Γρηγοριάδης Κώστας

Η σχολική χρονιά που μας πέρασε ήρθε να προσθέσει μια «γεύση» από τα ίδια. Ενα εντατικό αναλυτικό πρόγραμμα με πληθώρα άχρηστων και αποσπασματικών γνώσεων που θα ξεχαστούν από τους μαθητές, στην καλύτερη περίπτωση με ετήσιο ποσοστό 10%, όπως υποστηρίζει ο H.Gieseke, πολλές φωτοβολίδες του υπουργού Παιδείας για τα θαύματα που συντελούνται στην Παιδεία (σ.σ. και τα βλέπει μόνο αυτός, όπως παλιότερα η «αγία» του Αιγάλεω), τεράστιες δαπάνες από τα νοικοκυριά για τα πάσης φύσεως φροντιστήρια που εξαναγκάζονται να παρακολουθήσουν οι μαθητές του Γυμνασίου και του Λυκείου (αν και τελευταία το φρούτο αυτό γεύονται και οι μαθητές του Δημοτικού) και κυρίως η παντελής στέρηση του πολύτιμου ελεύθερου χρόνου από τα παιδιά. Οι παρακάτω παρατηρήσεις αφορούν τους μαθητές των Δημοτικών Σχολείων και τα Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΠΠΕ), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι παρόμοια προσέγγιση δεν μπορεί να υπάρξει και για τις άλλες βαθμίδες.

Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (ΠΕ), όπως έχουμε αναφέρει και στο παρελθόν εξακολουθεί να εφαρμόζεται στα σχολεία της χώρας, εκτός Ωρολογίου Προγράμματος και σε εθελοντική βάση, τόσο εκ μέρους των μαθητών, όσο και των εκπαιδευτικών που αναλαμβάνουν την εφαρμογή προγραμμάτων, τα οποία είναι διάρκειας δύο ωρών με αποζημίωση 9,21 ευρώ/ ώρα, που ουσιαστικά μετατρέπεται σε περίπου 7,5 ευρώ αν αφαιρεθούν οι κρατήσεις. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Το ζήτημα είναι ότι η ΠΕ έχει (ακόμα) τη δυνατότητα να αποτελέσει έναν παράγοντα παροχής γνώσεων έξω από το κλασικό δίπολο πομπού (δασκάλου) - δέκτη (μαθητή) και κυρίως να συμβάλει στην απόκτηση δημιουργικής σκέψης στους μετέχοντες μαθητές, που πιστεύουμε ότι είναι και το μέγα ζητούμενο (θεωρητικά) της εκπαίδευσης. Αναφέροντας τη «δημιουργική σκέψη» εννοούμε ουσιαστικά την απόκτηση της ικανότητας από τους ίδιους τους μαθητές να μαθαίνουν, να προσεγγίζουν προβλήματα και αν είναι εφικτό να δίνουν λύσεις σ' αυτά. Τα ΠΠΕ έχουν τη δυνατότητα αυτή, ξεφεύγοντας από την επιδερμική ενασχόληση λεπτομερειών, τα τσιμπολογήματα επουσιωδών γνώσεων που το μόνο που επιτυγχάνουν είναι να φορτώνουν τους μαθητές με άγχος.

