Οταν στα 1848 κυκλοφορούσε το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» των Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ενγκελς πολύ λίγοι ήταν εκείνοι που μπορούσαν να εκτιμήσουν την επιστημονική αξία, τη δύναμη και την αντοχή στο χρόνο αυτού του εκπληκτικού κειμένου. Ακόμη λιγότεροι, ίσως, ήταν αυτοί που μπορούσαν να εκτιμήσουν την αξία της τελευταίας παραγράφου του¹: «Οι κομμουνιστές - έγραφαν ο Μαρξ κι ο Ενγκελς - θεωρούν ανάξιό τους να κρύβουν τις απόψεις και τις προθέσεις τους. Δηλώνουν ανοιχτά ότι οι σκοποί τους μπορούν να πραγματοποιηθούν μονάχα με τη βίαιη ανατροπή όλου του σημερινού κοινωνικού καθεστώτος. Ας τρέμουν οι κυρίαρχες τάξεις μπρος σε μια κομμουνιστική επανάσταση. Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν σ' αυτήν τίποτε άλλο, εκτός από τις αλυσίδες τους. Εχουν να κερδίσουν έναν κόσμο ολόκληρο. ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΟΙ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΕΝΩΘΕΙΤΕ!». Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε! Αλήθεια, τι θα μπορούσε να σημαίνει, στην πράξη, αυτή η φράση;

Το εργατικό κίνημα από τη γέννησή του ακόμη - και πριν την εμφάνιση του Μαρξισμού - υπήρξε διεθνιστικό. Ηταν αδύνατο να κλειστεί στα περιορισμένα σύνορα μιας χώρας, όσο μεγάλη κι αν ήταν, ήταν αδύνατο να περιοριστεί στους στενούς ορίζοντες ενός έθνους, όσο ισχυρό και μεγάλο κι αν ήταν, γιατί οι παραγωγικές σχέσεις, στο πλαίσιο των οποίων γεννήθηκε ουδέποτε αναγνώρισαν εθνικούς ή κρατικούς περιορισμούς. Εγραφαν οι Μαρξ - Ενγκελς στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο»²: «Οι εργάτες δεν έχουν πατρίδα. Δεν μπορεί να τους πάρεις αυτό που δεν έχουν. Μα μια και το προλεταριάτο πρέπει πρώτα να καταχτήσει την πολιτική εξουσία, να ανυψωθεί σε εθνική τάξη³, να συγκροτηθεί το ίδιο σαν έθνος, είναι και το ίδιο επίσης εθνικό αν και σε καμία περίπτωση με την έννοια της αστικής τάξης. Οι εθνικοί χωρισμοί και οι εθνικές αντιθέσεις ανάμεσα στους λαούς εξαφανίζονται όλο και περισσότερο με την ανάπτυξη της αστικής τάξης, με την ελευθερία του εμπορίου, με την παγκόσμια αγορά, με την ομοιομορφία της βιομηχανικής παραγωγής και των συνθηκών ζωής που αντιστοιχούν σ' αυτήν. Η κυριαρχία του προλεταριάτου θα τους εξαφανίσει ακόμα πιο γρήγορα. Η κοινή δράση του, τουλάχιστον στις πολιτισμένες χώρες, αποτελεί έναν από τους πρώτους όρους της απελευθέρωσής του». Δεν επρόκειτο για κανενός είδους προσπάθεια διατύπωσης προφητειών αλλά για επιστημονικά συμπεράσματα που ξεπηδούσαν μέσα από τη μελέτη της κοινωνικής πραγματικότητας. Ας δούμε, όμως, πώς πήρε σάρκα και οστά η εκτίμηση των ιδρυτών του επιστημονικού σοσιαλισμού ότι η κοινή δράση του προλεταριάτου τουλάχιστον στις πολιτισμένες χώρες, αποτελεί έναν από τους πρώτους όρους της απελευθέρωσής του.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1860 στο ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα ο διεθνισμός γνωρίζει μια νέα ανάταση. Στα 1862 είχαν επισκεφθεί τη Διεθνή έκθεση του Λονδίνου πάνω από 300 Γάλλοι εργάτες και 12 Γερμανοί, οι οποίοι συζήτησαν με τους Αγγλους Τρεϊντγιουνιστές για τη δυνατότητα δημιουργίας μιας Διεθνούς Εργατικής Οργάνωσης. Λίγο καιρό αργότερα, στις 22 Ιούλη του 1863 οι Αγγλοι και οι Γάλλοι εργάτες είχαν οργανώσει μαζί ένα συλλαλητήριο στο Λονδίνο, με σκοπό να διαμαρτυρηθούν ενάντια στην κατάπνιξη της εξέγερσης της Κρακοβίας και για να ζητήσουν να δοθεί ανεξαρτησία στην Πολωνία. Εκεί ξανατέθηκε το θέμα συγκρότησης μιας εργατικής Διεθνούς. Το Νοέμβρη του 1863 οι Αγγλοι εργάτες απηύθυναν στους Γάλλους συναδέλφους τους μια έκκληση, με την οποία τους καλούσαν να συγκροτήσουν μια παγκόσμια οργάνωση⁴. Στην έκκληση, μεταξύ άλλων, σημειωνόταν:

