Παπαγεωργίου Βασίλης

Σίγουρα, σε ένα άρθρο δεν μπορούμε να ασχοληθούμε με όλες αυτές τις απόψεις και το τι κρύβεται από πίσω τους. Αξίζει, όμως, να ξεχωρίσουμε και να θίξουμε δύο - τρία πολύ σοβαρά ζητήματα.

Τα γονίδια, η μοιραία «κληρονομικότητα», η «έμφυτη βία», τα «ζωώδη ένστικτα» βγήκαν και πάλι «παγανιά». Οπως τότε, το 1999, που, μεταξύ των άλλων, «επιτάχθηκαν» για να ερμηνεύσουν τους «βαθύτερους» λόγους των βομβαρδισμών του ΝΑΤΟ στη Γιουγκοσλαβία! Και λίγα χρόνια αργότερα, όταν οι ΗΠΑ εισέβαλαν στο Ιράκ, πάλι μας έλεγαν πως είναι «άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου» (του Μπους δηλαδή), που, τελικά, τα έκανε «γης Μαδιάμ» στο Ιράκ, μάλλον γιατί αυτός ο Σαντάμ είχε στο παρελθόν στενοχωρήσει τον μπαμπά του (τον πρεσβύτερο Μπους), κι όχι γιατί έτσι επέβαλε η ιμπεριαλιστική ανάγκη για τον έλεγχο των ενεργειακών πηγών.

Οταν τους ακούς, καταλήγεις πως και σήμερα είναι ιδιαίτερα επίκαιρη η επισήμανση των Κ. Μαρξ και Φρ. Ενγκελς, στο θεμελιακό έργο τους «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», στο σημείο που ασκούν σκληρή κριτική στην ιδεαλιστική, εξωπραγματική αντίληψη περί «ανθρώπινης φύσης», έξω από το κοινωνικό σύστημα, έξω από την ιστορία, έξω από τη δραστηριότητα, χαρακτηρίζοντας σωστά τέτοιες απόψεις ως «ομιχλώδη ουρανό της φιλοσοφικής φαντασίας» ¹.

Ολοι αυτοί που και τούτες τις μέρες, χρησιμοποιώντας την τραγική περίπτωση ενός μικρού παιδιού, προσπαθούν να μας πείσουν πως για να βρούμε την αλήθεια θα πρέπει να διεισδύσουμε στα «έγκατα» της ανθρώπινης φύσης, παρακάμπτοντας το κοινωνικό «είναι», δεν κάνουν τίποτα άλλο, από το να υποστηρίζουν, συνειδητά ή ασυνείδητα, πως είναι αναπόφευκτη η κοινωνική αδικία, η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, η ύπαρξη του εγκλήματος, του ατομικισμού, του «βολέματος», αυτών, δηλαδή, των απόψεων και καταστάσεων που «δικαιώνονται» από την αντίληψη ότι ο «άνθρωπος για τον άλλο άνθρωπο είναι λύκος». Μ' άλλα λόγια, «δουλεύουν» για να μας πείσουν για το αναπόφευκτο της διατήρησης και ενίσχυσης του καπιταλιστικού συστήματος!

Ο μεγάλος Σοβιετικός ψυχολόγος Λεβ Βιγκότσκι έγραφε σχετικά: «Το μπέρδεμα και η μη διάκριση του φυσικού από το πολιτιστικό, του φυσικού από το ιστορικό, του βιολογικού από το κοινωνικό στην ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού οδηγεί αναπόφευκτα στη θεμελιακά λαθεμένη κατανόηση και ερμηνεία των δεδομένων»².

