Η θλιβερή επικαιρότητα έδωσε την αφορμή, για μια γνωριμία με την Ολυμπία, με το αθάνατο Ολυμπιακό πνεύμα. Οδηγός μας, ο σύντροφος, αγωνιστής, φιλόλογος, παιδαγωγός, λογοτέχνης Γιώργος Ματζώρος που «έφυγε» πρόσφατα από τη ζωή, αλλά θα μας διαφωτίσει μέσα από το βιβλίο του «Ολυμπία - Γενέτειρα Ιδανικών». Ο Γ. Ματζώρος γεννήθηκε το 1912 στη Λίλαια (Κάτω Αγόριανη) Παρνασίδας. Ηταν μέλος του ΚΚΕ από προπολεμικά και στην Κατοχή στην Κομματική Οργάνωση στο χωριό του που ανασυγκροτήθηκε, μαζί με τον καπετάν Διαμαντή (Γιάννη Αλεξάνδρου). Γνήσιος λαϊκός αγωνιστής και ένας από τους βασικούς δωρητές, για να γίνει το σπίτι του Διαμαντή μουσείο.

Αυτή και την επόμενη Κυριακή, θα γίνουμε κοινωνοί αξιών, με τον τρόπο που σημειώνει εισαγωγικά μεταξύ άλλων: Μια διείσδυση, στο νόημα και τους σκοπούς των Ολυμπιακών εκδηλώσεων, τις μέρες τούτες της παντοδυναμίας της ύλης και της ρευστότητας των ηθικών αξιών ίσως θα ήταν αποκαλυπτική. Ισως κάποια αχτίδα φωτός θα βοηθούσε την ανθρώπινη σκέψη να βρει το σωστό δρόμο, που φαίνεται πως τον έχασε...

Οι αθλητικοί αγώνες είναι εκδήλωση τόσο παλαιά, ίσως όσο παλαιός είναι ο άνθρωπος. Οι πρώτοι αθλητές τους οποίους αναφέρει η παράδοση είναι ο Κρόνος και ο Δίας. Οι πληροφορίες που έχουμε για τους αθλητικούς αγώνες των αρχαίων Ελλήνων δείχνουν ότι δεν πρόκειται για ψυχαγωγικές απλώς εκδηλώσεις, αλλά για υπαρξιακά φαινόμενα ενωμένα, αδιαίρετα με αυτό που εννοούμε, λέγοντας ανθρώπινη ζωή και δράση. Ορθή εκτίμηση και αξιολόγηση όσων γνωρίζουμε για τους Ολυμπιακούς Αγώνες οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι αγώνες είναι ενστικτώδης εκδήλωση. Πρώτο από τα αγωνίσματα αναφέρεται το στάδιο, το οποίο ήταν αγώνας δρόμου. Στους αγώνες της Ολυμπίας άρχισαν να προστίθενται και άλλα αγωνίσματα. Στη λαμπρότητα των αγώνων αυτών πολύ συντέλεσε το γεγονός ότι η Ηλεία ήταν ειρηνική χώρα. Σημασία δε, είχε και το γεγονός ότι βρισκόταν υπό την προστασία της Σπάρτης. Το 724 π.Χ. προστέθηκε στους αγώνες ο δίαυλος, το 688 η πυγμαχία, το 648 το παγκράτιον, δηλαδή πάλη και πυγμαχία μαζί. Σειρά των αγώνων λέγεται αυτή: στάδιο, δίαυλος, δόλιχος, πένταθλο, πυγμαχία, παγκράτιον. Πρέπει να προστεθούν και τα αγωνίσματα παίδων, πάλη, πένταθλον κ.λπ.

Οι αγώνες δρόμου αρχίζανε με το δόλιχο και ακολουθούσε το στάδιο και κατόπιν ο δίαυλος. Το στάδιο ήταν απλούς δρόμος χωρίς στροφή (άκαμπτος). Ηταν δε το αρχαιότατο αγώνισμα. Οι αγωνιστές διατρέχανε το στάδιο μια φορά από το σημείο εκκίνησης, την αφετηρία μέχρι το τέρμα. Τρέχανε δηλαδή 192 μέτρα.

Κατά τον δίαυλον (κάμπιον δρόμο) που εισήχθη το 724 τρέχανε το στάδιο από τη μια άκρη μέχρι την άλλη και με στροφή γυρίζανε πάλι στο σημείο εξόρμησης, δηλαδή τρέχανε το στάδιο δύο φορές.

Κατά το δόλιχο, ο οποίος εισήχθη το 720 π.Χ. διατρέχανε, καθώς υπολογίζεται, το στάδιο 24 φορές δηλαδή 12 διαύλους που σημαίνει 4,5 χιλιόμετρα.

Στις πρώτες Ολυμπιάδες, οι αθλητές αγωνίζονταν φέροντες περί τα αιδοία διάζωμα, αλλά το 720 ο Μεγαρίτης Ορσιππος το έβγαλε και από τότε αγωνίζονταν εντελώς γυμνοί.

