Πρέπει να σημειώσουμε πως το γεγονός ότι η κοινωνική βάση τέτοιων φαινομένων βρίσκεται στις καπιταλιστικές σχέσεις, δε σημαίνει ότι όλοι στον καπιταλισμό θα γίνουν εγκληματίες ή θα οδηγηθούν σε «αντικοινωνικές» συμπεριφορές. Σε κάθε περίπτωση μέχρι τώρα στο άρθρο αναφερθήκαμε στην κοινωνική βάση διαμόρφωσης «κοσμοθεωρητικών προτύπων», όπως αυτών του ατομισμού και του ανταγωνισμού, τα οποία διαμορφώνονται αντικειμενικά στην καπιταλιστική κοινωνία σε μεγαλύτερη έκταση και βάθος απ' ό,τι η εκδήλωσή τους με ακραίο τρόπο με τη μορφή της λεγόμενης «αντικοινωνικής» συμπεριφοράς.

Η ίδια η διαμόρφωση της προσωπικότητας είναι μια σύνθετη, πολύπλοκη και αντιφατική διαδικασία. Η κοινωνία πράγματι διαμορφώνει την προσωπικότητα, αλλά η εξελικτική αυτή διαδικασία δεν είναι ευθύγραμμη, διαμεσολαβείται από εσωτερικούς ψυχικούς καθορισμούς, από τη δραστηριότητα του ίδιου του ανθρώπου. O Λεόντιεφ τονίζει ότι το γεγονός πως οι κοινωνικές σχέσεις είναι η πηγή της προσωπικότητας αυτό «δεν πάει να πει φυσικά, πως η δραστηριότητά τους δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να προσωποποιεί τις σχέσεις της κοινωνίας και του πολιτισμού της. Μετασχηματισμοί και πολύπλοκα περάσματα τις συνδέουν έτσι που είναι αδύνατο να αναγάγεις άμεσα τη μία στην άλλη»²⁷, «η ψυχολογία έχει να κάνει πάντα με τη δραστηριότητα του συγκεκριμένου ατόμου, που ξεδιπλώνεται είτε μέσα στις περιστάσεις της ομαδικής ζωής, ανάμεσα στους ανθρώπους, είτε πρόσωπο με πρόσωπο με το συγκεκριμένο κόσμο που τον περιτριγυρίζει»²⁸. Οσο μοναδική και αν είναι όμως η δραστηριότητα ενός ανθρώπου, οι περιστάσεις της ζωής του ξετυλίγονται πάντα μέσα στο δοσμένο σύστημα των κοινωνικών σχέσεων.

Ο άνθρωπος, εξαιτίας της παραγωγικής εργασίας του, που άλλωστε τον διαχωρίζει από τα ζώα, μεταδίδει ό,τι καινούριο κατακτά η μια γενιά στην άλλη μέσω των υλικών και πνευματικών αντικειμένων που δημιουργεί, όπως είναι για παράδειγμα η γλώσσα, ο πολιτισμός, τα διάφορα επιτεύγματα, η τεχνολογία κλπ. Στη συνέχεια, χάρη βέβαια στη διαδικασία της μάθησης, έχουμε την κατάκτησή τους από το παιδί, όπου διεξάγεται η διαδικασία της έμμεσης αφομοίωσης από το άτομο των αξιών του πολιτισμού. Μιας αφομοίωσης (εσωτερίκευσης) που γίνεται μέσω της επικοινωνίας από τις άμεσες κοινωνικές επαφές του παιδιού με τους ενήλικους και στη συνέχεια «αφομοιώνονται» στη συνείδησή του χάρη στις ατομικές ηθικές ανάγκες, συμφέροντα, ιδανικά, πεποιθήσεις, μοτίβα, που διαμορφώνει κάθε προσωπικότητα.

Μια σημαντική παράμετρος, που πρέπει εξαρχής να διευκρινιστεί εδώ και σχετίζεται με το θέμα μας, είναι πως τα όποια κίνητρα, μοτίβα συμπεριφοράς, ηθικές αξίες και πεποιθήσεις που καλείται το άτομο να διαμορφώσει, έχουν κοινωνικό - ιστορικό χαρακτήρα. Κάτι δηλαδή που σήμερα θεωρείται «αντικοινωνική συμπεριφορά», σε κάποια άλλη ιστορική εποχή ίσως να θεωρούνταν «φυσιολογική» συμπεριφορά. Επειτα, σε μια ταξική κι ανταγωνιστική κοινωνία, όπως είναι η ελληνική σήμερα, είναι ολοφάνερο πως μια σειρά ηθικές αξίες έχουν άλλο περιεχόμενο σε μια κοινωνική τάξη και στρώμα απ' ό,τι σε κάποια άλλη.