Τα άτομα γεννιούνται, ενώ οι προσωπικότητες διαμορφώνονται, έγραφε ένας άλλος Σοβιετικός ψυχολόγος, ο Αλεξέι Λεόντιεφ, αποκλείοντας μ' αυτόν τον τρόπο τη δυνατότητα ύπαρξης μιας έμφυτης επιθετικότητας του ανθρώπου, όπως και, από την άλλη, μιας έμφυτης «καλοσύνης». Τα οποιαδήποτε χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όπως είναι και η επιθετικότητα, δεν μπορούν να εξεταστούν, όπως τονίζει, έξω από την ανάλυση της κοινωνικο-ιστορικής μορφής της ζωής της συγκεκριμένης κοινωνίας.

Την ίδια ώρα, η κοινωνική συνείδηση από μόνη της δεν αποτελεί δύναμη ικανή που μπορεί να προκαλέσει κάποιες άμεσες ενέργειες των ανθρώπων, μεταξύ των άλλων και επιθετικών. Για να γίνει κάτι τέτοιο, απαιτείται να έχει εσωτερικοποιηθεί το σύστημα των κοινωνικών σχέσεων και να έχει μετατραπεί σε εσωτερικούς ρυθμιστές της συμπεριφοράς της προσωπικότητας, σε ατομικές ηθικές ανάγκες, συμφέροντα, ιδανικά, πεποιθήσεις, μοτίβα. Κατά τη διαδικασία ανάπτυξης της προσωπικότητας, μέσω της δραστηριότητας και μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία, διαμορφώνονται τόσο οι ανάγκες, όσο και τα κίνητρα και οι στόχοι της προσωπικότητας, που κινητοποιούν τον άνθρωπο προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση και δημιουργούν τον «προσανατολισμό της προσωπικότητας». Κι εδώ ιδιαίτερο ρόλο έχει η «θέση» που καταλαμβάνει η επιθετική συμπεριφορά στη δομή της δραστηριότητας. Πρόκειται για μιαν υπερβολική αμυντική αντίδραση, για αποτέλεσμα μιας έντονης συναισθηματικής φόρτισης, ή αποτελεί έναν αυτοτελή σκοπό κι αποκτά ένα αυτοτελές νόημα για την προσωπικότητα; Τι μπορεί να ισχύει, όμως, από τα παραπάνω στην προκειμένη περίπτωση, και μάλιστα όταν μιλάμε για παιδιά 10 έως 13 χρόνων; Χωρίς, λοιπόν, τη συγκεκριμένη εξέταση, τη γνωριμία με την κάθε ξεχωριστή περίπτωση, μόνον εικασίες μπορούν να γίνουν! Ή, μήπως, μπορεί κάποιος στα σοβαρά να ισχυριστεί ότι σαν παιδί δεν τσακώθηκε, δε χτύπησε και δεν έφαγε ξύλο;

Ανοίγοντας εδώ μια παρένθεση, είναι να αναρωτιέται κανείς για όλους αυτούς που από τα τηλεοπτικά παράθυρα κάνουν συζητήσεις περί «παιδικής παραβατικότητας» (μιας έννοιας «λάστιχο»). Αλήθεια, αυτοί όταν ήταν παιδιά δεν είχαν σπάσει ούτε ένα τζάμι, ούτε μια λάμπα; Μα, πού μεγάλωσαν, μέσα σε γυάλες; Μήπως, στην πραγματικότητα, αυτό που προωθούν με τέτοιες «αναλύσεις» δεν είναι κάτι άλλο από την ακόμη μεγαλύτερη αστυνομοκρατία των παιδιών, στα πλαίσια της προσπάθειας να ενισχύσουν την καταστολή και να δημιουργήσουν μια πολύ πιο πειθήνια νέα γενιά;