Από τα αγωνίσματα, η πάλη εθεωρείτο το τεχνικότατο και πανουργότατο των αθλημάτων. Οι παλαιστές αλείφονταν με λάδι, ρίχνανε δε επάνω τους λεπτή σκόνη. Κατά το αγώνισμα της πάλης η νίκη δεν εξαρτιόταν από τη σωματική δύναμη, αλλά περισσότερο από την τέχνη, δηλαδή περισσότερο από τη δύναμη της σκέψης και λιγότερο από τη δύναμη του σώματος.

Αυτό που φαίνεται ίσως λεπτομέρεια δεν πρέπει να το ξεχάσει όποιος θελήσει να παρακολουθήσει το βαθύτερο νόημα των Ολυμπιακών αγώνων.

Σε σωματική δύναμη υπερείχεν ο Αίαντας από τον Οδυσσέα, αλλά από την πάλη τους νικημένος βγήκε ο Αίαντας, γιατί η εύστροφη σκέψη του Οδυσσέα κατανίκησε τη σωματική ρώμη του Αίαντα. Ας μην ξεχνάμε ότι οι δυο αυτοί ήρωες είναι σύμβολα με τα οποία το ελληνικό πνεύμα συμβόλισε τις εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής και δράσης. Ο Αίαντας εκφράζει την υλική δύναμη, ο Οδυσσέας τη δύναμη της σκέψης. Για τους Ελληνες, δεσπότης των όντων είναι η σκέψη του ανθρώπου: «Νους ορά και νους ακούει».

Αρχαίο αγώνισμα άγριο και οδυνηρό, κατά τον Ομηρον, ήταν η πυγμαχία.

Κάτι που κάνει εντύπωση είναι το γεγονός ότι οι Λακεδαιμόνιοι, παρά την αγάπη τους προς τις ασκήσεις του σώματος, απαγόρευαν την πυγμαχία. Ο Πλάτων κατηγορεί αυτούς που μιμούνται μερικές συνήθειες των Λακεδαιμονίων όχι όμως τις καλύτερες. Κατά τον Πλάτωνα «Το λακωνίζειν πολύ μάλλον εστί φιλοσοφείν ή φιλογυμναστείν».

Το παγκράτιον ήταν αγώνας που συνίστατο από τα δύο αγωνίσματα πάλης, δηλαδή και πυγμαχίας. Εθεωρείτο το δεινότατο των αθλημάτων και γι' αυτό πολλοί το απέφευγαν.

Το πένταθλο το αποτελούσαν τα πέντε αγωνίσματα δηλαδή ο δρόμος, η πάλη, το άλμα, ο δίσκος και το ακόντιον. Από αυτά, ο δρόμος και η πάλη ετελούντο και χωριστά, αυτό συνέβαινε και με τα άλλα τρία κατά τους μυθικούς χρόνους, αφού όμως καθιερώθηκε το πένταθλο ετελούντο μόνο μαζί.

Τα έπαθλα που έδιναν στους νικητές δεν ήταν τα ίδια, αλλά διαφορετικά κατά τόπους και εποχές. Αλλοτε μοναδικό βραβείο ήταν ο στέφανος της νίκης, άλλοτε δε διάφορα αντικείμενα και άλλοτε χρήματα.

Από τα διδόμενα βραβεία παίρνανε το όνομά τους και οι αγώνες. Αν στεφάνωναν τους νικητές, ο αγώνας λεγότανε στεφανίτης, αν προσέφεραν δώρα ελέγοντο θεματικοί αγώνες, γιατί τα έπαθλα ήταν τρίποδες ή φιάλες κ.λπ. τα εκθέτανε σε κάποια θέση. Αν τα βραβεία ήταν χρηματικά ποσά, οι αγώνες ελέγοντο αργυρίται, ταλανταίοι.

Ο Ομηρος αναφέρει χορηγούμενα βραβεία, που δίδονταν κατά την εποχή του, ήταν δε αυτά άλογα, μουλάρια, βόδια, όπλα, τρίποδες, κρατήρες, χρυσός και σίδηρος, αλλά και γυναίκες.

Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι οι αρχαίοι δεν απέβλεπαν στα δώρα, όση αξία και αν είχαν, αλλά τα θεωρούσαν απλά ενθυμήματα, που τους θύμιζαν τη δόξα που κέρδισαν με τη νίκη, γιατί στη δόξα κυρίως απέβλεπαν.

Σε λίθους ανέγραφαν τα ονόματα των νικητών, καθώς και τα αγωνίσματα στα οποία νικούσαν. Κάποτε στην αγορά της πόλεως τοποθετούσαν στήλες, στις οποίες αναγράφανε το όνομα του νικητού. Πολύ συχνά μεγάλοι ζωγράφοι ζωγραφίζανε τον νικητή, αλλά και μεγάλοι ποιητές τον ανέφεραν στα έργα τους.

Βραβείο εθεωρείτο το δικαίωμα που είχε ο νικητής να τοποθετήσει άγαλμα στην Ολυμπία, με δικά του βέβαια έξοδα ή έξοδα της πόλεως.