«Η αδελφοσύνη των λαών είναι εξαιρετικά αναγκαία προς το συμφέρον των εργατών. Γιατί κάθε φορά που προσπαθούμε να καλυτερέψουμε τη θέση μας με την ελάττωση των ωρών της εργασίας και με την αύξηση των ημερομισθίων, οι καπιταλιστές μας απειλούν ότι θα μισθώσουν Γάλλους, Βέλγους και Γερμανούς εργάτες που θα αναπληρώσουν την εργασία μας με χαμηλότερη τιμή. Δυστυχώς, η απειλή αυτή πραγματοποιείται συχνά. Το λάθος, βέβαια, δεν είναι των συντρόφων της ηπείρου⁵, αλλά οφείλεται αποκλειστικά στην έλλειψη κανονικής σύνδεσης μεταξύ των μισθωτών των διαφόρων χωρών. Ελπίζουμε, ωστόσο, πως η κατάσταση αυτή θα πάρει τέλος σε λίγο καιρό, γιατί οι προσπάθειές μας να ανεβάσουμε τους κακοπληρωμένους εργάτες στο ίδιο επίπεδο με κείνους που παίρνουν υψηλά ημερομίσθια, θα εμποδίσουν τους εργολάβους να χρησιμοποιούν μερικούς από μας ενάντια στους άλλους, για να καταβιβάζουν το επίπεδο της ζωής σύμφωνα με το κερδοσκοπικό τους πνεύμα»⁶. Η έκκληση κατέληγε με την πρόταση «να συγκληθεί μια συνέλευση των αντιπροσώπων της Γαλλίας, Ιταλίας, Γερμανίας, Πολωνίας, Αγγλίας και όλων των χωρών όπου υπάρχει επιθυμία συνεργασίας για το καλό της ανθρωπότητας»⁷.

Οι Γάλλοι εργάτες, αν και χρησιμοποίησαν την έκκληση για προπαγάνδα στα εργοστάσια, άργησαν να απαντήσουν στους Αγγλους συναδέλφους τους. Πέρασε σχεδόν ένας ολόκληρος χρόνος και τελικά η απάντηση ήρθε. Στις 28 Σεπτέμβρη του 1864 στην αίθουσα του Αγίου Μαρτίνου στο Λονδίνο συγκεντρώθηκαν εκπρόσωποι των εργατών της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Πολωνίας και της Ιρλανδίας. Η αίθουσα ήταν ασφυκτικά γεμάτη και των εργασιών προήδρευσε ο καθηγητής Ε. Σ. Μπίσλι που είχε μεταφράσει στα γαλλικά την προαναφερόμενη αγγλική έκκληση προς τους Γάλλους εργάτες. Επίσης, ο Τζορτζ Οτζερ, που ήταν ο βασικός συντάκτης της, τη διάβασε εκ μέρους των Αγγλων εργατών στους παραβρισκόμενους. Αμέσως τον ακολούθησε στο βήμα ο Μ. Τολέν που διάβασε, εκ μέρους της γαλλικής αντιπροσωπείας, την απάντηση των Γάλλων εργατών⁸. «Παγκόσμια πρόοδος - είπε ο Τολέν⁹ -, καταμερισμός της εργασίας, ελευθερία του εμπορίου, ιδού οι τρεις παράγοντες που πρέπει να απασχολήσουν την προσοχή μας, γιατί είναι τέτοιοι που μπορούν να μεταμορφώσουν ριζικά την οικονομική ζωή της κοινωνίας. Αναγκασμένοι από τη δύναμη των πραγμάτων και τις ανάγκες της εποχής, οι καπιταλιστές σχημάτισαν ισχυρές οικονομικές και βιομηχανικές ενώσεις. Αν δε λάβουμε αμυντικά μέτρα, θα συντριβούμε αλύπητα. Εμείς, εργάτες όλου του κόσμου, οφείλουμε να ενώσουμε τις δυνάμεις μας και ν' αντιτάξουμε ένα φραγμό αξεπέραστο στην τωρινή κατάσταση πραγμάτων που απειλεί να διαιρέσει την ανθρωπότητα σε μια μάζα πεινασμένων και μανιακών ανθρώπων απ' τη μια μεριά και μια ολιγαρχία βασιλιάδων του χρήματος και καλοθρεμμένων βόζων (βουδιστών ιερέων) απ' την άλλη. Ας βοηθήσουμε αμοιβαία για να φτάσουμε στο σκοπό μας».

