Η διαπραγμάτευση του θέματος που μου ανατέθηκε, με προβλημάτισε πολύπλευρα. Και τούτο διότι δε διαθέτει αυτόνομη δυναμική, αλλά αντίθετα εντάσσεται στο ευρύτερο οικονομικό του περιβάλλον, το οποίο προσδιορίζει τις παραμέτρους του.

Ειδικότερα, οι επαγγελματικές προοπτικές των αποφοίτων οικονομικών σχολών δε διαχωρίζονται αποφασιστικά από τις αντίστοιχες αποφοίτων άλλων σχολών και οι Ελληνες απόφοιτοι οικονομικών σχολών δεν προβλέπεται να έχουν σαφώς διαφορετική τύχη σε σύγκριση με τους συναδέλφους τους της υπόλοιπης Ευρώπης. Εξάλλου, η έκταση των εργασιακών τους δικαιωμάτων είναι και αυτή συνάρτηση εξελίξεων που υπερβαίνουν τον ελληνικό χώρο, αφού ο τελευταίος αυτός τις υιοθετεί και το ίδιο ισχύει για το ρόλο των πολυεθνικών, που είναι δεδομένος στο διεθνές προσκήνιο.

Η "παγκοσμιοποιημένη" οικονομία και ειδικότερα η ελευθερία διακίνησης εργασίας στο σύνολο των χωρών της ΕΕ, των οποίων ο αριθμός προβλέπεται να διευρυνθεί και να συμπεριλάβει σταδιακά και χώρες της πρώην Σοβιετικής Ενωσης, αυξάνει θεωρητικά τις ευκαιρίες απασχόλησης, αλλά ταυτόχρονα απαιτεί και μεγαλύτερο βαθμό ανταγωνισμού μεταξύ των εργαζομένων που θα συνεχίσουν να λειτουργούν σε καθεστώς υψηλής ανεργίας, για απρόβλεπτο ακόμη χρόνο.

Το νέο υπόδειγμα εργασίας και εργασιακών σχέσεων δείχνει στην Ευρώπη να επιχειρεί να προσαρμοστεί με τα χαρακτηριστικά του αντίστοιχου των ΗΠΑ, έστω και με κάποια καθυστέρηση. Η Ευρώπη έχει πειστεί να εγκαταλείψει το ανθρώπινο πρόσωπο του καπιταλισμού της, που επί δεκαετίες την καθιστούσε υπερήφανη. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι:

α) Χαμηλοί μισθοί, γενικά, και συχνά κάτω από την παραγωγικότητα της εργασίας, αλλά ταυτόχρονα και πολύ υψηλοί για πολύ ολιγάριθμους εργαζομένους. Οι τελευταίοι αυτοί έχουν υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης, μεγάλη εξειδίκευση σε ό,τι εκάστοτε ζητείται και ταυτόχρονα σπανίζει και ασυναγώνιστη παραγωγικότητα. Ανήκουν σε όλους τους τομείς της οικονομίας, κυρίως όμως στον τομέα των νέων υπηρεσιών, κυρίως στον τομέα της πληροφορικής και των επικοινωνιών. Δημιουργείται έτσι μια ελίτ χωρίς πατρίδα που σχεδόν ταυτίζεται με το κεφάλαιο, αλλά και ένα νέο προλεταριάτο. Η ελίτ αυτή, τουλάχιστον στους κόλπους της ΕΕ, προετοιμάζεται με τη βοήθεια πολλαπλών προγραμμάτων εκπαίδευσης και ανταλλαγών σπουδαστών, στα οποία, εκ των πραγμάτων, έχουν τη δυνατότητα να συμμετάσχουν ολιγάριθμοι.

