«Ενα αυτοκίνητο αγώνων με το αμάξωμά του στολισμένο με χοντρούς σωλήνες όμοιους με φίδια με εκρηκτικό χνότο... ένα βρυχώμενο αυτοκίνητο, που μοιάζει να τρέχει πάνω σ' ένα πολυβόλο, είναι πιο όμορφο από τη Νίκη της Σαμοθράκης... Θα υμνήσουμε τα μεγάλα πλήθη που τα διεγείρει η εργασία, τους άπληστους σιδηροδρομικούς σταθμούς, τα εργοστάσια που κρέμονται στα σύννεφα με τις κλωστές των καπνών τους... Θέλουμε να ελευθερώσουμε αυτή τη χώρα (σ.σ. την Ιταλία) από τη γάγγραινα των καθηγητών, των αρχαιολόγων, των ξεναγών και των αντικέρ...».

Τα παραπάνω είναι ένα απόσπασμα από ένα κείμενο που διάβασαν οι ανυποψίαστοι αναγνώστες της γαλλικής εφημερίδας «Φιγκαρό» στο φύλλο της 20ής Φεβρουαρίου του 1909 με τίτλο «Ιδρυση και μανιφέστο του φουτουρισμού». Δε χρειάζεται πολλή φαντασία, για να υποθέσουμε τις πρώτες αντιδράσεις τους, αν και η εφημερίδα είχε παράδοση στη δημοσίευση μανιφέστων, όπως αυτό του Συμβολισμού, γραμμένο από τον Ζαν Μορεάς και δημοσιευμένο το 1886. Η Ευρώπη είχε ήδη γνωρίσει πολλά ανατρεπτικά κινήματα στο χώρο της τέχνης τον περασμένο αιώνα, αλλά και στις αρχές του 20ού. Κανείς όμως δεν είχε τολμήσει μέχρι τότε, τουλάχιστον όχι με την ίδια σαφήνεια και με όρους κινήματος, να συγκρίνει ένα αυτοκίνητο με τη Νίκη της Σαμοθράκης και μάλιστα η σύγκριση να είναι εις βάρος της δεύτερης!

Αν και το Παρίσι ήταν τότε - και θα εξακολουθούσε για πολύ να είναι - η γεωγραφική «μήτρα» των σημαντικότερων καλλιτεχνικών πειραματισμών, ωστόσο δεν μπορούσε παρά να είναι ευδιάκριτη και η πολιτική χρειά αυτού του νέου «-ισμού», γεγονός που έκανε τα πράγματα πιο ενδιαφέροντα. Το κείμενο το υπέγραφε κάποιος Φιλίππο Τομάζο Μαρινέτι, που πολύ σύντομα θα γινόταν γνωστός σε όλη την Ευρώπη, σαν ο ιδρυτής του καλλιτεχνικού και πολιτικού (με περισσότερη σαφήνεια αργότερα) κινήματος του Φουτουρισμού.

Ο Μαρινέττι (1876 - 1944) ήταν, εκτός από ποιητής, μια χαρισματική προσωπικότητα, που, θα μπορούσαμε να πούμε, ότι εμφανίστηκε την κατάλληλη στιγμή, για να εκφράσει την ανάγκη για νεωτερισμό στην ιταλική, κυρίως, κουλτούρα. Από την αρχή είχε διαβλέψει ότι κανένα κίνημα δε θα είχε μέλλον, αν δε στηριζόταν στις μεγάλες μάζες. Γι' αυτό και προτίμησε μια εφημερίδα, για να δημοσιεύσει το μανιφέστο του, διένειμε αργότερα δωρεάν τα βιβλία του από το δικό του εκδοτικό οίκο, αλλά και δημιουργούσε τις περίφημες φουτουριστικές βραδιές («serata futurista»), που κατέληγαν συνήθως σε εκσφενδονισμό διαφόρων αντικειμένων (κατά προτίμηση ντομάτας) και σε συλλήψεις από την αστυνομία, πολλά χρόνια πριν τον μιμηθούν οι ντανταϊστές και οι σουρεαλιστές. Το 1912 ο Φουτουρισμός θα ήταν ήδη οικεία λέξη για τους Ιταλούς και για πολλούς άλλους Ευρωπαίους, ενώ την ίδια χρονιά, η «Εκθεση των φουτουριστών ζωγράφων» θα περιοδεύσει στο εξωτερικό, πλαισιωμένη με διαλέξεις και... ανάλογες βραδιές.