Μετά απ' όλα αυτά, η ίδρυση της Διεθνούς ήταν γεγονός. Αποφασίστηκε να έχει έδρα της το Λονδίνο, να γίνει δημοσιογραφικό της όργανο η αγγλική εργατική εφημερίδα «Beehive», να καταβάλλονται συνδρομές για τη λειτουργία της και να καθοδηγείται προσωρινά από Κεντρική Επιτροπή με υποεπιτροπές σε όλες τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Τέλος, εκλέχτηκε ένα Γενικό Συμβούλιο από 21 μέλη για την εκτέλεση των αποφάσεων. Το συμβούλιο εξουσιοδοτήθηκε να προσλαμβάνει νέα μέλη κατά την κρίση του¹⁰. Προσδιορίζοντας την ιστορική αναγκαιότητα που γέννησε τη Διεθνή ο Μαρξ έγραφε¹¹: «Η περασμένη πείρα έχει δείξει ότι η περιφρόνηση του δεσμού της αδελφοσύνης που έπρεπε να ενώνει τους εργάτες των διαφόρων χωρών και να τους παρακινά να παραστέκονται ο ένας τον άλλον σε όλους τους αγώνες του για τη χειραφέτηση, θα τιμωρείται πάντα με την κοινή ματαίωση των ασύνδετων προσπαθειών τους. Αυτή η σκέψη παρότρυνε τους εργάτες διαφόρων χωρών, που στις 28 του Σεπτέμβρη 1864 συνάχτηκαν σε δημόσια συγκέντρωση, στο Σεντ Μάρτιν Χολ του Λονδίνου, να ιδρύσουν τη Διεθνή Ενωση». Ποιος, όμως ήταν ο ρόλος του Μαρξ στην ίδρυση κι ακόμη περισσότερο στη ζωή της Διεθνούς;

Στο προεδρείο της συγκέντρωσης, στην αίθουσα του Αγίου Μαρτίνου, βρισκόταν και μια επιβλητική μορφή με πυκνά γένια και μαλλιά, που έμελλε να βάλει ανεξίτηλα τη σφραγίδα της σ' αυτήν τη διεθνή εργατική οργάνωση που μόλις ιδρυόταν. Ηταν ο Κάρολος Μαρξ.

Ο Μαρξ δεν είχε προηγουμένως σχέσεις με τους διοργανωτές της συγκέντρωσης. Εμαθε γι' αυτήν μια βδομάδα πριν την πραγματοποίησή της από έναν νεαρό Γάλλο δημοκράτη εμιγκρέ, τον Le Lubez, ο οποίος χρησίμευε σαν ενδιάμεσος ανάμεσα στους Γάλλους εργάτες και στις αγγλικές εργατικές ενώσεις. Ο Le Lubez πλησίασε τον Μαρξ για λογαριασμό των διοργανωτών της συγκέντρωσης, του ανέφερε ποιοι ήταν και τι σκόπευαν να κάνουν και τον κάλεσε να παραβρεθεί στη συγκέντρωση σαν εκπρόσωπος των Γερμανών εργατών. Μάλιστα, του ζήτησε να ορίσει στη συγκέντρωση έναν Γερμανό εργάτη για ομιλητή¹². Ο Μαρξ δέχτηκε την πρόταση. Να, τι λέει ο ίδιος για το θέμα, σ' ένα γράμμα του στον Ενγκελς με ημερομηνία 4/11/1864: «Εδώ και κάμποσο καιρό, οι εργάτες του Λονδίνου απέστειλαν μίαν αντιπροσωπεία που είχε επικεφαλής της έναν εργάτη που το όνομά του ήταν Tolain, αυθεντικός εργάτης, υποψήφιος στις τελευταίες εκλογές του Παρισιού και θαυμάσιο παιδί (όπως άλλωστε και οι σύντροφοί του). Μια δημόσια συγκέντρωση συνεκλήθη για τις 28 Σεπτεμβρίου 1864 στο St. Martin' Hall με πρωτοβουλία του Odger - τσαγκάρη προέδρου του Τοπικού Συμβουλίου όλων των Τρέιντ-Γιούνιονς του Λονδίνου και της Εταιρίας ζύμωσης των Τρέιντ-Γιούνιονς για την ψήφο - που βρίσκεται σε επαφή με τον Bright και de Cremer, χτίστη, γραμματέα του συνδικάτου των χτιστών... Μ' ερώτησαν, μέσον κάποιου Le Lubez, αν θα συμμετείχα για λογαριασμό των Γερμανών εργατών και μου ζήτησαν να στείλω χωρίς άλλο στη συγκέντρωση έναν εργάτη σαν ομιλητή. Συνέστησα τον Eccarius που εξεπλήρωσε το καθήκον του με λαμπρό τρόπο. Παρευρισκόμουν ο ίδιος στο προεδρείο σαν βουβό πρόσωπο. Ξέροντας ότι αυτή τη φορά το Λονδίνο, όπως και το Παρίσι αντιπροσωπεύονταν από αληθινές δυνάμεις, είχα αποφασίσει ν' απαρνηθώ το συνηθισμένο μου κανόνα ν' αποκρούω αυτού του είδους τις προσκλήσεις»¹³.