β) Οι σχέσεις εργαζόμενου και εργοδότη αποστασιοποιούνται, κυρίως με την προώθηση του σχήματος της μερικής απασχόλησης, οι υποχρεώσεις εργοδοσίας απέναντι στους εργαζόμενους ελαχιστοποιούνται, το ωράριο εργασίας γίνεται ελαστικό και ενθαρρύνεται η κατ' αποκοπήν εργασία στο σπίτι. Η ύπαρξη των εργατικών συνδικάτων, που ήδη έχουν περιορίσει την ισχύ και επιρροή τους τα τελευταία χρόνια, καθίσταται προβληματική στο μέλλον, εφόσον το εργατικό δυναμικό δεν έχει μονιμότητα και ούτε συγκεντρώνεται καθημερινά στον ίδιο χώρο εργασίας. Ολοένα και περισσότερο οι εργαζόμενοι λειτουργούν και συνάπτουν συμφωνίες ως μεμονωμένα άτομα, το δε επίπεδο του μισθού τους παύει σταδιακά να εξασφαλίζεται από το κατώτατο όριο μισθού. Παιδιά, ηλικιωμένοι και γυναίκες παύουν να διασφαλίζονται από κανόνες απαγόρευσης εργασίας τους τη νύχτα, με ανθυγιεινούς όρους ή σε πολύ κακοπληρωμένες εργασίες. Δηλαδή, ένας νέος μεσαίωνας του 21ου αιώνα μάς εξαγγέλλεται στην αγορά εργασίας και όχι μόνο.

γ) Ο δημόσιος τομέας συρρικνώνεται και, σταδιακά, παύει να εξασφαλίζει αξιόλογη απασχόληση. Κυριαρχεί ολοένα περισσότερο ο ιδιωτικός, που ασφαλώς δεν περιλαμβάνει μόνο ή και κυρίως ανταγωνιζόμενες επιχειρήσεις, αλλά αντίθετα ολοένα περισσότερο ολιγοπωλιακές και μονοπωλιακές καταστάσεις. Οι δυνατότητες εκμετάλλευσης των εργαζομένων ενθαρρύνονται και διευκολύνονται από το ευρώ.

Οι απόφοιτοι οικονομικών σχολών της υφηλίου, της Ευρώπης και της Ελλάδας αποτελούν τμήμα του συνόλου των πτυχιούχων και κατ' αρχήν δεν εμφανίζονται στη νέα αγορά εργασίας, ούτε με ιδιαίτερα προνόμια, ούτε ίσως και με ιδιαίτερα μειονεκτήματα. Μια καλή βασική εκπαίδευση στην επιστήμη τους και μια όσο γίνεται πιο πολυσύνθετη εξειδίκευσή τους εξασφαλίζει κάποια προνόμια.

Τα ειδικότερα μειονεκτήματα των αποφοίτων οικονομικών σχολών στην Ελλάδα είναι η μη άρτια εκπαίδευσή τους, στοιχείο που περιορίζει το βαθμό ανταγωνιστικότητάς τους στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία, ακριβώς όπως συμβαίνει και με τα ελληνικά προϊόντα, και ένα χαμηλότερο επίπεδο ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας σε σύγκριση με το αντίστοιχο μέσο της ΕΕ, που, κάποτε, θα μετρά εκ των προτέρων ως αρνητικός παράγοντας για να προτιμηθούν.

Τα κάποια ειδικότερα πλεονεκτήματα των Ελλήνων αποφοίτων οικονομικών σχολών ίσως μπορούν να αναζητηθούν στην αυξημένη ανταγωνιστικότητά τους στο χώρο των Βαλκανίων και των παρευξείνιων χωρών. Αλλά και ακόμη στην ιδιαίτερη ευφυία και εφευρετικότητα των Ελλήνων, που υπόσχονται να τους εξασφαλίσουν αυξημένη αναλογική συμμετοχή στην παγκόσμια ελίτ εργασίας.

Ωστόσο, οι λογικές προβλέψεις για την επαγγελματική αποκατάσταση του συνόλου των Ελλήνων αποφοίτων οικονομικών σχολών δεν εμφανίζονται ευοίωνες. Ομως... δεν μπορεί να αποκλειστούν και εκπλήξεις στην πορεία. Αυτές ίσως προέλθουν:

• Από την αυξανόμενη συνειδητοποίηση των εργαζομένων, ανά την ΕΕ, για το ότι ο παράδεισος που υπόσχονται παγκοσμιοποίηση και ευρώ δεν τους ανήκει.
• Από το ιστορικό γεγονός της συλλογικής και οργανωμένης αντίδρασης των ανέργων στη Γαλλία και τη Γερμανία, ενώ σε προηγούμενες περιόδους είχαν παραμείνει στο περιθώριο.
• Από το πλήθος των αμφιβολιών επιτυχίας που περιβάλλει το επικινδυνότατο εγχείρημα του ευρώ.