Ο Βάρναλης ρωτούσε σε ένα από τα σημαντικά της αγωνίας του ποιήματα, ποιος φταίει. Ρωτούσε, αν φταίει το κρασί, το κεφάλι το ζαβό μας ή ο θεός που μας μισεί. Την απάντηση σ' αυτό το ερώτημα της απελπισίας, κατά την άποψή μου, μπορούμε να τη βρούμε σε ένα άλλο ποίημα του μεγάλου ποιητή, στους"Μοιραίους". "Καθόταν ο ένας πλάι στον άλλο", λέει στους "Μοιραίους" ο Βάρναλης, "και κάπου εφτυούσε καταγής, ω πόσο βάσανο μεγάλο το βάσανο είναι της ζωής". Εγώ, βέβαια, δεν έχω πρόθεση να απαντήσω στο ερώτημα του ποιητή. Ολο του το ποιητικό έργο, εξάλλου, μια δραματική απάντηση είναι στην αγωνία του λαού, που μέσα στις "υπόγειες ταβέρνες" συνειδητοποιεί κάθε μέρα πόσο βάσανο μεγάλο είναι το βάσανο της ζωής. Το ομολόγησα, όμως, στο προηγούμενο σημείωμά μου, πως ο μεγάλος "φταίχτης" γι' αυτό το μεγάλο "βάσανο" είναι ο καπιταλισμός. Το ξέρω, βέβαια, πως πολλοί θα γελάσουν, όταν διαβάσουν αυτή την ομολογία. Αλλοι θα τη βρουν απλοϊκή και ξεπερασμένη. Και, τέλος, οι "ντεμέκ" θεωρητικοί θα μαζέψουν όλα τα σαθρά σοφιστικά τους επιχειρήματα, για να με πείσουν (μάλλον, για να πείσουν τον ανήσυχο εαυτό τους) πως ο καπιταλισμός ξεπεράστηκε πια ως κοινωνικοοικονομικό σύστημα, ως τρόπος παραγωγής, με άλλα λόγια. Θα μιλήσουν για την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και των κοινωνικών προβλημάτων, επιχείρημα που μου θυμίζει τη θεωρία του Μάλθους για τον πληθυσμό και θα με παραπέμψουν, άλλο μαλθουσιανό σόφισμα, στην "πτώση" του υπαρκτού σοσιαλισμού.

Φυσικά, όλ' αυτά και πολλά άλλα παρόμοια επιχειρήματα δε με βρίσκουν απροετοίμαστο. Τα τελευταία χρόνια, όλο και πιο συχνά τ' ακούμε και τα διαβάζουμε να λέγονται και να γράφονται, όχι τυχαία και άσκοπα. Είναι το αποτέλεσμα μιας προσπάθειας, να εκπονηθεί μια καινούρια θεωρία, που ν' απαντάει με ένα εφιαλτικά ασαφές λεξιλόγιο στις δραματικές απορίες των "μοιραίων" της σημερινής μας "μεταζωής". Παγκοσμιοποίηση, λοιπόν, της οικονομίας, νέα τάξη πραγμάτων, νέα δομή του ΝΑΤΟ, προγράμματα σύγκλισης, μεταβιομηχανική κοινωνία, μαζική δημοκρατία, μεταμοντερνισμός, χρηματιστηριακές κρίσεις. Βγείτε, αν έχετε χρόνο, στο δρόμο και ρωτήστε πόσοι καταλαβαίνουν αυτά τα "κατηγορήματα". Ζητήστε να σας απαντήσουν, πόσοι αντιμετωπίζουν τα καθημερινά τους προβλήματα με τις λέξεις αυτές. Αναρωτηθήκατε, στ' αλήθεια, πόσοι από τους "μοιραίους" της στραπατσαρισμένης ζωής μας μπορούν ν' ανέβουν από το "υπόγειο" της ταξικής κοινωνίας μας, να απαλλαγούν από τους οικονομικούς τους περιορισμούς και να κατανοήσουν τις ελεγχόμενες προοπτικές της ζωής τους;