Ο αληθινός ρόλος του Μαρξ δεν ήταν ρόλος ιδρυτή της 1ης Διεθνούς. Υπήρξε, όμως, ο αναμφισβήτητος πνευματικός καθοδηγητής της. Ακόμη κι αυτός, ο αναρχικός Μισέλ Μπακούνιν που τόσο πολεμήθηκε μαζί του, γράφει για τον Μαρξ¹⁴: «Υπήρξε ένας από τους πρώτους, αν όχι ο πρωταρχικός θεμελιωτής της Διεθνούς... Είναι ακόμη μέχρι σήμερα ένα από τα πιο σταθερά, τα πιο έξυπνα και πιο επιδραστικά στηρίγματα του σοσιαλισμού, ένα από τα πιο δυνατά φράγματα ενάντια στην είσοδο κάθε αστικής τάσης και ιδεολογίας». Το ρόλο του Μαρξ στην ίδρυση της Διεθνούς τον έχει περιγράψει με σαφή και περιεκτικό τρόπο ο Φρ. Ενγκελς, ο οποίος γράφει χαρακτηριστικά¹⁵: «Το 1864 ιδρύθηκε η Διεθνής Ενωση των Εργατών. Πολλοί, ιδιαίτερα οι Γάλλοι, διεκδικούσαν την τιμή ότι είναι οι οργανωτές αυτής της Ενωσης. Βεβαίως, ένας μόνο άνθρωπος δεν μπορεί να οργανώσει μια τέτοια οργάνωση. Ενα πράγμα όμως είναι βέβαιο: Απ' όλους που πήρανε μέρος υπήρχε ένας που ήξερε ακριβώς τι έπρεπε να γίνει και τι έπρεπε να θεμελιωθεί κι αυτός ήταν ο άνθρωπος που από το 1848 ακόμα απηύθυνε στον κόσμο την έκκληση: Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε. Οταν ιδρύθηκε η Διεθνής, ο Γιοσέφ Ματσίνι επιχείρησε κι αυτός να κερδίσει και να διοχετεύσει για όφελος της δικής του συνωμοτικής και μυστικιστικής Δημοκρατίας Ντίο Ε. Πόπολο, τα στοιχεία που μόλις άρχισαν να συγκροτούνται. Αλλά το σχέδιο καταστατικού και το ιδρυτικό μανιφέστο που παρουσιάστηκαν εξ ονόματός του αποκρούστηκαν και ψηφίστηκαν εκείνα που συνέταξε ο Μαρξ. Από δω και μπρος ο Μαρξ εξασφάλισε την ηγεσία της Διεθνούς». Για το ίδιο θέμα ο Λένιν σημειώνει¹⁶: «Το 1864 (28 του Σεπτέμβρη) ιδρύθηκε στο Λονδίνο η ονομαστή I Διεθνής, η Διεθνής Ενωση των Εργατών. Ο Μαρξ ήταν η ψυχή αυτής της Οργάνωσης ήταν εκείνος που έγραψε την πρώτη "Διακήρυξή" της και μια σειρά αποφάσεις, δηλώσεις και διακηρύξεις της. Ο Μαρξ, συνενώνοντας το εργατικό κίνημα των διαφόρων χωρών, προσπαθώντας να κατευθύνει στην κοίτη μιας κοινής δράσης τις διάφορες μορφές του μη προλεταριακού, του προμαρξικού σοσιαλισμού (Ματζίνι, Προυντόν, Μπακούνιν, αγγλικός φιλελεύθερος τρεϊντγιουνισμός, λασσαλικές ταλαντεύσεις προς τα δεξιά στη Γερμανία κτλ.) και καταπολεμώντας τις θεωρίες όλων αυτών των αιρέσεων και μικροσχολών, σφυρηλάτησε μια ενιαία τακτική της προλεταριακής πάλης της εργατικής τάξης των διαφόρων χωρών».

