίας.

Η βασική θέση του Rosnay προτείνει την εγκατάλειψη της γραμμικότητας των παραδοσιακών εκπαιδευτικών θεωριών και την αντικατάστασή τους με μία νέα αντίληψη που θα επικεντρώνεται σε μία συστημική προσέγγιση της εκπαίδευσης, η οποία θα στηρίζεται στις αλληλεξαρτήσεις. Σαφώς επηρεασμένος από τις αλληλεξαρτήσεις που υπάρχουν στην οικόσφαιρα, υποστηρίζει ότι η απουσία σφαιρικής προσέγγισης οδηγεί σε βέβαια αποτυχία κάθε προσπάθεια ανανέωσης και επαναπροσδιορισμού της διδασκαλίας. Εξάλλου ο 20ός αιώνας ήταν αποκαλυπτικός για τις αποτυχίες που οδήγησαν οι μονόδρομοι και οι δογματικές αντιλήψεις στο χώρο της εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, η εισαγωγή των Η/Υ στο χώρο της εκπαίδευσης δεν είναι απαραίτητο να αποφέρει ποιοτικά άλματα στο χώρο. Χρειάζονται σειρά προϋποθέσεων και συνολική οπτική - όραμα για την επίτευξη ενός τέτοιου στόχου. Ο μονοδιάστατος άνθρωπος που τόσο εύστοχα είχε περιγράψει ο Marcuse είναι απαραίτητο να αντικατασταθεί από τον πολυδιάστατο άνθρωπο κι αυτό είναι ο στόχος της συστημικής εκπαίδευσης προς μία οικο-κοινωνία. Οι πέντε βασικές αρχές της θεωρίας αυτής είναι:

• Η σπειροειδής προσέγγιση. Οι συνηθέστερες των προσεγγίσεων είναι γραμμικές και διαδοχικές. Πρέπει να αντικατασταθούν με διαδικασίες σπειροειδούς μορφής που επιτρέπουν την πραγματοποίηση επιστροφών και αναθεωρήσεων, αν αυτές κρίνονται απαραίτητες.
• Η πολυ-εννοιολογική. Η αρχή αυτή προσβλέπει στη δυνατότητα που πρέπει να έχει ο δάσκαλος και ο μαθητής να κινούνται ελεύθερα στην προσέγγιση ενός μαθήματος κι όχι στις παγιδεύσεις των ορισμών. Θα αναφέρουμε ως χαρακτηριστικό παράδειγμα το φαινόμενο του θερμοκηπίου, που αποτελεί αφ' ενός μεν το υπ' αριθμόν ένα οικολογικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο πλανήτης και αφ' ετέρου η πολυπλοκότητά του. Αν επιχειρούσαμε να το ορίσουμε και βάσει του ορισμού να το προσεγγίσουμε, ήταν βέβαιο ότι θα αποτυγχάναμε να κατανοηθεί από τους περισσότερους μαθητές μιας ομάδας. Με αφετηρία εκκίνησης τις κλιματικές αλλαγές, την εξαφάνιση των δεινοσαύρων και τη λειτουργία των θερμοκηπίων, μπορούμε και το ενδιαφέρον των μαθητών να κερδίσουμε και να τους το εξηγήσουμε σταδιακά και με παραδείγματα.
• Η πολυπλοκότητα των συστημάτων. Η χρησιμοποίηση γνωστικών τομέων περισσότερων του ενός συμβάλλει καθοριστικά στην αξιοποίηση της κατανόησης πολύπλοκων και δυναμικών συστημάτων. Για παράδειγμα στο ζήτημα της απειλής της βιοποικιλότητας, ο δάσκαλος δεν πρέπει να περιορίζεται στις παρεχόμενες γνώσεις της βιολογίας που αφορούν τις υπάρχουσες αλληλεξαρτήσεις των ειδών και τις λεπτές ισορροπίες που υπάρχουν, αλλά να προσεγγίσει το φαινόμενο από την οικονομική του διάσταση, διερευνώντας το τι θα συμβεί αν καταστραφούν τα δάση βροχής, επισημαίνοντας τις περισσότερο απειλούμενες περιοχές (γεωγραφία) και επεξηγώντας τις κοινωνικές επιπτώσεις του φαινομένου (κοινωνιολογία).
