Θλιβερή ανάμνηση στην ιστορία της χώρας μας θα αποτελεί για πάντα η τυχοδιωκτική εκστρατεία του ελληνικού στρατού στην Ουκρανία, στις αρχές του 1919, παρά το γεγονός ότι αυτή έγινε ερήμην και χωρίς τη θέληση του ελληνικού λαού.

"Η εκστρατεία στην Ουκρανία, γράφει ο Ορφ. Οικονομίδης, που αποφασίστηκε από τις ιμπεριαλιστικές κυβερνήσεις της Γαλλίας, της Αγγλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών, πριν από το τέλος ακόμα του Α Παγκόσμιου Πολέμου του 1914 - 1918, υπήρξε μέρος του γενικού σχεδίου των ιμπεριαλιστών για ένοπλη στρατιωτική επέμβαση στην επαναστατημένη Ρωσία, με σκοπό την ανατροπή του νεαρού σοβιετικού καθεστώτος και την επαναφορά της εξουσίας των καπιταλιστών και γαιοκτημόνων. Οι ιμπεριαλιστές δεν μπορούσαν να συμφιλιωθούν με το γεγονός ότι υπήρχε μια χώρα, όπου στην εξουσία βρίσκονται οι εργάτες και οι αγρότες και ασκούσαν με το παράδειγμά τους επαναστατική επίδραση στους εργαζόμενους των καπιταλιστικών χωρών... Το Δεκέμβρη του 1917 οι κυβερνήσεις της Αγγλίας και της Γαλλίας έκλεισαν, με την προτροπή και τη συγκατάθεση των Ηνωμένων Πολιτειών, μυστική συμφωνία ανάμεσά τους, που καθόριζε τις περιοχές της επέμβασής τους: η Γαλλία αναλάμβανε την πάλη ενάντια στην εξουσία των Σοβιέτ στην Ουκρανία, στην Κριμαία και στη Βεσσαραβία, ενώ η Αγγλία θα δρούσε στις περιοχές του Ντον, του Κουμπάν και στον Καύκασο, όπου ήταν και οι πετρελαιοπηγές του Μπακού. Με τα σχέδια αυτά των ιμπεριαλιστών τάχθηκε και ο τότε πρωθυπουργός της Ελλάδας Ελευθ. Βενιζέλος, που βρισκόταν, όπως έγραφε ο Λένιν, "στην υπηρεσία του αγγλικού κεφαλαίου"... Η προσφορά αυτή, που δικαιολογήθηκε αργότερα ότι απέβλεπε στην απόσπαση ανταλλαγμάτων από τους ιμπεριαλιστές (στις αξιώσεις του Βενιζέλου στη Μικρά Ασία), προσέδινε στην ελληνική συμμετοχή το χαρακτήρα μισθοφορικής, τυχοδιωκτικής εκστρατείας".

Τα ίδια ακριβώς γράφει, "απ' την ανάποδη", στο βιβλίο του ο αντιστράτηγος Δ. Βακάς, χρησιμοποιώντας τον πολυσυζητημένο και σήμερα όρο της "ανθρωπιστικής αποστολής".

