Ο Μίλτος Κουντουράς στη μελέτη του με τίτλο "Κλείστε τα σχολεία", έχοντας υπόψη του τη συνδικαλιστική συνείδηση των δασκάλων του Μεσοπόλεμου είχε οδηγηθεί στις ακόλουθες διαπιστώσεις:

"Αλλά πού ηθικό, πού αψηλότερο φρόνημα για τέτοια πράγματα! Αν είχαν τόση ψυχή, θα μπορούσαν κι αλλιώς να προβούν θαρραλέα στη λύση του ζητήματός των. Γύρω τους βράζει η επανάσταση των συνειδήσεων και των ψυχών! Κι όμως πότε ύψωσαν περήφανα και μέχρις αυτοθυσίας το κεφάλι, για να ζητήσουν κι αυτοί τα δικαιώματά τους και να επιβάλουν τη γνώμη και τη θέλησή τους σ' έν' αφιλόστοργο και οπισθοδρομικό κράτος; Οι εργάτες και οι χαμάληδες, για τους οποίους αυτοί παραπονιούνται ότι κερδίζουν περισσότερα, ξέρουνε να χτυπούν στη γη το πόδι τους, ν' απεργούν και να φυλακίζονται για τα συμφέροντα της τάξης των. Οι δάσκαλοι πότε εδόνησαν αποτελεσματικά τον αέρα με μια φοβερή κραυγή; ".

Η Ελλη Αλεξίου στο κεφάλαιο με τίτλο "Απεργία και εκπαίδευση" του αυτοβιογραφικού της έργου "Βασιλική δρυς", αποκαλύπτει κάτι ανάλογο, ενισχύοντας έτσι τις διαπιστώσεις του Κουντουρά:

"Εμείς οι δάσκαλοι στις δύσκολες ώρες τα μαζεύαμε. Και μόνο οι ομάδες μας εξακολουθούσαν να κρατάνε την επαφή. Οι εργάτες όμως δεν υποχωρούσαν. Κατέβαιναν στις απεργίες τους όπως πρώτα. Οι δάσκαλοι ούτε λόγο κάνανε ποτέ γι' αυτόν τον τρόπο αντιμετώπισης της κατάστασης. Η απεργία στο στόμα της αριστοκρατίας, ισοδυναμούσε με το "πεζοδρόμιο". Και το πεζοδρόμιο με τη λέξη αλητεία. Στους δασκάλους είχε καλλιεργηθεί η αντίληψη πως, αν απεργήσουν, αυτό σημαίνει πως δεν πονούν τα παιδιά, πως με αλαφριά καρδιά, θα τα άφηναν να γυρίζουν στους δρόμους. Κι εγώ έβλεπα με πολύ σκεπτικισμό το μέτρο της απεργίας προκειμένου για δασκάλους".

Τεκμήρια ιστορίας, όπως τα προαναφερθέντα, που αποδεικνύουν τη σχέση υποτέλειας των δασκάλων με τους εξουσιαστικούς μηχανισμούς, υπάρχουν άφθονα, επισημάνθηκαν έγκαιρα και αποδοκιμάστηκαν ανεπιφύλακτα από τους πρωτοπόρους παιδαγωγούς του Μεσοπολέμου. Ο Δημήτρης Γληνός, για παράδειγμα, διαπιστώνοντας ότι "η εκπαίδευση ήταν πάντα στην Ελλάδα ένα από τα πιο πλούσια φέουδα του κομματισμού και πως ο δάσκαλος δεν είχε ύπαρξη έξω από κάποια φατρία", καλούσε τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης να σταματήσουν το κακό, χωρίς ωστόσο να τους θεωρεί ικανούς, αφού η ιστορία τους ως τις αρχές του Μεσοπολέμου δικαιολογούσε κάθε αμφιβολία για την επίτευξη τέτοιων στόχων. Σ' αυτό συνέβαλλαν, μεταξύ άλλων, "οι θορυβώδεις φιλοδοξίες ανίκανων και ανάξιων δασκάλων να βοηθήσουν τους πολιτικούς", ένα από τα κύρια μελήματα των οποίων ήταν να έχουν το δάσκαλο "δουλοπάροικο στα πολιτικά τους λιβάδια". (Δελτίο του εκπαιδευτικού Ομίλου, τομ. 9 (1921), σ. 94 - 98).