Ο Φουτουρισμός είναι ευρύτερα γνωστός σαν ένα κίνημα που «τραγούδησε» την τεχνολογική εξέλιξη. Μία καλλιτεχνική υπόκρουση που συνόδευε και υμνούσε τις μηχανές, τον ηλεκτρισμό και τα άλλα επιτεύγματα της ανθρώπινης νόησης και που οι «νότες» της θα «συνόδευαν» μάλλον και τον πρώτο άνθρωπο στο διάστημα. Γι' αυτό και η ονομασία του παραπέμπει στη λέξη μέλλον. Η αλήθεια είναι πως θα τον αδικούσαμε αν μέναμε μόνο εκεί. Δε θα αρκούσαν αυτά τα χαρακτηριστικά για να φλογίσουν ποιητικές διάνοιες όπως ο Μαγιακόφσκι, για παράδειγμα. Τι άλλο πρέσβευε, λοιπόν, τουλάχιστον στην αρχή, ο φουτουρισμός; Την εξέγερση, την «ομορφιά της ταχύτητας», τον «ύμνο στον άνθρωπο», τον αγώνα του, που έξω από αυτόν, «δεν υπάρχει πια ομορφιά». Ο Αργκάν, από τους σημαντικότερους μελετητές της μοντέρνας τέχνης, σημειώνει, πως «η επανάσταση που οραματίζονται τα φουτουριστικά μανιφέστα είναι στην πραγματικότητα η βιομηχανική επανάσταση, δηλαδή μια αστική επανάσταση. Σε αυτή τη νέα κοινωνία των μηχανών οι διανοούμενοι - καλλιτέχνες, οφείλουν να είναι το πνευματικό κίνητρο, το "δαιμόνιο"».

Στη δίνη του φασισμού...

Ο φουτουρισμός σαν κίνημα ήταν πνιγμένος στις αντιφάσεις, κάτι που θα αναδειχτεί με την πολιτική του εξέλιξη στην Ιταλία, όπου ήδη από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο θα έρθει σε επαφή με τον Μουσολίνι. «Στην πραγματικότητα ο φουτουρισμός ήταν μια δίνη ιδεών και ανόμοιων συναισθημάτων», γράφει ο ιστορικός τέχνης Μάριο ντε Μικέλι. Ο εθνικισμός του Μαρινέτι διακρίνεται ήδη από το πρώτο μανιφέστο, ενώ από την άλλη, λίγο πριν, το 1905, θα υμνεί τον αναρχισμό, σαφώς επηρεασμένος από τους Γάλλους συμβολιστές, από τους οποίους εξάλλου και προέρχεται! Ο διεθνισμός τους συγκρούεται με το ότι το «ιταλικό δαιμόνιο» θα σώσει τον παγκόσμιο πολιτισμό, ενώ θα θεωρήσουν τον πόλεμο «υγιή» και θα συμμετάσχουν ως εθελοντές. Ακόμη και το μανιφέστο τους που κηρύσσει τον αγώνα για την πολιτιστική αναβίωση της Ιταλίας είναι γραμμένο στα γαλλικά... Αργότερα, θα χαιρετίσουν τον πόλεμο στην Λιβύη το 1911 και όπως γράφει ο ντε Μικέλι, «σ' αυτό το σημείο οι φουτουριστές αποχαλινώθηκαν και η αντιαστική τους θέση ναυάγησε άθλια». Το 1918 θα ιδρυθεί το «Φουτουριστικό Πολιτικό Κόμμα» και ομάδες φασιστών φουτουριστών σε διάφορες ιταλικές πόλεις. Το ίδιο το μανιφέστο όμως αυτού του κόμματος περιλαμβάνει αιτήματα όπως κοινωνικοποίηση της γης και ανώτατο όριο εργασίας τις οχτώ ώρες! Δεν είναι δύσκολο να υποθέσουμε πως εν τέλει ο Μαρινέτι και η ομάδα του πέρασαν στο φασισμό από μια αγνή, πλην όμως γεμάτη αντιφάσεις πρόθεση για κοινωνική απελευθέρωση, παγίδα στην οποία έπεσαν και άλλοι καλλιτέχνες της εποχής, πριν ακόμη ο φασισμός δείξει το πραγματικό του πρόσωπο. Οταν όμως το έδειξε ήταν αργά για τον Μαρινέτι που είχε εκπέσει τελείως στην εθνικιστική ρητορική του. Ο φασισμός, ως εξουσία πια, δεν είχε ανάγκη τους φουτουριστές, που οι θέσεις τους, έτσι κι αλλιώς, μπορούσαν να γίνουν κι επικίνδυνες για το σύστημα. Ο Μουσολίνι θα αποδυναμώσει τελείως τον Μαρινέτι χρίζοντάς τον ακαδημαϊκό και τελικά, ενώ σε όλη την Ευρώπη η καλλιτεχνική πρωτοπορία θα έρθει σε επαφή με τις προοδευτικές δυνάμεις, στην Ιταλία, ο φουτουρισμός θα ταυτιστεί με την πιο μαύρη αντίδραση και τελικά θα πνιγεί από αυτήν.