"Μετά την ανακωχήν, γράφει ο Δ. Βακάς, οι Σύμμαχοι νικηταί ευρέθησαν εις την ανάγκην να αναχαιτίσουν την προέλασιν των Μπολσεβίκων εις τα εκκενούμενα παρά των Γερμανών εδάφη της Ρωσίας, διά να δοθή ούτω καιρός και συσταθούν τα νέα δημιουργούμενα κράτη, η Πολωνία και η Τσεχοσλοβακία, και ανασυγκροτηθούν τα καταστραφέντα κράτη της Ρουμανίας και της Σερβίας. Οι κίνδυνοι της Ευρώπης ήσαν μέγιστοι. Δυστυχώς οι πολιτικοί ηγέται του κόσμου τότε δεν έλαβον τα ενδεικνυόμενα μέτρα προς κατάπνιξιν, εν τη γενέσει του, του εγκληματικού κομμουνιστικού καθεστώτος... Ο μέγας Βενιζέλος διέγνωσε την μεγάλην ανθρωπιστικήν αποστολήν την οποίαν η μοίρα πάντοτε επεφύλαξεν εις την ελληνικήν φυλήν... και επωφελήθη δηλώσεως του πρωθυπουργού της Γαλλίας Κλεμανσώ: "Η Γαλλία θα αναλάβη την πρωτοβουλίαν προς εδαφικήν επέκτασιν της Ελλάδος εις την Θράκην και εκθύμως θα υποστηρίξη πάσαν υπέρ της Ελλάδος λύσιν του ζητήματος της Σμύρνης, τιθέμενου επί τάπητος υπό της Αγγλίας ή της Αμερικής, εάν η Ελλάς ήθελε συμμετάσχη εις την εκστρατείαν της Ρωσίας, συνεισφέρουσα το ανάλογον εις αυτήν μέρος της θυσίας διά της αποστολής εις Ουκρανίαν ενός Σώματος Στρατού". Ο Βενιζέλος ευρίσκετο τότε εις το Λονδίνον. Οπως είναι ιστορικώς βεβαιωμένον και γνωστόν, μόλις επληροφορήθη την δήλωσιν αυτήν, ετηλεγράφησεν ευθύς εις τον πρεσβευτήν Ρωμάνον τα εξής: "Παρακαλώ, δηλώσατε Πρωθυπουργώ και υπουργώ επί των Εξωτερικών ότι ο ελληνικός στρατός είναι εις την διάθεσίν των και δύναται να χρησιμοποιηθή διά τον κοινόν αγώνα πανταχού, όπου η αποστολή του ήθελε κριθή αναγκαία". Και η εκστρατεία της Ρωσίας απεφασίσθη... με σκοπόν την αντικατάστασιν των εκεί γερμανικών μονάδων που ημπόδιζον την εξάπλωσιν του κομμουνισμού εις την Νότιον Ρωσίαν, την προστασίαν των διαφόρων σχηματισθεισών ανεξαρτήτων εν Ρωσία εθνικών κυβερνήσεων και την ενίσχυσιν των ρωσικών αντικομμουνιστικών δυνάμεων του στρατηγού Ντενίκιν".

Βέβαια, γράφει ο Ορφ. Οικονομίδης, υπήρχαν και οι πιο ψύχραιμοι μέσα στην αστική τάξη, που έβλεπαν διαφορετικά τα πράγματα και διαμαρτύρονταν για τη ληστρική αυτή επέμβαση των χωρών τους.

Η αγγλική εφημερίδα "Μάντσεστερ Γκάρντιαν" έγραφε στις αρχές του 1919: "Με ποιο δικαίωμα διεξάγουμε πόλεμο στη Ρωσία, αφού δεν αναγνωρίσαμε την κυβέρνηση αυτής της χώρας. Αν, όπως ισχυρίζονται τα μέλη της κυβέρνησης, δεν βρισκόμαστε σε κατάσταση πολέμου με τη Ρωσία, τότε τι δικαίωμα έχουμε να σκοτώνουμε ανθρώπους, να τους υποβάλλουμε σε αποκλεισμό και σε πείνα, χωρίς να τους κηρύσσουμε επίσημα τον πόλεμο".

Αλλά και στη γαλλική Βουλή, πολλοί αντίπαλοι της ιμπεριαλιστικής επέμβασης φώναζαν, προπαγανδίζοντας το σύνθημα της λιποταξίας των Γάλλων στρατιωτών: "Είναι καθήκον κάθε Γάλλου στρατιώτη - έλεγαν - να προτιμήσει να λιποτακτήσει και να αρνηθεί να υπακούσει στους αρχηγούς του, παρά να πολεμήσει στη Ρωσία".