Για το ρόλο του Μαρξ στη Διεθνή, ενδιαφέρουσα είναι και η παρατήρηση που κάνει ο Πρέντραγκ Βρανίτσκι, ο οποίος λέει¹⁷: «Στις 28 Σεπτέμβρη 1864 ιδρυόταν στο Λονδίνο η πρώτη Διεθνής Ενωση των Εργατών, δηλαδή η I Διεθνής. Αυτή ήταν έργο της ίδιας της εργατικής τάξης. Αλλά, αν κατάφερε να απελευθερωθεί από τον ουτοπισμό και τον πρακτικισμό, το όφειλε κυρίως στον Μαρξ, που από την αρχή κιόλας αφιερώθηκε με πάθος σ' αυτήν την πρωτοβουλία, στην οποία αναγνώριζε τη μόνη πρακτική δυνατότητα για να πραγματοποιήσει τα θεωρητικά του σχέδια και να εκπληρώσει έτσι το θεμελιώδες καθήκον της εποχής του».

Ο Μαρξ ήταν αυτός που επεξεργάστηκε την Ιδρυτική Διακήρυξη και το Καταστατικό της «Διεθνούς Ενωσης των Εργατών»¹⁸, όπως ήταν το πλήρες όνομα της 1ης Διεθνούς. Το έργο αυτό το ανέλαβε, αφού είχαν απορριφθεί σχετικά κείμενα άλλων ηγετικών στελεχών της Ενωσης και το έφερε σε πέρας με εξαιρετική επιτυχία. Τα κείμενά του αυτά, όπως και ο τρόπος που χειρίστηκε το όλο θέμα, αποτελούν, ακόμη και σήμερα, σχολείο ηγετικής επαναστατικής δράσης και συμπεριφοράς. Τόσο στην Ιδρυτική Διακήρυξη, όσο και στο Καταστατικό είναι διατυπωμένο το σύνολο των απόψεων του Μαρξ που βρίσκουμε στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο και σε άλλα, προ του 1864, έργα του, αλλά όχι πάντα με την ίδια γλώσσα και την ίδια σκληρότητα στη μορφή. Στόχος του Μαρξ ήταν να ανεβάσει το επίπεδο των μελών της Διεθνούς κι όχι να δημιουργήσει αντιθέσεις φορμαλιστικού χαρακτήρα με τα διάφορα ρεύματα του εργατικού κινήματος που την απάρτιζαν. Γράφει ο ίδιος στον Ενγκελς: «Ηταν πολύ δύσκολο να ενεργήσουμε κατά τέτοιο τρόπο που η άποψή μας να εκφραστεί, έτσι ώστε να γίνει αποδεχτή από το σημερινό επίπεδο του εργατικού κινήματος... Θα χρειαστεί καιρός, ως που το κίνημα που αφυπνίζεται πάλι να κάνει ξανά δυνατή την παλιά τόλμη της γλώσσας. Θα πρέπει να είμαστε ενεργητικοί στο βάθος, μαλακοί στη μορφή». Για να φανεί ακόμη καλύτερα τι δυσκολίες αντιμετώπισε ο Μαρξ στη σύνταξη αυτών των κειμένων, αξίζει να σημειώσουμε τούτο. Από τη Διεθνή, του ανέθεσαν να συμπεριλάβει στον πρόλογο του Καταστατικού δύο φράσεις σχετικά με το «καθήκον» και το «δίκαιο», καθώς και με την «αλήθεια», την «ηθική» και τη «δικαιοσύνη». Στο ίδιο γράμμα του στον Ενγκελς, σημειώνει ότι συμπεριέλαβε αυτές τις φράσεις, προσθέτοντας με νόημα: «Το έκανα προσέχοντας να μην προκληθεί από αυτές τις προσθήκες η παραμικρή ζημιά»¹⁹.