Η ανάλυση αυτή, μέχρι στιγμής τουλάχιστον, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δάσκαλοι του Δημοτικού σχολείου διακατέχονται μονίμως από μια τραγική κοσμοθεωρία. Αυτό σημαίνει ότι αντιμετωπίζουν κάθε πρόβλημά τους με την πεποίθηση ότι δεν μπορούν να ξεπεράσουν τις συνθήκες στις οποίες ζουν. Βρίσκονται συνήθως παγιδευμένοι σε μια κατάσταση όπου αδυνατούν να βρουν λύση στα προβλήματά τους. Είναι περικυκλωμένοι από πιέσεις και απαιτήσεις τις οποίες δέχονται παθητικά, με αποτέλεσμα να περιορίζεται η δυνατότητά τους για δράση και αλλαγή. "Ο σημερινός δάσκαλος έδειξε για κακή τύχη πως ακόμη δεν είναι σε θέση να διεκδικήσει τα δίκαια ούτε του σχολείου του ούτε του εαυτού του", υποστηρίζει μεταξύ άλλων ο Μανώλης Τριανταφυλλίδης στην "οργισμένη" μελέτη - καταγγελία του "Πριν καούν".

Ωστόσο οι μαρτυρίες αυτές συνιστούν τη μισή μόνο ιστορική αλήθεια. Η άλλη μισή προκύπτει, νομίζω, αβίαστα από τα ακόλουθα γεγονότα που αναφέρονται στη μεταπολεμική εποχή.

Κατά την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης οι δάσκαλοι, απαλλαγμένοι από το βάρος του ασφυκτικού κοινωνικού ελέγχου, θα οικοδομήσουν μαζί με ένα σημαντικό κομμάτι του ελληνικού λαού το δικό τους ιστορικό συγκρότημα και θα υπερβούν ακόμη και τη συνείδηση που είχαν διαμορφώσει πριν από τον πόλεμο. Θα γράψουν έτσι την πιο λαμπρή σελίδα της ιστορίας τους, συμμετέχοντας συνειδητά και κυρίως μαζικά στον αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία.

Η Ελλη Αλεξίου στο έργο της "Βασιλική δρυς", το οποίο έχει ήδη αναφερθεί, αφού παραθέτει έναν ανεξάντλητο κατάλογο με ονόματα δασκάλων και δασκαλισσών, που σκοτώθηκαν ή εκτελέστηκαν, που εξορίστηκαν ή αναγκάστηκαν να εκπατριστούν, τελειώνοντας, δικαιολογεί τον τίτλο του βιβλίου της ως εξής:

"Τώρα που πάω να κλείσω το βιβλίο, και μπορώ να δω στο σύνολό του το Γολγοθά που έχω μπροστά μου, λέω πως κι αν άλλοι κλάδοι βασανίστηκαν, ο δασκαλικός έχει το προβάδισμα. Αναμετρώντας τώρα την αλυσίδα των προσπαθειών, αγκαλιάζοντας με το μάτι το τεράστιο πεδίο της μάχης τους, το στρωμένο με τα κορμιά τους, το ποτισμένο με το αίμα τους, το γεμάτο πληγές και βογκητά... λέω πως η "Βασιλική δρυς", η "σιδερόκορμη" και "ουρανόφταστη" και "στην καρδιά της ριζοδεμένη" που τη λέει ο Δροσίνης, δε θα προσβληθεί που δώσαμε τ' όνομά της στους εκπαιδευτικούς... Αν αυτή γνώριζε τις θύελλες και τις καταιγίδες των δασκάλων, αν είχε δεχτεί στο κεφάλι της τ' αστροπελέκια που δέχτηκαν και δέχονται αυτοί, δε θα τα 'βγαζε πέρα τόσο παλικαρίσια, όσο εκείνοι".

Στους δασκάλους και στις δασκάλες της Αλεξίου πρέπει να προστεθεί και η Μαργαρίτα Περδικάρη, η μυθιστορηματική δασκάλα του ομώνυμου διηγήματος του Δημήτρη Χατζή από "Το τέλος της μικρής μας πόλης". Η ηρωίδα του Χατζή, πρόσωπο υπαρκτό αλλά και εμπνευσμένο "από τις πολλές Μαργαρίτες της Κατοχής που πέθαναν με τον ίδιο τρόπο", σύμφωνα με μαρτυρία του συγγραφέα της, μπροστά στο γερμανικό απόσπασμα δικαίωσε, εν τέλει, όλες τις δασκάλες και όλους τους δασκάλους στη συνείδηση του ελληνικού λαού.

Μετά από αυτή τη σύντομη ιστορική διαδρομή, καταλήγουμε στο "διά ταύτα": Οι δάσκαλοι του 1997, προβληματισμένοι, ίσως, και από τους καθηγητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, που εξακολουθούν να αντιστέκονται με σθένος, ποιο ιστορικό παράδειγμα θα ενστερνιστούν με τη στάση τους από δω και μπρος; Των συναδέλφων τους του Μεσοπολέμου, για τους οποίους ο Γιώργος Σεφέρης έγραψε: "Θυμότανε κανείς γέροντες δασκάλους που μας άφησαν ορφανούς" ή των συναδέλφων τους του Μεταπολέμου με τις αναρίθμητες θυσίες;

Στέλιος ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ,απεργός καθηγητής, Θεσσαλονίκη