"Τέτοιες φωνές υπήρχαν και στην Ελλάδα. Αλλά η λογοκρισία του Βενιζέλου τις έπνιγε, απαγορεύοντας σ' αυτές να έλθουν στη δημοσιότητα", υπογραμμίζει ο Ορφ. Οικονομίδης.

Οι σύμμαχοι τελικά "έριξαν" την Ελλάδα, όσον αφορά τις υποχρεώσεις τους στην εκστρατεία, αλλά ο Βενιζέλος παρέμεινε αφοσιωμένος στους συμμάχους. Στις 25.12.1918 ο Βενιζέλος διεμήνυσε από το Παρίσι προς τον αναπληρωτή του στην Αθήνα Εμμανουήλ Ρέπουλη τα εξής: "Διά την εκστρατείαν εις Ρωσίαν ουδέν ακόμη απεφασίσθη. Εύχομαι να μη γίνη τελικώς η εκστρατεία αυτή, διότι το έργον εν Ρωσία εμφανίζεται δυσκολώτερον και κινδυνωδέστερον ή όσον αρχικώς υπετίθετο, διά τούτο δε αντιτίθεται ισχυρώς εις αυτό μέρος της Κοινής Γνώμης. Αλλωστε η εκδηλωθείσα προθυμία ημών όπως μετάσχωμεν δι' ενός σώματος στρατού της εκστρατείας ταύτης, αν αύτη αποφασισθή, καθ' εαυτήν ήδη μοι δίδει δικαιώματα τινά εις ευμενεστέραν κρίσιν των δικαίων μας".

Η κατάληξη της εκστρατείας, θλιβερή. Την περιγράφει ο αρχιμανδρίτης Παντελεήμων στον πρόλογο του βιβλίου του: "Ο σάλος επέρασε πλέον. Ξαναπατήσαμε το αγιασμένον της πατρίδος χώμα. Η εκστρατεία του ελληνικού στρατού στη Ρωσία είνε πλέον μια ανάμνησις. Βεβαίως κανείς μας από όσους ελάβαμε μέρος εις την εκστρατείαν αυτήν δεν κατόρθωσε να καταλάβη, γιατί επήγαμε στη Ρωσία. Μα, προς τιμήν του Ελληνος, ομολογώ ότι δεν επεχειρήσαμε καν να το εξετάσωμε...".

Οσον αφορά τα ανταλλάγματα για τη Σμύρνη, ήταν η καταστροφή, ο ξεριζωμός και η προσφυγιά.

Παράλληλα, όμως, η τυχοδιωκτική αυτή εκστρατεία στην Ουκρανία είχε και τη θετική, εξ αντικειμένου, πλευρά της: η επαφή των ανδρών του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος με τις μάζες των απελευθερωμένων λαών της Σοβιετικής Ρωσίας άσκησε τεράστια επίδραση στις αντιλήψεις όχι μόνο των απλών φαντάρων και υπαξιωματικών, αλλά και των στελεχών του ελληνικού στρατού. Δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι οι περισσότεροι ανώτεροι Ελληνες αξιωματικοί, που προσχώρησαν στις γραμμές του ΕΛΑΣ, στη διάρκεια του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα της χώρας μας, προέρχονταν από αυτό ακριβώς το Σώμα Στρατού, που είχε σταλεί το 1919 στην Ουκρανία. Το ότι, εξάλλου, η Ελλάδα ήταν η μόνη χώρα στην κατεχόμενη από τους γερμανοφασίστες Ευρώπη, που δεν έστειλε ούτε έναν στρατιώτη ενάντια στη Σοβιετική Ενωση στη διάρκεια του πατριωτικού της πολέμου, οφείλεται κατά πολύ στα διδάγματα του ελληνικού λαού από την τυχοδιωκτική εκστρατεία της Ουκρανίας.