Χωρίς να σας φανεί τολμηρό και αυθαίρετο, αυτή η "απλοϊκή" λέξη ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ τα εξηγεί όλα. Αρκεί να καταλαβαίνουμε το περιεχόμενό της. Το κοινωνιολογικό της εκτόπισμα. Αρκεί να είμαστε σε θέση ή να έχουμε τη διάθεση να αποπειραθούμε μερικές στοιχειώδεις αναγωγές. Να καταλάβουμε τι ακριβώς σημαίνει αυτή η λέξη. Απαλλαγμένη από τις παραφιλολογικές της ερμηνείες και τα ψευτοθεωρητικά της διλήμματα. Απαλλαγμένη από τις ιδεολογικές της στρεβλώσεις και τους ψευτοπολιτικούς της προσδιορισμούς. Θέλω να πω πως η λέξη "καπιταλισμός" μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μια πολύ απλή αναλυτική κατηγορία, για να ψάξουμε, με τη βοήθειά της, τις απαντήσεις που ζητούμε. Εγώ τουλάχιστο δε δυσκολεύομαι να το επιχειρήσω αυτό. Οχι γιατί είμαι πιο ευρηματικός από σένα, καλέ μου σύντροφε, ούτε γιατί έχω τις δικές μου αποκλειστικές πληροφορίες. Κι εγώ ένας από τους "μοιραίους" είμαι. Γιατί κι εγώ ψάχνω εναγώνια να εντοπίσω το φταίχτη γι' αυτό καιαποζήτησα τα εύκολα μονοπάτια. Αναζήτησα τις απλές αναλύσεις. Υποσχέθηκα στον εαυτό μου να αποφύγω τις στρεβλές ερμηνείες και τα εκκεντρικά νεονοήματα. Για μένα δεν υπάρχει ούτε "προσοβιετικός" ούτε "μετασοβιετικός" κόσμος. Φοβούμαι πως το περίφημο "αντίπαλο δέος" δεν ερμηνεύει όλα τα πράγματα. Γι' αυτό σου λέω, καλέ μου, για να εξηγηθώ τι εννοούσα, όταν έλεγα στο προηγούμενο σημείωμά μου πως για όλα φταίει ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ. Εφερνα στο μυαλό, όσο μπορούσα πιο κοντά, αυτό που έγραψε ο Μαρξ. Η γιαγιά μου, έγραφε ο μεγάλος Κάρολος, έχει ένα μπαούλο γεμάτο χιλιάρικα. Αυτό δε σημαίνει πως είναι καπιταλίστρια. Τέτοια θα γίνει, όταν με τα χιλιάρικα αυτά αγοράσει εργάτες για τα χωράφια της. Να, λοιπόν, τι σημαίνει καπιταλισμός: Να αγοράζεις με τα λεφτά σου ανθρώπους. Κι αν δεν μπορείς να τους αγοράσεις, να ορίζεις εσύ την ποιότητα της ζωής τους. Να ορίζεις την προοπτική της ευτυχίας τους. Να ορίζεις εσύ τις δυνατότητες του άλλου κι αυτός να χάνει σιγά - σιγά τη διάθεσή του να αντισταθεί. Αυτό είναι ο καπιταλισμός. Το μάγμα της ζωής μας, "μοιραίοι" μου. Ενα μάγμα, που κατακαίει τις ρίζες μας με τις κρυφές κατοχθόνιές του θερμοκρασίες. Που έχουν ονόματα απλά, μα δυσνόητα για τους πολλούς, όπως υπεραξία, αγορά, αξία χρήσης, τιμές, πληθωρισμός κι άλλα τέτοια.

Γι' αυτό επιμένω πως φταίει ο καπιταλισμός, γιατί η μοναδική λογική που προσδιορίζει τις διαδικασίες του είναι η λογική της αγοράς. Είναι εκείνη η εφιαλτική πίστη πως η ζωή δεν έχει όραμα, δεν έχει μουσική και λουλούδια, είναι μια απέραντη αλάνα, όπου ούτε τα λουλούδια φυτρώνουν ούτε η μουσική ακούγεται και ο κόσμος είναι χωρισμένος στα δυο: Σ' αυτούς που αγοράζουν και σ' εκείνους που πουλιούνται. Οσο για το όραμα, αυτό είναι λειψό και μίζερο, πιστεύουν οι καπιταλιστές. Να ο φταίχτης, μην τον ψάχνετε αλλού!