Εδώ όμως πρέπει να σημειωθεί, ότι, αντίθετα με τη διαδεδομένη άποψη, φουτουρισμός συνολικά σαν κίνημα και ο φασισμός δεν ταυτίζονται. Οπως σημειώνει ο ντε Μικέλι, πολλοί φουτουριστές ήταν αναρχικοί και κομμουνιστές και προπολεμικά (πριν τον Α` παγκόσμιο πόλεμο εννοείται) το περιοδικό τους διαβαζόταν επί το πλείστον από εργάτες, γεγονός που σημειώνει με έμφαση ο Γκράμσι. Αναλόγου κοινωνικού περιεχομένου ήταν και τα φουτουριστικά έργα. Σοσιαλιστική κατεύθυνση είχαν από την αρχή φουτουριστές εικαστικοί όπως ο Μποτσιόνι και ο Καρρά. Ακόμη και τη στιγμή που στο ιταλικό φουτουριστικό κίνημα θα υπερισχύσουν οι εθνικιστικές απόψεις, θα εμφανιστούν άρθρα στον ιταλικό Τύπο, όπως «Φουτουρισμός και Μαρινετισμός», που κάνουν σαφέστατη την αντίθεσή τους στον Μαρινέτι. Αλλωστε, πολύ γρήγορα, ο Φουτουρισμός ξεφεύγει από τον έλεγχο του ιδρυτή του. Στη Ρωσία δημιουργείται προεπαναστατικά μια φουτουριστική ομάδα με πρωτεργάτη τον Μαγιακόφσκι, τους αδελφούς Μπουρλιούκ και άλλους, η οποία συνδέεται άμεσα με τις επαναστατικές δυνάμεις. Το 1912 ο Μαγιακόφσκι θα δημοσιεύσει το μανιφέστο του ρώσικου φουτουρισμού, με τίτλο «Μπάτσος για το δημόσιο γούστο», όπου συναντάμε τη ρητορική του πρώτου ιταλικού μανιφέστου: «Το παρελθόν είναι στενάχωρο. Η Ακαδημία και ο Πούσκιν πιο ακατανόητοι κι από ιερογλυφικά».

Ο Μαγιακόφσκι άλλωστε θα είναι αυτός που θα δημιουργήσει μετεπαναστατικά την ομάδα «κομμουνιστών - φουτουριστών» μαζί με τον Οσιπ Μπρικ και αργότερα το «Αριστερό Μέτωπο Τέχνης» (ΛΕΦ) που θα συσπειρώσει μια σειρά «-ισμούς» της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας. Ο ρώσικος «κυβοφουτουρισμός», όπως πρότεινε τον όρο ο Μάλεβιτς, σε μια προσπάθεια να ορίσει με μια λέξη τις αναζητήσεις της ρώσικης τέχνης των πρώτων δεκαετιών του αιώνα, θα αποτελέσει ιδιαίτερο κεφάλαιο στην ευρωπαϊκή καλλιτεχνική πρωτοπορία, αναδεικνύοντας στο έπακρο τη δυναμική του φουτουρισμού και την προοδευτική πλευρά του. Το 1923 ο Μαγιακόφσκι θα γράψει: «Οργανώνουμε το ΛΕΦ. Το ΛΕΦ είναι η κάλυψη των μεγάλων κοινωνικών θεμάτων από όλα τα πυροβόλα του φουτουρισμού». Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που θα συσπειρωθούν πίσω από αυτά τα «πυροβόλα» θα είναι οι Τρετιακόφ, Ρότσενκο, Λαβίνσκι κ.ά.