Αν οι γνώσεις δε συνδέονται με δραστηριότητες εντός και εκτός σχολείου τα αποτελέσματα, όπως έχουν αποδείξει σύγχρονες έρευνες, είναι πενιχρά και το αιτούμενο είναι η δημιουργία τέτοιων συνθηκών που θα βοηθήσουν στην ανάπτυξη δραστηριοτήτων και μέσω αυτών ενός στέρεου συστήματος σκέψης, που θα είναι απαλλαγμένο από το χρεοκοπημένο μοντέλο της από καθ' έδρα διδασκαλίας. Η δημιουργική σκέψη και στην περίπτωσή μας η οικολογικοποιημένη σκέψη, όπως εύστοχα την έχει ορίσει ο Ε. Μοrin, μπορεί να επιτευχθεί μέσω των ΠΠΕ, αν ακολουθείται η κατάλληλη μέθοδος διδασκαλίας (σ.σ. αυτό φυσικά αποτελεί μια από τις προϋποθέσεις, με τις υπόλοιπες θα ασχοληθούμε σε άλλα σημειώματα), μέσω της οποίας ο δάσκαλος μετατρέπεται σε συντονιστή και ο μαθητής έχει πρωταγωνιστικό ρόλο και δεν είναι παθητικός δέκτης. Οι μαθητές πρέπει να έχουν το χρόνο και την ευκαιρία, είτε ως άτομα είτε ως ομάδα, να μπορούν να προβληματίζονται, να διαφωνούν, εκφράζοντας ελεύθερα τη διαφωνία τους, να ελέγχουν διάφορες υποθέσεις για ένα ζήτημα και να καταλήγουν σε συμπεράσματα, τα οποία θα αποτελούν προϊόν συστηματικής ενασχόλησης. Οι ομαδικές δραστηριότητες που αναλαμβάνουν να φέρουν σε πέρας σπάνε το κλίμα του ατομικισμού και του απομονωτισμού και ταυτόχρονα επιτυγχάνεται η γεύση της χαράς και της επιτυχίας, όταν τελειώσει μια δραστηριότητα (και πολύ περισσότερο υλοποιηθεί κάποιο πρόγραμμα στο τέλος της χρονιάς ) με την ομαδική δράση π.χ. της τάξης.

Η εν λόγω μέθοδος μπορεί να εφαρμοστεί με μεγάλη επιτυχία στα ΠΠΕ. Προσφέρει, επιπλέον, δυνατότητες συμμετοχής και πρωτοβουλίας εκ μέρους των μαθητών και ταυτόχρονα καλύτερες συνθήκες ανταλλαγής απόψεων και εμπειριών. Η διδασκαλία προσαρμοζόταν στα μέτρα των μαθητών και η συνάντησή τους με το δάσκαλο είναι αυθεντικότερη. Στη συγκεκριμένη μορφή διδασκαλίας υπάρχουν δύο παραλλαγές. Η μαιευτική και η διαλεκτική. Σε μικρούς μαθητές μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο η πρώτη, γιατί η δεύτερη απαιτεί ισότιμους και ώριμους συνομιλητές, έτσι ώστε η αναζήτηση να λαμβάνει χώρα μέσω λογικών θέσεων, αντιθέσεων και συνθέσεων της αλήθειας σε θεωρητικά θέματα. Αντίθετα, η μαιευτική μέθοδος εφαρμόζεται από ένα ώριμο άτομο (δάσκαλος) στα πνευματικά ανώριμα άτομα (μαθητές) και αποσκοπεί στην κινητοποίηση της σκέψης των μαθητών για να μπορέσουν να αποκτήσουν με τη σειρά τους μακροπρόθεσμα γνώσεις και αρετή. Η σύλληψη της μεθόδου αυτής ανήκει στον Σωκράτη και δημιούργησε μια τομή ενάντια στην αυθεντία, προωθώντας μια ομαδική συναντίληψη για τα πράγματα. Ο ρόλος του δασκάλου είναι σημαντικός. Πρέπει να διασφαλίσει στην τάξη τη συμμετοχή όλων των μαθητών και με τις πληροφορίες - ιδέες που θα δίνει, να προωθεί την προβληματική της ενότητας που παρουσιάζει, να ενσωματώνει τα στοιχεία που παραθέτουν οι μαθητές, να εξασφαλίζει τη δυνατότητα της παρέμβασης όλης της τάξης και να διατυπώνει τις απόψεις του.