Ο Μαρξ ήταν η ψυχή της Διεθνούς σ' όλη τη διάρκεια της ζωής της, το πιο ανήσυχο και το πιο διερευνητικό πνεύμα μέσα στις γραμμές της, αληθινός δάσκαλος, εμπνευστής, καθοδηγητής. Ενας από τους πρωτοπόρους εργάτες εκείνης της εποχής, ο Φρίντριχ Λέσνερ, γράφει σχετικά²⁰: «Οταν το 1864 έγινε επιτέλους η Διεθνής κι εγώ σαν δραστήριο ιδρυτικό μέλος της έγινα μέλος του Γενικού Συμβουλίου της, οι σχέσεις μου με τον Μαρξ έγιναν ακόμη στενότερες. Ο Μαρξ ήθελε πάρα πολύ να έρχεται σ' επαφή με τους εργάτες και να συζητά μαζί τους. Επιδίωκε να κάνει παρέα με εκείνους που συζητούσαν μαζί του ειλικρινά και χωρίς κολακείες. Ηθελε πάρα πολύ να γνωρίσει τις γνώμες των εργατών για το κίνημα, γι' αυτό ήταν έτοιμος οποιαδήποτε στιγμή να συζητήσει μαζί τους για τα σπουδαιότερα πολιτικά και οικονομικά προβλήματα. Στη διάρκεια της συζήτησης ανακάλυπτε αμέσως αν οι συνομιλητές του είχαν το απαραίτητο κριτήριο γι' αυτά τα προβλήματα κι όσο έβλεπε ότι αυτό το κριτήριο ήταν μεγαλύτερο τόσο μεγάλωνε η χαρά του. Σ' όλη τη διάρκεια της Διεθνούς δεν έλειψε από καμιά συνεδρίαση του Γενικού Συμβουλίου και ύστερα από τις συνεδριάσεις πηγαίναμε συνήθως - ο Μαρξ και τα περισσότερα μέλη του συμβουλίου - σε καμιά σεβαστή μπιραρία για να κουβεντιάσουμε ήσυχα πίνοντας μπίρα. Πηγαίνοντας για το σπίτι, ο Μαρξ μας μιλούσε συχνά για την κανονική εργάσιμη μέρα και ειδικά για την οκτάωρη εργάσιμη μέρα, που την προπαγανδίζαμε από το 1866 ακόμη, και που είχε συμπεριληφθεί στο Πρόγραμμα του Διεθνούς Συνεδρίου της Γενεύης (Σεπτέμβρης 1866). Ο Μαρξ έλεγε συχνά: ''Αγωνιζόμαστε για την οκτάωρη δουλιά, όμως εμείς οι ίδιοι μέσα στο 24ωρο εργαζόμαστε συχνά πολύ περισσότερο". Ναι, δυστυχώς ο Μαρξ δούλευε πολύ περισσότερο. Ενας που βρίσκεται έξω από τον κύκλο μας δεν μπορεί να φανταστεί πόσο καιρό και πόση δουλιά ξόδεψε ο Μαρξ για τη Διεθνή».

Τη σημασία της ίδρυσης της Διεθνούς την αποδίδει με καταπληκτική σαφήνεια ο πρόλογος του καταστατικού της που συνέταξε ο Μαρξ, όπου, ανάμεσα στα άλλα, αναφέρεται²¹:

«Εχοντας υπόψη:

Οτι η χειραφέτηση της εργατικής τάξης πρέπει να κατακτηθεί από την ίδια την εργατική τάξη,

Οτι ο αγώνας για τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης δεν είναι αγώνας για ταξικά προνόμια και μονοπώλια αλλά για ίσα δικαιώματα και καθήκοντα και για την κατάργηση κάθε ταξικής κυριαρχίας,

Οτι η οικονομική υποδούλωση του εργάτη στο μονοπωλητή των μέσων εργασίας, δηλαδή των πηγών της ζωής, βρίσκεται στη βάση όλων των μορφών της δουλείας, στη βάση της κοινωνικής αθλιότητας, του διανοητικού μαρασμού και της πολιτικής εξάρτησης,

Οτι επομένως η οικονομική χειραφέτηση της εργατικής τάξης είναι ο μεγάλος τελικός σκοπός, στον οποίο πρέπει να υποταχθεί σαν μέσο κάθε πολιτικό κίνημα,

Οτι όλες οι προσπάθειες που τείνουν σ' αυτό το μεγάλο σκοπό απέτυχαν ως τώρα από έλλειψη αλληλεγγύης ανάμεσα στους διάφορους εργατικούς κλάδους κάθε χώρας και από την απουσία ενός αδελφικού δεσμού ανάμεσα στους εργάτες των διαφόρων χωρών,

Οτι η χειραφέτηση της εργατικής τάξης δεν είναι ούτε τοπικό, ούτε εθνικό, αλλά ένα κοινωνικό καθήκον που αγκαλιάζει όλες τις χώρες στις οποίες υπάρχει η σύγχρονη κοινωνία και που η λύση του εξαρτάται από την πρακτική και θεωρητική συνεργασία των πιο προχωρημένων χωρών,

Οτι το σημερινό ξαναζωντάνεμα του κινήματος της εργατικής τάξης στις πιο προχωρημένες βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης, ενώ γεννά νέες ελπίδες, απευθύνει μια πανηγυρική προειδοποίηση να μην επαναληφθούν τα παλιά λάθη και απαιτεί την άμεση συνένωση των ασύνδετων ακόμα κινημάτων,

Για όλους αυτούς τους λόγους ιδρύθηκε η Διεθνής Ενωση των Εργατών».

