Ανατολικά βρισκόταν το σημερινό Πόρτο Λάγος και η λίμνη Βιστωνίς. Βόρεια, η θέση της Ξάνθης και δυτικά ο ποταμός Νέστος, από τους Τοξότες μέχρι τη θάλασσα. Είναι τα όρια της ευρύτερης περιοχής των Αβδήρων,μία έκταση στην οποία εικάζεται ότι θα είχαν ιδρυθεί και άλλοι μικρότεροι οικισμοί. Τα Αβδηρα ήταν η πατρίδα του σοφιστή Πρωταγόρα,των φιλοσόφων Λεύκιππου και Ανάξαρχου,του ποιητή Νικαίνετου,αλλά και του μεγάλου φιλοσόφου του αρχαίου κόσμου Δημόκριτου.

Οι ανασκαφές άρχισαν το 1950 από τον αρχαιολόγο Δημήτρη Λαζαρίδη.Διαπιστώθηκε ότι η πόλη των αρχαϊκών χρόνων εκτεινόταν βορειότερα από εκείνη των κλασικών χρόνων και περικλειόταν από τείχος του οποίου αποκαλύφθηκε ένα τμήμα με την πύλη. Ερευνήθηκε, επίσης, το νεκροταφείο των πρώτων αποίκων (Κλαζομενίων) που χρονολογείται στο Β' μισό του 7ου αι. πΧ. Αποκαλύφθηκαν αρκετά τμήματα του νοτιότερου αμυντικού περιβόλου της κλασικής εποχής,ενώ στο δυτικό τμήμα της κλασικής πόλης και στην ακρόπολη βρέθηκαν ερείπια κατοικιών, δρόμοι, αγωγοί, φρεάτια, εργαστήριο κυροπλαστικής, αποθήκη αμφορέων του 4ου αι. πΧ, βαπτιστήριο, εκκλησίες και εκτεταμένο νεκροταφείο πρώιμων βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων.Αποκαλύφθηκε μέρος του κοίλου του θεάτρου,αρκετά κατεστραμμένο και στο τεράστιο νεκροταφείο,ΒΑ της αρχαίας πόλης, ερευνήθηκαν πολλοί τάφοι (μονολιθικές και πήλινες σαρκοφάγοι, τεφροδόχα αγγεία, λακκοειδείς και κεραμοσκεπείς τάφοι, ταφικοί πίθοι αρχαϊκών, κλασικών και ελληνιστικών χρόνων).

Από τους Κλαζομένιους σημειώνεται η πρώτη προσπάθεια για την ίδρυση αποικίας στο χώρο των Αβδήρων με αρχηγό τον Τιμησία (656 - 652 πΧ). Η αποικία, όμως, αυτή γρήγορα έπεσε σε μαρασμό. Το 545 πΧ,ο φόβος της περσικής δουλείας οδήγησε τους κατοίκους της ιωνικής πόλης Τέω να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους, να ταξιδέψουν στα παράλια της Θράκης και εκεί να ιδρύσουν τα Αβδηρα. Γρήγορα κατέλαβαν μεγάλη περιοχή και άρχισαν να δημιουργούν μία ισχυρή πόλη - κράτος.

Η μυθολογική παράδοση θεωρεί ως ιδρυτή των Αβδήρων τον Ηρακλή που έχτισε την πόλη για να τιμήσει το φίλο του Αβδηρο, όταν τον κατασπάραξαν τα ανθρωποφάγα άλογα του βασιλιά των Βιστώνων Θρακών, Διομήδη.

Στη διάρκεια των Περσικών Πολέμων τα Αβδηρα χρησιμοποιούνται ως πολεμική βάση των Περσών. Το 480 πΧ οι Αβδηρίτες φιλοξένησαν το στρατό του Ξέρξη που στάθμευσε στην πόλη τους εκστρατεύοντας κατά της Ελλάδας. Η τεράστια δαπάνη που χρειάστηκε για τη φιλοξενία αυτή, δείχνει την οικονομική δύναμη της πόλης. Το 479 πΧ, όταν ο Ξέρξης έφευγε νικημένος από την Ελλάδα, χάρισε στην πόλη ένα χρυσό ξίφος και μία χρυσοποίκιλτη τιάρα.