Προς επίτευξη των παραπάνω απαιτείται μια σειρά προϋποθέσεων:

Η εισήγηση του δασκάλου πρέπει να είναι μικρής διάρκειας, θέτοντας το γενικότερο πρόβλημα και καθορίζοντας τους συγκεκριμένους στόχους της διαλογικής επεξεργασίας που θα ακολουθήσει. Σημαντικό στοιχείο αποτελεί στο πρώτο στάδιο το ενδιαφέρον και ο προβληματισμός που θα προκληθεί στους μαθητές. Επειδή είναι συχνό το φαινόμενο της ύπαρξης παράλληλων μονολόγων σημασία έχει δάσκαλος και μαθητές να ακούν με προσοχή ο ένας τον άλλον. Πρέπει να είναι σαφώς διατυπωμένη η κύρια ιδέα της υπό εξέταση ενότητας, τα κύρια στοιχεία που αναφέρει και τα πλεονεκτήματα - μειονεκτήματά της. Η υποβολή ερωτήσεων, η διευκρίνιση και η εμβάθυνση απαντήσεων, όπως και η κατάθεση απόψεων είναι σημαντικά στοιχεία στη διεξαγωγή αυτής της μεθόδου. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίδεται στην ενθάρρυνση της συμμετοχής των μαθητών, οι οποίοι από παθητικοί δέκτες πρέπει να μετατραπούν σε ενεργούς συμμέτοχους της διεξαγωγής του μαθήματος. Μαθητές με χαρακτηριστικά της δειλίας ή της αδυναμίας παρακολούθησης του μαθήματος πρέπει να ενθαρρύνονται ψυχολογικά, ενώ οι υπόλοιποι έχουν ανάγκη εξατομικευμένων ερωτήσεων. Ο δάσκαλος πρέπει να συντονίζει τη συζήτηση με μαεστρία. Συχνά τίθεται το ερώτημα, αν στο πλαίσιο του διαλόγου ο δάσκαλος πρέπει να αποφεύγει τις αντιπαραθέσεις μεταξύ των μαθητών. Αν αυτές εκδηλώνονται σε «μη ανταγωνιστικό κλίμα» επενεργούν θετικά στη νοητική ανάπτυξη του μαθητή. Αν οι διαφορές εντός της μαθητικής ομάδας σχετίζονται με αντικειμενικά δεδομένα πρέπει ο δάσκαλος να κατευθύνει τη συζήτηση στις υπάρχουσες πηγές, ενώ αν υπάρχει μια σωστή απάντηση, μέσω της αντιπαράθεσης ο δάσκαλος πρέπει να συμβάλλει στην εξεύρεση κριτηρίων, έτσι ώστε να οδηγηθούν σ' αυτήν.

Οι απόψεις των μαθητών που κατατίθενται σε μια ενότητα μπορούν να αποτελέσουν το έναυσμα, είτε επαναδιατυπούμενες, είτε ως περίληψη, είτε προβαλλόμενες προς σχολιασμό, συσχέτιση ή συμπλήρωση. Π.χ. ειπώθηκε από το μαθητή Α, ότι οι εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα δημιουργούν το νέφος στις μεγαλουπόλεις.

Τι επιπτώσεις έχει; (σχολιασμός). Σε ποιο φαινόμενο το είδαμε; (συσχέτιση). Τι γνωρίζουμε γι' αυτό; (συμπλήρωση).

Η τάξη ενεργοποιείται και η προσοχή των μαθητών, που παραμένει πάντα το ζητούμενο, βρίσκεται σε υψηλό επίπεδο. Η διατύπωση συμπερασμάτων στο τέλος κάθε μαθήματος είναι επιβεβλημένη μια και η χρησιμότητά της είναι δεδομένη. Ιδιαίτερα μετά από ένα διάλογο με κατάθεση πολλών απόψεων υπάρχει ο κίνδυνος κάποιοι μαθητές να δυσκολευτούν να εξάγουν τα αναγκαία συμπεράσματα. Καταγραφή στον πίνακα των κύριων σημείων, σχεδιαγραμμάτων από το δάσκαλο βοηθά στην ανακεφαλαίωση και την καθιστά αποτελεσματικότερη. Με τη μορφή της διδασκαλίας αυτής οι μαθητές καταθέτουν τις γνώσεις και τις ιδέες τους, επιζητούν λύσεις σε προβλήματα, αντιλαμβάνονται πως αντιμετωπίζονται από τους άλλους και αναπτύσσουν επικοινωνιακές δεξιότητες. Αλλά θα συνεχίσουμε.