Για τη σημασία του καταστατικού της Διεθνούς ο Isaiah Berlin γράφει²²: «Αφού οι Γάλλοι και οι Ιταλοί αντιπρόσωποι, στους οποίους ανατέθηκε το καθήκον να παρουσιάσουν προσχέδιο καταστατικού, απέτυχαν να διατυπώσουν οτιδήποτε πέραν των χιλιοειπωμένων δημοκρατικών κοινοτυπιών, ο Μαρξ το συνέταξε ο ίδιος προσθέτοντας εναρκτήρια αγόρευση γραμμένη γι' αυτόν τον σκοπό. Το καταστατικό, σε αντίθεση με την ασαφή, φιλάνθρωπη και φιλελεύθερης χροιάς εκδοχή της Διεθνούς Επιτροπής, μετατράπηκε χάρη στο Μαρξ σε οργίλο, μαχητικό ντοκουμέντο. Είχε σαν στόχο τη συγκρότηση αυστηρά πειθαρχημένου σώματος που τα μέλη του δεσμεύονταν να αλληλοβοηθούνται όχι απλώς για να βελτιώσουν την υλική τους κατάσταση, αλλά και προκειμένου να μεθοδεύσουν την υπονόμευση και, όταν καταστεί εφικτό, να ανατρέψουν το κυρίαρχο καπιταλιστικό καθεστώς, μέσω ανοικτής πολιτικής δράσης».

Η Πρώτη Διεθνής έπαψε να υπάρχει, τυπικά, το 1876 αφού είχε εκπληρώσει την ιστορική της αποστολή. Είχε θέσει τις βάσεις του σύγχρονου εργατικού κινήματος τόσο από θεωρητική όσο και από οργανωτική σκοπιά, είχε διδάξει στο προλεταριάτο την αξία του προλεταριακού διεθνισμού και της πάλης για την ανατροπή της αστικής τάξης και την κατάκτηση της εξουσίας από τους εργάτες. Επί των ημερών της δράσης της γεννήθηκε το δικό της παιδί, η Κομμούνα του Παρισιού, που ήταν η πρώτη απόπειρα για τη θεμελίωση του εργατικού κράτους. Ο Μαρξ σ' ένα γράμμα του στο Γερμανό σοσιαλιστή Φρίντριχ Μπόλτε συνοψίζει την ιστορική αποστολή της Πρώτης Διεθνούς ως εξής²³: «Η Διεθνής ιδρύθηκε για να αντικαταστήσει τις σοσιαλιστικές ή μισοσοσιαλιστικές αιρέσεις με την πραγματική οργάνωση της εργατικής τάξης για τον αγώνα. Το αρχικό καταστατικό και η ιδρυτική διακήρυξη το δείχνουν αυτό με την πρώτη ματιά. Από την άλλη μεριά η Διεθνής δε θα μπορούσε να κρατηθεί αν η πορεία της ιστορίας δεν είχε τσακίσει κιόλας τις αιρέσεις. Η ανάπτυξη των σοσιαλιστικών αιρέσεων και η ανάπτυξη του πραγματικού εργατικού κινήματος είναι πάντα αντίστροφα ανάλογες. Οσο καιρό οι αιρέσεις είναι (ιστορικά) δικαιολογημένες, η εργατική τάξη είναι ακόμα ανώριμη για ένα ανεξάρτητο ιστορικό κίνημα. Μόλις φτάσει αυτή την ωριμότητα όλες οι αιρέσεις είναι ουσιαστικά αντιδραστικές. Ωστόσο επαναλήφθηκε στην ιστορία της Διεθνούς εκείνο που δείχνει παντού η ιστορία. Αυτό που πάλιωσε προσπαθεί ν' αποκατασταθεί ξανά και να επιβληθεί μέσα στα πλαίσια της νεοκαταχτημένης μορφής. Και η ιστορία της Διεθνούς ήταν ένας συνεχής αγώνας του Γενικού Συμβουλίου ενάντια στις αιρέσεις και στους ερασιτεχνικούς πειραματισμούς που προσπαθούσαν να επιβληθούν μέσα στην ίδια τη Διεθνή ενάντια στο πραγματικό κίνημα της εργατικής τάξης».