Η μεγάλη περίοδος ειρήνης, οικονομικής και πνευματικής ανάπτυξης ήρθε μετά τους Περσικούς πολέμους,οπότε έγινε μέλος της Α' και της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας με ετήσιο φόρο 10-15 τάλαντα. Η οικονομία της πόλης βασιζόταν στη γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία και στο εμπόριο,το οποίο ευνοούσαν η παραλιακή θέση της πόλης και τα δύο λιμάνια της. Εμπορικές σχέσεις ανέπτυξε όχι μόνο με τις γειτονικές της πόλεις, Μακεδονία και Θράκη, αλλά και με μακρινές χώρες και αυτό αποδεικνύεται από νομίσματα των Αβδήρων, που βρέθηκαν στην Αίγυπτο, τη Συρία, τη Μεσοποταμία και τη Νότια Τουρκία.Το πολίτευμα των Αβδήρων ήταν Δημοκρατικό με ανώτατα σώματα εξουσίας τη Βουλή και το Δήμο. Ανώτατος άρχων ήταν ο ιερέας του Απόλλωνα.Εμβλημα της πόλης ήταν ο γρύπας και πολιούχος θεός ο Απόλλων.Ο πληθυσμός της πόλης έφτανε στις 22.000.

Το 376 πΧ τα Αβδηρα γνώρισαν την πρώτη μεγάλη καταστροφή τους από τους Τριβαλλούς (Θρακικό φύλο). Στα 350 πΧ η πόλη κυριεύεται από τον Φίλιππο Β' της Μακεδονίας. Στα Ελληνιστικά χρόνια περιέρχεται διαδοχικά στην κυριαρχία των Μακεδόνων, των Σελευκιδών και των Πτολεμαίων. Μία δεύτερη καταστροφή γνωρίζουν το 170 πΧ από το Ρωμαίο στρατηγό Ορτένσιο. Στα χρόνια της ρωμαϊκής κυριαρχίας παρέμειναν μία ελεύθερη πολιτεία, με στενή όμως εξάρτηση από τη Ρώμη. Τον 3ο και 4ο αιώνα μΧ η παρακμή έχει προχωρήσει αρκετά, ενώ στα βυζαντινά και μεταβυζαντινά χρόνια η πόλη περιορίζεται στο μικρό ΝΔ λόφο της ακρόπολης και ονομάζεται Πολύστηλον.

Αυτή τη στιγμή από την αρμόδια Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων εκπονείται πρόγραμμα ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου, με χρηματοδότηση 180 εκατ. από το Β' ΚΠΣ.Στην περιοχή του νότιου περιβόλου (κλασική πόλη) θα διαμορφωθεί νέα είσοδος, καθώς και πάρκινγκ,αλλά αφού δοθούν τα χρήματα των απαλλοτριώσεων που ενέκρινε το ΚΑΣ. Στο μεταξύ εκκρεμούν οι μελέτες, όπως και στο βόρειο περίβολο (αρχαϊκή πόλη), όπου επίσης προβλέπονται έργα υποδομής. Στο μεταξύ η Εφορεία κάνει έργα συντήρησης των ευρημάτων,ενώ λίγο πιο πέρα (αγρόκτημα Βελώνη) βρίσκεται, από το 1995, σε εξέλιξη η μεγάλη ανασκαφή η οποία φέρνει στο φως σημαντικούς τάφους του 6ου, 5ου και 4ου αι. πΧ.

Μεγάλο πρόβλημα της περιοχής είναι η αρχαιοκαπηλία που παρουσιάζει έξαρση στις περιόδους άροσης και σποράς. Τότε οι αρχαιολόγοι της Εφορείας "οργώνουν" τους χώρους, νύχτα και μέρα, αφού το φυλακτικό προσωπικό δεν επαρκεί. Στα Αβδηρα υπάρχουν μόνο δύο ημερήσιοι αρχαιοφύλακες, αλλά ουδείς νυχτοφύλακας. Οσο για το Μουσείο, εκεί δεν υπάρχει καν μόνιμος φύλακας και ο χώρος φυλάσσεται με έκτακτους.

Σημειώνεται ότι εκκρεμεί στο ΚΑΣ η έγκριση μελέτης για την έκθεση του Μουσείου Αβδήρων.Ωστόσο, η Εφορεία συντηρεί τα αντικείμενα τα οποία έως τώρα ήταν διάσπαρτα σε διάφορα Μουσεία της περιοχής.

Δ. ΜΥΡΙΛΛΑ

Μεγάλο πρόβλημα της περιοχής είναι η αρχαιοκαπηλία που παρουσιάζει έξαρση στις περιόδους άροσης και σποράς. Τότε οι αρχαιολόγοι της Εφορείας "οργώνουν" τους χώρους, νύχτα και μέρα, αφού το φυλακτικό προσωπικό δεν επαρκεί. Στα Αβδηρα υπάρχουν μόνο δύο ημερήσιοι αρχαιοφύλακες, αλλά ουδείς νυχτοφύλακας. Οσο για το Μουσείο, εκεί δεν υπάρχει καν μόνιμος φύλακας και ο χώρος φυλάσσεται με έκτακτους