Η τάση στην καπιταλιστική παραγωγή για την ολοένα και μεγαλύτερη απόσπαση υπεραξίας, για τη συνεχή αύξηση των κερδών επιτυγχάνεται με την αυξανόμενη ένταση της εκμετάλλευσης. Ταυτόχρονα, αυτή η τάση, σε συνδυασμό με την ένταση του ανταγωνισμού, οδηγεί στη συνεχή διεύρυνση της παραγωγής. Ετσι, ο καπιταλιστής ένα μέρος της υπεραξίας που αποσπά από τον εργάτη μέσω της παραγωγικής διαδικασίας το επενδύει για να μεγαλώσει την παραγωγή του, αλλά και για να αποσπάσει μεγαλύτερη από πριν υπεραξία. Μετατρέπει έτσι το μέρος αυτό της υπεραξίας σε κεφάλαιο, μεγαλώνοντας έτσι τις διαστάσεις του κεφαλαίου του και της παραγωγής του. Αυτή η διαδικασία είναι συνεχής στον καπιταλισμό. Διακόπτεται μόνο από την οικονομική κρίση για να ξανασυνεχιστεί. Η διαδικασία μετατροπής μέρους της υπεραξίας σε κεφάλαιο ονομάζεται συσσώρευση. Η αύξηση των διαστάσεων του κεφαλαίου ως αποτέλεσμα της συσσώρευσης υπεραξίας μιας δοσμένης επιχείρησης ονομάζεται συγκέντρωση του κεφαλαίου. Οι διαστάσεις όμως του κεφαλαίου αυξάνουν και ως αποτέλεσμα της συνένωσης μερικών διαφορετικών κεφαλαίων, είτε μέσω της εξαγοράς μικρότερων επιχειρήσεων από μεγαλύτερες, είτε μέσω συγχώνευσης μερικών επιχειρήσεων και της δημιουργίας μιας μεγάλης. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται συγκεντροποίηση του κεφαλαίου.
Αυτή η τάση οδηγεί τους καπιταλιστές να εκσυγχρονίζουν τα μέσα παραγωγής. Τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνικής έχουν πρακτική εφαρμογή στην αλλαγή των παλιών μέσων παραγωγής με νέα, σύγχρονα, που απαιτούν βεβαίως μεγαλύτερες διαστάσεις κεφαλαίου, αλλά υπόσχονται και μεγαλύτερα κέρδη. Τα νέα μέσα παραγωγής μπορούν τώρα να αυξάνουν την παραγωγή νέων αξιών, με την ίδια ή και τη λιγότερη χρήση εργατικής δύναμης. Ετσι αλλάζει και η σχέση του σταθερού κεφαλαίου (αυτό που επενδύεται σε μέσα παραγωγής), με το μεταβλητό κεφάλαιο (αυτό που επενδύεται σε εργατική δύναμη), υπέρ του πρώτου. Η σχέση ανάμεσα στο σταθερό και το μεταβλητό κεφάλαιο ονομάζεται οργανική σύνθεση κεφαλαίου.
Ετσι, από τη μια η αύξηση των διαστάσεων της παραγωγής (συσσώρευση) και η ανάπτυξη νέων κλάδων οδηγούν στην αριθμητική αύξηση των εργατών. Από την άλλη όμως η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνικής χρειάζεται όλο και λιγότερους εργάτες και οδηγεί στην ανεργία και την αύξησή της. Ετσι η ανεργία είναι σύμφυτη με τον καπιταλισμό.
Ο Κ. Μαρξ, διατυπώνοντας το νόμο της καπιταλιστικής συσσώρευσης ως γενικό, απόλυτο νόμο, απέδειξε ότι η ανεργία είναι σύμφυτη με τον καπιταλισμό. «Οσο μεγαλύτερος είναι ο κοινωνικός πλούτος, το κεφάλαιο που λειτουργεί, οι διαστάσεις και η ένταση της αύξησής του, και επομένως το απόλυτο μέγεθος του προλεταριάτου και η παραγωγική δύναμη της εργασίας του, τόσο μεγαλύτερος είναι ο βιομηχανικός εφεδρικός στρατός... Οσο μεγαλύτερος όμως είναι αυτός ο εφεδρικός στρατός σε σύγκριση με τον εν ενεργεία εργατικό στρατό, τόσο μαζικότερος είναι ο σταθεροποιημένος υπερπληθυσμός, που η φτώχεια του είναι αντιστρόφως ανάλογη προς τα βάσανα της δουλιάς του. Τέλος, όσο πιο μεγάλο είναι το εξαθλιωμένο στρώμα της εργατικής τάξης και ο βιομηχανικός εφεδρικός στρατός, τόσο πιο μεγάλος είναι και ο επίσημος παουπερισμός (σ.σ. πολλή φτώχεια). Αυτός είναι ο απόλυτος, ο γενικός νόμος της καπιταλιστικής συσσώρευσης» (Κ. Μαρξ, «Κεφάλαιο», τ. 1, σελ. 667). Ο νόμος αυτός δρα ως τάση και τα αποτελέσματα της δράσης του εξαρτώνται από τον πραγματικό συσχετισμό των ταξικών δυνάμεων και τα αποτελέσματα της ταξικής πάλης, από τις νίκες ή τις ήττες του εργατικού κινήματος στη μια ή την άλλη χώρα και διεθνώς.