Η Πρώτη Διεθνής υπήρξε αναμφισβήτητα ένα τεράστιο βήμα του εργατικού κινήματος. Συνοψίζοντας τον ιστορικό της ρόλο ο Λένιν έγραφε²⁴: «Η Διεθνής αυτή είναι αξέχαστη, θα μείνει αιώνια στην ιστορία της πάλης των εργατών για την απελευθέρωσή τους. Εβαλε τα θεμέλια του οικοδομήματος εκείνης της παγκόσμιας σοσιαλιστικής δημοκρατίας που εμείς έχουμε τώρα την ευτυχία να χτίζουμε». Οσο όμως τεράστιο κι αν ήταν για το παγκόσμιο προλεταριάτο το βήμα της ίδρυσης της Διεθνούς, η οργάνωση αυτή απείχε από το να ανταποκρίνεται σ' εκείνο που ονειρεύονταν ο Μαρξ κι ο Ενγκελς, πράγμα απολύτως φυσικό για την εποχή της. Γι' αυτό ο Ενγκελς σ' ένα γράμμα του στον Ζόργκε έγραφε²⁵: «Πιστεύω ότι η επόμενη Διεθνής - ύστερα από μερικά χρόνια επίδρασης των έργων του Μαρξ - θα είναι καθαρά κομμουνιστική και θα διακηρύξει άμεσα τις αρχές της». Το έργο αυτό έφεραν σε πέρας ο Λένιν και το μπολσεβίκικο κόμμα.

1 Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», Εκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος πρώτος, σελ. 58

2 στο ίδιο σελ. 40-41

3 Στην αγγλική έκδοση του 1888 η φράση «να ανυψωθεί σε εθνική τάξη» έχει αντικατασταθεί από τη φράση «να ανυψωθεί σε ηγέτιδα τάξη του έθνους», στο ίδιο, σελ. 40

4 Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια Ιστορία», εκδόσεις Μέλισσα, τόμος ΣΤ2, σελ. 842

5 Εννοεί την ευρωπαϊκή ήπειρο σε διάκριση με τη νησιωτική Μ. Βρετανία

6 Δ. Ραζιάνοφ: «Μαρξ- Ενγκελς», εκδόσεις Αναγνωστίδη, σελ. 178-179

7 Ουίλ. Φόστερ: «Η Ιστορία των τριών Διεθνών», Αθήνα 1975, σελ. 51

8 Ουίλ. Φόστερ, στο ίδιο, σελ. 51

9 Δ. Ραζιάνοφ, στο ίδιο, σελ. 181

10 Ουίλ. Φόστερ, στο ίδιο, σελ. 51

11 Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», Εκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος πρώτος, σελ. 450

12 Μπ. Νικολαϊέβσκι - Οτο Μένχεν - Χέλφεν: «Καρλ Μαρξ», Εκδόσεις Ράππα, σελ. 336

13 Φρ. Ενγκελς - Κ. Μαρξ: «Αλληλογραφία», στο ίδιο, σελ. 63

14 Michel Bakounin: «Για έναν αντιεξουσιαστικό σοσιαλισμό» (απόσπασμα από ένα γράμμα στον Χέρτζεν 28/10/1869), εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, σελ. 94 και 96

15 Φρίντριχ Ενγκελς: «Ο Καρλ Χάινριχ Μαρξ», στο «Αναμνήσεις για τον Μαρξ», εκδόσεις Gutenberg, σελ. 26

16 Β. Ι. Λένιν: «Καρλ Μαρξ», Απαντα, εκδόσεις Σ.Ε., τόμος 26, σελ. 49

17 Πρέντραγκ Βρανίτσκι: «Ιστορία του Μαρξισμού», εκδόσεις ΟΔΥΣΣΕΑΣ, τόμος Α΄, σελ. 161

18 Βλέπε και τα δύο αυτά ντοκουμέντα στο σύνολό τους, στο: Μαρξ-Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», τόμος πρώτος, σελ. 440-456

19 Φρ. Ενγκελς - Κ. Μαρξ: «Αλληλογραφία», εκδόσεις Μπάυρον, τόμος β΄, σελ. 66

20 Φρίντριχ Λέσνερ: «Οι αναμνήσεις ενός εργάτη για τον Καρλ Μαρξ», στο «Αναμνήσεις για τον Μαρξ», εκδόσεις Gutenberg, σελ. 158-159

21 Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», τόμος πρώτος, σελ. 452-453

22 Isaiah Berlin: «Καρλ Μαρξ», εκδόσεις SCRIPTA, 244-245

23 Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», τόμος δεύτερος, σελ. 545

24 Β. Ι. Λένιν, Απαντα, εκδόσεις Σ.Ε., τόμος 38, σελ. 230

25 Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», τόμος δεύτερος, σελ. 561