Αλλο τόσο ύπουλα πράττουν όσοι γενικεύουν και προσεγγίζουν επιδερμικά τις κοινωνικές συνθήκες, για να τις ερμηνεύσουν όπως βολεύει το σύστημα: Φταίει ότι ήταν «παιδιά χωρισμένων γονιών», ότι «τα παιδιά τα άφηναν οι γονείς τους μόνα τους», ότι «η μάνα δούλευε», ή «η ελλιπής αστυνομική επιτήρηση νέων παιδιών που εκδηλώνουν ζωηρές ή βίαιες συμπεριφορές» κλπ. Είναι μεγάλη υποκρισία ως μέτρο καταπολέμησης της παιδικής επιθετικότητας και της αντικοινωνικής συμπεριφοράς των παιδιών να προτείνονται οι λεγόμενες «Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτεραιότητας», δηλαδή η πολυδιάσπαση του δημόσιου σχολείου κι η δημιουργία, σε τελική φάση, σχολείων «μορφωτικών γκέτο» για τις λαϊκές συνοικίες, για τα παιδιά της εργατικής τάξης.

Εκείνες οι προσεγγίσεις που αναφέρονται σε κοινωνικά αίτια της επιθετικότητας, δείχνοντας αποκομμένα τη μια ή άλλη πλευρά (π.χ. επιθετικά παιχνίδια και ανάλογες ταινίες, χωρισμένοι γονείς, οικονομική ανέχεια), προσπαθούν στη συνέχεια να διατυπώσουν λύσεις «γιατροσόφια», λύσεις «ασπιρίνες», χωρίς να θίξουν την ουσία, τα θεμέλια του καπιταλιστικού συστήματος. Πρόκειται για «λύσεις» διαχείρισης του προβλήματος, άμβλυνσης των πιο ακραίων μορφών εκδήλωσής του, κι όχι, βέβαια, επίλυσής του.

Ετσι, π.χ., η παρακολούθηση των παιδιών από ψυχολόγους, η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, ή η επιβολή φραγμών στην προβολή ταινιών και κινουμένων σχεδίων με επιθετικά πρότυπα, είναι αναμφισβήτητα προοδευτικά μέτρα, αλλά δεν μπορούν να έχουν ουσιαστικά αποτελέσματα, αν υπάρχει όλη η υπόλοιπη βαρβαρότητα και σαπίλα, που χαρακτηρίζει την καπιταλιστική κοινωνία. Είναι μέτρα που μπορούν και θα εφαρμοστούν με αποτελεσματικότητα σε μιαν άλλη, ανθρώπινη κοινωνία, στο σοσιαλισμό. Στην κοινωνία που θα είναι δομημένη σε άλλες οικονομικές και πολιτικές βάσεις από τη σημερινή κι η οποία αποτελεί τη μοναδική διέξοδο από τα αδιέξοδα του ιμπεριαλισμού.

Ο Βιγκότσκι γράφει: «Η λογική της ανάπτυξης του χαρακτήρα είναι η ίδια, όπως και η λογική οποιασδήποτε ανάπτυξης. Ο,τι αναπτύσσεται, αναπτύσσεται από αναγκαιότητα... Σε ποια, όμως, αναγκαιότητα - συνεχίζει - είναι τοποθετημένες οι κινητήριες δυνάμεις της ανάπτυξης του χαρακτήρα; Σ' αυτήν την ερώτηση, μπορεί να υπάρξει μόνο μια απάντηση: Σ' εκείνη που είναι βασική και καθοριστική αναγκαιότητα για όλη την ανθρώπινη ζωή, στην αναγκαιότητα να ζει στο ιστορικό, κοινωνικό περιβάλλον και να αναπροσαρμόζει όλες τις οργανικές λειτουργίες, με βάση τις απαιτήσεις που του αξιώνει αυτό το περιβάλλον».

