Επίκαιροι οι "Μοιραίοι"

Του Μ. Μ. ΠΑΠΑ+ΔΚΙΩΑΝΝΟΥ

Συμπληρώθηκαν φέτος τα 72 χρόνια των "Μοιραίων",του Κώστα Βάρναλη. Ηρθαν ύστερα από το "Φως που καίει" και τη "Λευτεριά".Ενώ αυτά τα δύο τελευταία ποιήματα ο κόσμος τα δέχτηκε ανεπιφύλακτα, στους "Μοιραίους" στάθηκε επιφυλακτικός.

Οι "Μοιραίοι" είναι ποίημα αντιηρωικό. Αναρωτιούνται ποιος τους φταίει. Μήπως ο θεός που τους μισεί, ή πρώτ' απ' όλα φταίει το κρασί;

Το ερώτημα μένει αναπάντητο. Το ποίημα έχει την ιστορία του. Ηταν τότε - 1922 - διευθυντής του "Ριζοσπάστη" ο αείμνηστος Γιάννης Κορδάτος.Ο Κορδάτος ζήτησε τη συνεργασία του Βάρναλη και ο ποιητής του έδωσε τους "Μοιραίους". Του Κορδάτου δεν του άρεσε η "θέση" του ποιήματος και το έστειλε στη "Νεολαία", το περιοδικό της ομώνυμης κομμουνιστικής οργάνωσης. Το αναδημοσίευσε "Ο Νουμάς",το δημοσιογραφικό όργανο του μαχόμενου δημοτικισμού. Ετσι έγινε το δημοφιλέστερο νεοελληνικό ποίημα.

Η προκατάληψη, όμως, δε σταμάτησε. Τον Αύγουστο του 1951, ένας αναγνώστης από την επαρχία, έγραψε στον Βάρναλη:

"Θα 'θελα ακόμα να 'λεγα για τους "Μοιραίους" σου, που είναι μοιραίο να μην είναι πια μοιραίοι. Χρειάζονται πια μια αναθεώρηση. Ξεπεραστήκανε πια...".

Και ύστερα από άλλα πρόσθετε:

"Τώρα ξέρουνε πολύ καλά ποιος φταίει. Πολλοί απ' αυτούς τα παίξαν ούλα, χάσανε και τώρα αναπαύονται για πάντα. Να 'χω άραγε δίκιο;".

Ο Βάρναλης του απάντησε: "Δεν πεθαίνει ποτές ένα έργο, που ήτανε στον καιρό του ζωντανό, που είχε αλήθεια και ξύπνησε συνειδήσεις. Το ποίημα χτυπάει κείνην τη μερίδα του λαού, που δεν μπορεί να δει την αιτία της δυστυχίας της και αυτοεγκαταλείπεται. Αν άλλοτες οι μοιραίοι άνθρωποι ήταν περισσότεροι και τώρα λιγότεροι, δεν είναι θέμα. Το γεγονός είναι ότι υπάρχουν, υπήρχαν και θα υπάρχουνε μοιραίοι, όσο θα υπάρχει κοινωνική ανισότητα κι όσο αυτή η ανισότητα θα καλλιεργεί την ομαδική "εκ των άνω" τύφλωση του έθνους".

Και δεν είναι δύσκολο να πειστεί κανείς γι' αυτό. Τι γίνεται σήμερα; Ο,τι γινότανε κι ό,τι θα γίνεται μέχρι συντελείας του κράτους δικαίου. Ολ' η ιστορία του τόπου στηρίζεται στη μοιρολατρία του λαού. Αν όλοι σχεδόν οι πολιτικοί της Ελλάδας δεν ντρέπονται να παρουσιάζονται σαν "σωτήρες", αυτό οφείλεται στο ότι ο λαός περιμένει "σωτήρες" (το "θάμα"!).

Αυτή είναι η διδασκαλία του Βάρναλη και ό,τι εκπροσωπεί, από την αρχή του Μεσοπολέμου. Η κυρίαρχη. Γιατί δεν κουράζεται να την επαναλαμβάνει.

Θα τη βρούμε στην "Καμπάνα" των "Σκλάβων πολιορκημένων":

"Φτωχέ σου μάραναν/

κόποι και πόνοι/

τη θέληση άβουλη/

πιωμένη αφιόνι!/

Αν είν' ο λάκκος σου/

πολύ βαθύς,/

χρέος με τα χέρια σου/

να σηκωθείς"./

Ομως, όπως στους "Μοιραίους", κανένας δεν κατάλαβε τι έλεγεν η καμπάνα...

Σε μια παρωδία της "Πόλης" του "Καβάφη",γραμμένη μέσα στη δικτατορία των συνταγματαρχών, ο Βάρναλης σχολιάζει το στίχο:

"Καινούριους τόπους δε θα βρεις, δε θα βρεις άλλες θάλασσες... Για τα αλλού - μη ελπίζεις - /δεν έχει πλοίο για σε δεν έχει οδό. / Ετσι που τη ζωή σου ρήμαξες/ εδώ στην κόχη τούτη τη μικρή, σ' όλην τη γη τη χάλασες./" Ο Καβάφης δε δίνει λύση.

Ο Βάρναλης λέει στην παρωδία του:

"Οπου πας ξένος και δούλος κι όπου/

σταθείς, θα χάνεις κάθε αξία τ' ανθρώπου./

Αλλού να γεννηθείς κι αλλού να πας,/

παντού θα σε χτυπάν, αν δε χτυπάς./

...

Τι τα θέλεις φτερά και πλοία κι οδό;/

Ο "Ελεύθερός" σου Κόσμος είν' εδώ! /

Κόσμος θανάτου, απάτης και φαλλού!/

Ολα τα 'χεις γιατί να πας αλλού;/

...

Αν ζητάς ανθρωπιά και δίκιο νόμο,/

δεν είν' εκεί που πας. Ν' αλλάξεις δρόμο!./"

Στα 1972 κυκλοφόρησε το θεατρικό του "Ατταλος ο Τρίτος" - δύο χρόνια πριν από το θάνατό του.

Οι δούλοι του Αττάλου ρωτιούνται μεταξύ τους:

"Ποιος θα μας σώσει Ανατολή για Δύση/

ποιος Ελληνας ή βάρβαρος θεός;/

Μπροστά καινούριος κόσμος θα βαδίσει/

για πίσω θα γυρίσει ο παλιός;/"

Και στο τέλος, όταν πέφτει η Αυλαία:

"Δε θα μας σώσει Ανατολή για Δύση/

μηδ' Ελληνες ή βάρβαροι θεοί./

Μπροστά καινούριος κόσμος θα βαδίσει/

άμα ξυπνήσουν οι λαοί./"