Αυτό δε σημαίνει ότι μια προσωπικότητα θα «ρουφά» αδιακρίτως όλα τα «πρότυπα» που κυριαρχούν στο περιβάλλον του. Ο Βιγκότσκι έγραφε σχετικά: «Οπως με τον αλκοολισμό του παππού συχνά με ευθύ τρόπο ερμηνεύουν τη συμπεριφορά του εγγονού, έτσι κι εκείνα ή τα άλλα οικογενειακά σημεία διαβίωσης (στενότητα χώρου, κακές σχέσεις ανάμεσα στους γονείς, ύπαρξη κακών παραδειγμάτων κλπ.) τα συνδέουν σε άμεση εξάρτηση με τη συμπεριφορά του παιδιού...»²⁹. Ομως αυτή η σχέση δεν είναι τόσο ευθεία, υπογράμμιζε ο Βιγκότσκι, καλώντας να μεταφερθεί η προσοχή μας, το κέντρο των ερευνών μας, προς την πλευρά της μελέτης της ίδιας της δραστηριότητας, της ενεργητικότητας του παιδιού, των βιωμάτων του που συνδέονται με την αλλαγή του κοινωνικού του περιβάλλοντος. Και προσθέτει: «Η επιστημονική προσέγγιση διαφέρει από την εμπειρική, στο ότι προϋποθέτει την αποκάλυψη των βαθύτερων εσωτερικών εξαρτήσεων και μηχανισμών εμφάνισης της μιας ή της άλλης επίδρασης του περιβάλλοντος»³⁰.

Η κοινωνικο-ιστορική ψυχολογία σημειώνει τη σημασία που έχει για την «εσωτερίκευση» από το παιδί εκείνων ή των άλλων προτύπων, κοινωνικών αξιών η κυρίαρχη δραστηριότητα και η «κοινωνική κατάσταση ανάπτυξης».

Σε κάθε ηλικιακό στάδιο ανάπτυξης του ανθρώπου είναι διαφορετική η κυρίαρχη δραστηριότητα. Η ζωή ή η δραστηριότητα συνολικά δε διαμορφώνεται μηχανικά από ξεχωριστά είδη δραστηριότητας. Κάποια είδη δραστηριότητας είναι σ' ένα συγκεκριμένο στάδιο κυρίαρχα και έχουν μεγάλη σημασία για την παραπέρα ανάπτυξη της προσωπικότητας, ενώ άλλα έχουν λιγότερη. Ετσι για παράδειγμα, το παιδί της προσχολικής ηλικίας αφομοιώνει κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού τις κοινωνικές λειτουργίες και τους αντίστοιχους κανόνες συμπεριφοράς των ανθρώπων και αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική στιγμή για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του. Π.χ. οι σοβαρές δυσκολίες που μπορεί να αντιμετωπίζει ένας άνθρωπος στην κυρίαρχη δραστηριότητά του (π.χ. το παιδί της προσχολικής ηλικίας στο παιχνίδι, ο μαθητής στα μαθήματά του, ο εργαζόμενος στην εργασία του), μπορεί μεταξύ των άλλων να τον οδηγήσουν και σε επιθετική συμπεριφορά. Ομως - αξίζει εδώ να το σημειώσουμε - η επιθετική συμπεριφορά δεν έχει πάντα την ίδια σημασία, το ίδιο «προσωπικό νόημα» για εκείνον που την εκδηλώνει. Εχει ιδιαίτερη σημασία η «θέση» που καταλαμβάνει η επιθετική συμπεριφορά στη δομή της δραστηριότητας. Πρόκειται για μια υπερβολική αμυντική αντίδραση, ένα αποτέλεσμα μια έντονης συναισθηματικής φόρτισης ή αποτελεί έναν αυτοτελή σκοπό και αποκτά ένα αυτοτελές νόημα για την προσωπικότητα; Πρέπει να θέτουμε την παραπάνω ερώτηση, γιατί είναι σημαντικό κάθε φορά να διαχωρίζουμε με τι είδους επιθετική συμπεριφορά έχουμε να κάνουμε.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

Το άρθρο αναδημοσιεύεται από την «Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τεύχος 2 2007

Σημειώσεις:

27. Λεόντιεφ: «Δραστηριότητα, Συνείδηση, Προσωπικότητα», σελ. 96, εκδ. «Αναγνωστίδης».

28. Λεόντιεφ: «Δραστηριότητα, Συνείδηση, Προσωπικότητα», σελ. 94-95, εκδ. «Αναγνωστίδης».

29. Λ.Σ. Βιγκότσκι: «Το ιστορικό νόημα της κρίσης της Ψυχολογίας». Απαντα, τ. 1, σελ. 308.

30. Λ.Σ. Βιγκότσκι: Απαντα, τ. 5, όσχα 1983, σελ. 308.

31. Λόμποφ Μπ. Φ.: «Μεθοδολογικά και θεωρητικά προβλήματα της ψυχολογίας», Μόσχα 1984, σελ. 318.