Εδώ στη Γη, λοιπόν, θα πρέπει να ψάξουμε! Στην κοινωνία, μέσα στην οποία μεγαλώνουν τα παιδιά, στις σχέσεις που διαμορφώνουν μ' αυτήν την κοινωνία. Μια κοινωνία που όλο και περισσότερο στηρίζεται στο «ο θάνατός σου είναι η ζωή μου!», στο «διαίρει και βασίλευε», στο ρατσισμό και την ξενοφοβία, μια κοινωνία ανταγωνισμού και κυνηγητού του κέρδους, πέρα από κάθε υλικό ή ηθικό εμπόδιο. Μια κοινωνία, όπου κυριαρχεί η επιθετικότητα, όχι απλώς η «εικονική» της τηλεόρασης, αλλά η πραγματική: Του ιμπεριαλισμού (με τους πολέμους) και των μονοπωλίων, μέσα από τη συρρίκνωση των εργατικών κατακτήσεων, την ανεργία, τη φτώχεια, τη βία της εργοδοσίας και του αστικού κράτους κ.ά. Σ' αυτήν την κοινωνία καλούνται να μεγαλώσουν τα παιδιά οι εργαζόμενοι γονείς και οι εκπαιδευτικοί. Σήμερα, όλο και συχνότερα, καλούμαστε να συνειδητοποιήσουμε ότι η καπιταλιστική κοινωνία γίνεται όλο και πιο επικίνδυνη για τους εργαζόμενους και τις οικογένειές τους. Από παντού προβάλλει η αναγκαιότητα ανατροπής της!

Στα πολλά και περισπούδαστα που ακούσαμε και διαβάσαμε, κανείς δεν πρόσεξε τα στοιχεία που παρέθεσε, σε πρόσφατη ομιλία του στην Κρατική Δούμα, ο Ρασίντ Νουργκαλίεφ, υπουργός Εσωτερικών της Ρωσίας, σχετικά με την παιδική εγκληματικότητα. Μόνο το 2005 στη Ρωσία ανήλικα παιδιά διέπραξαν 1.200 φόνους, 3.200 επιθέσεις με στόχο να ληστέψουν, καθώς και 18.000 κλοπές. Οπως σημείωσε, όλο και συχνότερα, παιδιά συμμετέχουν στα εγκλήματα των ενηλίκων. Σε κάθε 11ο έγκλημα στη χώρα συμμετείχαν και ανήλικα παιδιά. Οι πράξεις τους ξεχωρίζουν για τη σκληρότητά τους! Κάθε χρόνο ασκείται ποινική δίωξη σε βάρος πάνω από 150 χιλιάδων παιδιών.

Κι αυτά σε μια χώρα, όπου, πριν από 15 χρόνια, η εγκληματικότητα, όχι μόνο των ανηλίκων, αλλά ακόμη και των ενηλίκων ήταν από τις χαμηλότερες στον κόσμο. Οι υπερασπιστές, βέβαια, του καπιταλιστικού συστήματος προσπαθούν στα σοβαρά να μας πείσουν πως αυτό συμβαίνει γιατί οι Ρώσοι ήταν ασυνήθιστοι στη ...«δημοκρατία» και τον «πλουραλισμό» και τους ήρθε κάπως βαριά η ...«ελευθερία». Κάθε όμως λογικός άνθρωπος καταλαβαίνει ότι οι αιτίες είναι άλλες κι έχουν να κάνουν με τα τεράστια οικονομικά, κοινωνικά, ηθικά και άλλα προβλήματα που φορτώθηκαν στις πλάτες των εργαζόμενων μαζών και στα παιδιά, αμέσως μετά την ανατροπή του σοσιαλισμού και την επιστροφή της Ρωσίας στις «ράγες» του καπιταλισμού.