• Τα κάθετα θέματα. Με την αρχή αυτή ουσιαστικά επαναδιατυπώνεται η θέση για την ένταξη σε ένα υπό εξέταση θέμα πολλών συνόλων γνώσεων διαφορετικών επιπέδων. Στην όξινη βροχή για παράδειγμα μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους μαθητές γνώσεις χημείας από προηγούμενες τάξεις, της ιστορίας με αφορμή την απειλή καταστροφής αρχαίων μνημείων (και πιο συγκεκριμένα του Παρθενώνα) και της γεωγραφίας με αναφορές οξίνισης των νερών μεγάλων ποταμών και λιμνών της Σκανδιναβίας και της καταστροφής δασών της Γερμανίας.
• Ο συσχετισμός. Με την τελευταία αρχή, η κατανόηση ενός γεγονότος επέρχεται συσχετιζόμενη με άλλα γεγονότα. Στο ζήτημα των υδατικών πόρων, ως προς τη μείωσή τους και τη μόλυνσή τους, είναι μια καλή ευκαιρία να υπάρξουν συγκεκριμένες συσχετίσεις με τη σπατάλη που υπάρχει στις αστικές και βιομηχανικές χρήσεις, την κατάχρηση των αγροχημικών που μολύνουν λίμνες, ποτάμια και υπόγεια ύδατα, την όξινη βροχή κ.ά.
• Μέθοδοι διδασκαλίας. Ως προς τις μεθόδους διδασκαλίας η συστημική εκπαίδευση προκρίνει την αυτο-εκπαίδευση και την προσομοίωση. Πολλά στοιχεία της διδασκαλίας μπορούν να καλυφθούν από τις μορφές αυτές, αν όμως οι μαθητές προέρχονται από το Δημοτικό, ο δάσκαλος αντικειμενικά έχει βασικό ρόλο, χωρίς όμως σε καμία περίπτωση να μιλάμε για δασκαλοκεντρική μορφή. Συμφωνούμε με την άποψη που θέλει το μαθητή να μαθαίνει με τους δικούς του ρυθμούς και όσο το δυνατό περισσότερο να αποκτά γνώσεις από μόνος του ή ομαδικά κι αυτό επιτυγχάνεται κυρίως με βάση τις δραστηριότητες που μπορούν να δοθούν, αλλά και τον τρόπο που γίνονται τα ΠΠΕ. Ως προς την προσομοίωση υπάρχει η δυνατότητα της χρήσης του βίντεο, των Η/Υ, θεατρικών δρώμενων κ.ά. που βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση της πραγματικότητας και τη σοβαρότητα της οικολογικής κρίσης από τους μαθητές. Η δομή της συστημικής εκπαίδευσης υιοθετεί ως προσέγγιση: την αφετηρία από το πλέον γενικό και στοιχειώδες και καταλήγει στην απόκτηση ουσιαστικών γνώσεων και ανάλογων δεξιοτήτων, με βασική στόχευση οι γνώσεις και οι δεξιότητες να συγκλίνουν σε άμεσες ή μακροπρόθεσμες στάσεις, αφού εξασφαλίσουμε φιλοπεριβαλλοντικές στάσεις. Μπορεί στα παραπάνω να υπάρχουν επιμέρους ενστάσεις και διαφορές, όμως αποτελεί κατά τη γνώμη μας αν μη τι άλλο μια πολύ καλή θεωρία για την προσέγγιση των οικολογικών ζητημάτων. Εξάλλου στα παιδαγωγικά ζητήματα τα πάντα είναι ανοιχτά και οι εφαρμοζόμενες θεωρίες μπορούν να συμπληρωθούν με άλλες κατά περίπτωση.