Μεγάλες τιμές απονέμονταν στον νικητή, όταν μετά τους αγώνες επέστρεφε στην πατρίδα του. Ο νικητής έμπαινε στην πόλη καθισμένος σε άμαξα που την έσερναν τέσσερα λευκά άλογα, οι δε άρχοντες γκρέμιζαν μέρος του τείχους της πόλεως, γιατί καθώς έλεγαν η πόλη, που διέθετε άντρες σαν τον νικητή, δεν είχε ανάγκη από τείχη.

Από όλους τους αγώνες, ο πιο λαμπρός ήταν τα Ολύμπια. Οι νικητές των Ολυμπιακών αγώνων την ημέρα απονομής των βραβείων θεωρούσαν την πιο γλυκιά ημέρα της ζωής των.

Οι Ελληνες εσέβοντο τους αγώνες, κυρίως δε τα Ολύμπια, τα οποία εθεωρούντο ο πιο αξιόλογος από τους καθιερωμένους αγώνες, ενομίζετο και ο ιερότατος, κατά τις ελληνικές δε παραδόσεις, ήταν και ο αρχαιότατος. Μεγαλύτερη δε ευτυχία της ζωής για τον άνθρωπο εθεωρείτο ο ολυμπιακός κότινος, δηλαδή στεφάνωμα μετά τη νίκη με στεφάνι φτιαγμένο από ελιά της Ολυμπίας.

Για την κατανόηση της σημασίας την οποίαν είχαν για τους Ελληνες οι Ολυμπιακοί αγώνες πρέπει να θυμίσουμε ότι μεγάλοι ποιητές και πολιτικοί, αλλά και σοφοί δε θεωρούσαν υποτιμητικό το να παρακολουθούν τους αγώνες, αλλά απεναντίας έχουμε περιπτώσεις που δείχνουν ότι σοφοί άνθρωποι, αν και σε μεγάλη ηλικία, παρακολουθούσαν τους αγώνες υποβαλλόμενοι όχι μόνο στο μόχθο, αλλά και στους κινδύνους τους οποίους διέτρεχαν εκτιθέμενοι στον καύσωνα. Το ενδιαφέρον του θεάματος έφερνε στους Ολυμπιακούς αγώνες και ονομαστούς για τη σοφία τους ανθρώπους, τον Αναξαγόρα, τον Πλάτωνα, τον Πίνδαρο, τον Σιμωνίδη και άλλους.

Θεώρηση των εκδηλώσεων που παρατηρούνται κατά τους αγώνες των Ολυμπίων μάς επιτρέπει να παρακολουθήσουμε τις ριζικές αλλαγές που παρατηρούνται στον κόσμο των ηθικών και θρησκευτικών αξιών. Συγκρίσεις των αξιών, που συνδέονται με το πνεύμα των Ολυμπιακών αγώνων, με τις αξίες που διαμορφώθηκαν μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού, μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε τις κοσμογονικές αλλαγές που παρατηρούνται στην περιοχή των ηθικών και θρησκευτικών αξιών.

Ο αρχαίος Ελληνας χαίρεται τη ζωή και την απολαμβάνει καθώς τη δίνει η φύση. Θαυμάζει την ομορφιά της ζωής, την ψάλλει με την ποίησή του, την απεικονίζει με τη ζωγραφική και με το άγαλμα, προσπαθώντας να παραδώσει στην αθανασία τις ωραιότερες στιγμές της ανθρώπινης ζωής. Πόθος του ζωγράφου και του γλύπτη είναι να απαθανατίσει τις στιγμές της ευδαιμονίας του ανθρώπου. Στα χρόνια της ακμής της τέχνης των Αθηνών ανήκουν τα δύο έργα του Κεραμεικού που εμπνεύσανε στον Παλαμά τα γνωστά ποιήματα «Δεξίλεως» και «Ηγησώ». Με το σφρίγος της νεότητας, ο Δεξίλεος εικονίζεται τη στιγμή που πραγματώνει το ευγενέστερο ιδανικό της ζωής του ανθρώπου, τον ηρωισμό για την ελευθερία. Εφιππος επιτίθεται κατά του εχθρού που προσπάθησε να του στερήσει το πρώτο και μέγα αγαθό της ζωής, την ελευθερία. Η Ηγησώ εικονίζεται στην ευτυχέστερη στιγμή της ζωής μιας γυναίκας τη στιγμή που της προσφέρουν τα κοσμήματα, με τα οποία θα γίνει πιο ωραία, δηλαδή ικανή να πραγματώσει την αποστολή της, τουτέστιν να εξασφαλίσει την αθανασία του ανθρώπου πάνω στη γη με τη διαιώνιση του είδους.

Ο Ελληνας πιστεύει στην αθανασία του γένους των ανθρώπων που δρα και μεγαλουργεί πάνω στη γη και αυτή είναι η μεγάλη διαφορά του αρχαίου Ελληνα από τον ανατολίτη χριστιανό.

• Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο «Ολυμπιακοί Αγώνες - 28 αιώνες Ιστορία - Αθλητισμός - Πολιτισμός» των εκδόσεων «Τ. Λαμπρόπουλος».