Τέλος, ένας ακόμη ενδόμυχος πόθος αυτών που «κινούν τα νήματα», σ' αυτά που βλέπουμε και διαβάζουμε το τελευταίο διάστημα, είναι το τσουβάλιασμα κάθε είδους βίας στο ίδιο σακί. Αυτό το ...«σταυροκόπημα» ορισμένων κι ο εξορκισμός κάθε είδους βίας, με αφορμή το χαμό ενός μικρού παιδιού, δεν είναι ούτε τυχαίος, ούτε αυθόρμητος! Πριν από μερικούς μήνες, με την προσπάθεια ψήφισης του αντικομμουνιστικού μνημονίου στο Συμβούλιο της Ευρώπης, ήμασταν μάρτυρες μιας ολομέτωπης επίθεσης κατά της επαναστατικής βίας, όχι μόνον από τους απροκάλυπτους εκπροσώπους του μεγάλου κεφαλαίου, αλλά ακόμη κι από διάφορους «λάιτ αριστερούς». Τώρα, αυτή η προσπάθεια επανέρχεται ακόμη πιο έντεχνα και ραφιναρισμένα! Μέσω των ψυχολόγων και των άλλων στρογγυλοκαθισμένων «ειδικών» επί κάθε ζητήματος στα τηλεοπτικά παράθυρα, που δεν μπαίνουν στον κόπο να εξηγήσουν πως υπάρχει βία και βία. Η προσπάθεια αυτή έχει στόχο και πάλι την «πρόληψη» για τη σωτηρία του συστήματος.

Κι όμως, οι εργαζόμενοι πρέπει να γνωρίζουν πως καμία εκμεταλλεύτρια τάξη δεν έφυγε από το προσκήνιο της Ιστορίας, χωρίς να ασκήσει τη βία της, αλλά και καμιά ανερχόμενη δεν το απέφυγε. Η βία είναι η «μαμή» κάθε «παλιάς» κοινωνίας, όταν αυτή εγκυμονεί το «καινούριο» και μόνο με την επικράτηση της κομμουνιστικής κοινωνίας, εκεί όταν, δηλαδή, οι τάξεις θα χωνευτούν και τα μέσα παραγωγής θα κοινωνικοποιηθούν απόλυτα και οριστικά: Εκεί και τότε θα εξαλειφθεί και το φαινόμενο της βίας.

Σήμερα κανείς δεν έχει το δικαίωμα να αφορίζει γενικά τη βία. Γιατί όταν έχει κατανοηθεί και γίνει αποδεκτή από την ανθρώπινη συνείδηση η ανάγκη για κοινωνική δικαιοσύνη, αυτή, κάτω από ορισμένες συνθήκες, μπορεί να εκδηλωθεί και ως έντονη διαμαρτυρία, που μπορεί να πάρει και βίαιη μορφή, ως απάντηση στη βία που ασκεί η αστική τάξη. Μια τέτοια συμπεριφορά, όταν δεν αντιστρατεύεται, αλλά συνδυάζεται και εντάσσεται μέσα στα πλαίσια της επαναστατικής δράσης των λαϊκών μαζών για την ανατροπή της κοινωνικής αδικίας, όχι μόνο δεν είναι προβληματική, αλλά αποβαίνει σωτήρια και δημιουργική τόσο για τη μεμονωμένη προσωπικότητα, όσο και για την κοινωνία.

Ο σκλάβος, ο οποίος συνειδητοποιεί τη σκλαβιά του και σιωπηλά μαραζώνει, έγραφε ο Βλαντιμίρ Λένιν, είναι απλώς σκλάβος. Ο σκλάβος που εθελούσια περιγράφει τις ομορφιές της σκλαβιάς κι είναι ενθουσιασμένος από τον καλό κύριό του είναι ραγιάς. Αντίθετα, ο σκλάβος που συνειδητοποιεί τη θέση της σκλαβιάς του κι αγωνίζεται ενάντιά της είναι επαναστάτης³. Κι, οπωσδήποτε, ένας τέτοιος αγώνας, μια τέτοια επιθετικότητα, μια τέτοια βία δεν μπορεί παρά να είναι αναγκαία!

1. Κ. Μαρξ, Φρ. Ενγκελς. Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, ΣΕ, Αθήνα 1986, σελ. 55.

2. Λ. Βιγκότσκι, ΑΠΑΝΤΑ, τόμος 5, σελ. 156, 1983.

3. Β. Ι. Λένιν. ΑΠΑΝΤΑ, τ. 16, σ. 40.