Σήμερα, η καπιταλιστική ανάπτυξη στην Ελλάδα έχει φροντίσει να απλοποιήσει τα πράγματα και να κάνει ακόμα πιο καθαρούς τους δυο δρόμους για την κοινωνία, άρα και για την παιδεία.

Στον κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής (στην πρώτη - σοσιαλιστική - βαθμίδα ανάπτυξής του) η αντιστοίχηση των σχέσεων παραγωγής με το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων επανατοποθετεί τη σχέση τους σε νέα βάση, όπου η κύρια παραγωγική δύναμη, ο άνθρωπος, αναπτύσσεται στα πλαίσια του Κεντρικού Σχκδιασμού της οικονομίας η οποία κινείται με βάση το νόμο της αναλογικής παραγωγής για τη διευρυμένη ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών.

Είναι σημαντικό να σταθούμε σε ορισμένους σταθμούς της ανάπτυξης της μαρξιστικής σκέψης και της σοσιαλιστικής εμπειρίας από την άποψη της σύνδεσης της εκπαίδευσης με την κομμουνιστική προοπτική. Στο έργο «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα», ο Μαρξ τονίζει ότι από το κοινωνικό συνολικό προϊόν, το μέρος εκείνο που προορίζεται για την ικανοποίηση κοινών αναγκών, όπως είναι τα σχολεία, τα ιδρύματα υγείας κλπ., «μεγαλώνει από την αρχή σημαντικά σε σύγκριση με τη σημερινή κοινωνία και μεγαλώνει στο βαθμό που αναπτύσσεται η νέα κοινωνία»²⁵. Στο συνδυασμό της εκπαίδευσης με την παραγωγική δουλειά πάνω σε ανώτερη τεχνική βάση, ο Mαρξ έβλεπε το έμβρυο της διαπαιδαγώγησης στο μέλλον. Η πολυτεχνική εκπαίδευση, σύμφωνα με τον ίδιο, «είναι η εκπαίδευση που βοηθά το παιδί να γνωρίσει την παραγωγή και που δίνει σύγκαιρα στο παιδί είτε στον έφηβο την ικανότητα να χειρίζεται τα πιο απλά εργαλεία, τα χρησιμοποιούμενα σ' όλες τις μορφές της παραγωγής». Αυτή την ιδέα συνεχίζει και αναπτύσσει παραπέρα ο Λένιν. Η πολυτεχνική μόρφωση εντάσσεται στην προοπτική οικοδόμησης της αταξικής κοινωνίας. Με βάση αυτή τη θέση ο Λένιν απέρριψε την πρόταση ότι η πολυτεχνική εκπαίδευση είναι απλά η τεχνική εκπαίδευση. Ακόμα και στις συνθήκες που είχαν προκύψει από τον εμφύλιο πόλεμο, επέμενε στο να αποφευχθεί η πρόωρη ειδίκευση, ενώ υπογράμμιζε ότι η μείωση του ορίου ηλικίας για τη γενική και πολυτεχνική μόρφωση από τα 17 στα 15 χρόνια ήταν μονάχα πρακτική ανάγκη μόνο γι' αυτές τις συνθήκες και δεν αναιρούσε τη στρατηγική κατεύθυνση της πολυτεχνικής εκπαίδευσης. Τελικά, η καθιέρωση του ενιαίου πολυτεχνικού συστήματος εκπαίδευσης ολοκληρώνεται τη δεκαετία του 1930.

Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, στο 19ο Συνέδριο του ΚΚ(μπ) το 1952, μπαίνει ο στόχος για την επέκταση του δεκάχρονου ενιαίου πολυτεχνικού σχολείου. Ο Στάλιν, στο έργο του «Οικονομικά προβλήματα του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ», αναφερόμενος σε τρεις βασικούς προκαταρκτικούς όρους για το πέρασμα στον κομμουνισμό, τονίζει: «Είναι απαραίτητο, τρίτο, να πετύχουμε μια τέτοια πολιτιστική άνοδο της κοινωνίας, που θα εξασφάλιζε σ'όλα τα μέλη της κοινωνίας ολόπλευρη ανάπτυξη των φυσικών και πνευματικών τους ικανοτήτων, για να έχουν τα μέλη της κοινωνίας τη δυνατότητα να μορφωθούν αρκετά, να γίνουν δραστήριοι παράγοντες της κοινωνικής ανάπτυξης, για να έχουν τη δυνατότητα να εκλέγουν ελεύθερα επαγγέλματα και να μην είναι δεμένοι σε όλη τους τη ζωή, εξαιτίας της υπάρχουσας κατανομής της εργασίας σε ένα οποιοδήποτε επάγγελμα[...]. Γι' αυτό χρειάζεται, πριν απ' όλα, να περιοριστεί η εργάσιμη μέρα σε 6 και ύστερα σε 5 ώρες. Αυτό είναι απαραίτητο για ν' αποκτήσουν τα μέλη της κοινωνίας αρκετό ελεύθερο χρόνο, απαραίτητο για την απόκτηση ολόπλευρης μόρφωσης. Γι' αυτό χρειάζεται ύστερα να εισαγάγουμε γενική υποχρεωτική πολυτεχνική μόρφωση, απαραίτητη για να έχουν τη δυνατότητα τα μέλη της κοινωνίας να διαλέγουν ελεύθερα επάγγελμα και να μην είναι δεμένοι όλη τη ζωή τους σ' ένα οποιοδήποτε επάγγελμα»²⁶. Η θέση αυτή επιβεβαιώνει την κομβική σημασία της εκπαίδευσης ως μηχανισμού αναπαραγωγής της κύριας παραγωγικής δύναμης και κατά την περίοδο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Εκείνη την περίοδο (δεκαετία του 1950) η σοβιετική ηγεσία είχε γνώση ότι οι παραγωγικές δυνάμεις είχαν φθάσει σε ένα νέο επίπεδο ανάπτυξης που έρχονταν σε σύγκρουση με τις σχέσεις παραγωγής που καθυστερούσαν και ότι μια νέα δυναμική ώθηση των παραγωγικών δυνάμεων απαιτούσε εμβάθυνση και επέκταση των σοσιαλιστικών (ανώριμων κομμουνιστικών) σχέσεων²⁷.

Στις δεκαετίες 1960-1970 και υπό την επίδραση της οπορτουνιστικής στροφής του ΚΚΣΕ και των οικονομικών μεταρρυθμίσεων της δεκαετίας του 1960, εντείνεται η φιλολογία για την ανάγκη διαφοροποίησης του σχολικού δικτύου στο όνομα των αναγκών για ειδικούς. Χαρακτηριστικό το γεγονός ότι οι φορείς εκείνων των προτάσεων επικαλούνταν το 1919 και τις αναγκαίες προσαρμογές της εκπαίδευσης στην πολιτική της ΝΕΠ! Το 1969 εμφανίζεται σειρά αποφάσεων της ΚΕ του ΚΚΣΕ, του Υπουργικού Συμβουλίου της ΕΣΣΔ, για την εξάπλωση των επαγγελματικών-τεχνικών σχολών (ΕΤΣ), καθώς και για τη βελτίωση της δουλειάς τους. Κατ' αυτόν τον τρόπο αναπτύχθηκε ο βαθμός εισαγωγής της εξειδικευμένης διδασκαλίας και η κρίση του σοβιετικού εκπαιδευτικού συστήματος έγινε πιο βαθιά. Το 1985 το Υπουργείο Παιδείας της ΡΣΟΣΔ κάνει προσπάθειες να δημιουργήσει τις δυνατότητες για διαφοροποιημένο περιεχόμενο της εκπαίδευσης, υπολογίζοντας τα ενδιαφέροντα και τις κλίσεις των παιδιών²⁸.

Το συμπέρασμα που βγαίνει λοιπόν από τα παραπάνω είναι ότι και στον κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής η εκπαίδευση δε στέκεται πάνω από την οικονομία, αλλά αντίθετα - ως μηχανισμός αναπαραγωγής της κύριας παραγωγικής δύναμης, του ανθρώπου - συμβάλλει στην ανάπτυξη των νέων κομμουνιστικών σχέσεων μέσα από την άσκηση της εκπαιδευτικής πολιτικής της δικτατορίας του προλεταριάτου. Η θέση της εκπαίδευσης στον κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής σχετίζεται με το ότι «ο Κεντρικός Σχεδιασμός σε μεσοπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη βάση στοχεύει στη γενικευμένη ανάπτυξη της ικανότητας για εξειδικευμένη εργασία, αλλά και εναλλαγών στον τεχνικό καταμερισμό της εργασίας, στη γενικευμένη ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας και της μείωσης του εργάσιμου χρόνου, στην προοπτική εξάλειψης της διαφοράς μεταξύ εκτελεστικής και επιτελικής εργασίας, μεταξύ χειρωνακτικής και πνευματικής»²⁹.

Οι Θέσεις του ΚΚΕ για τη δίχρονη υποχρεωτική προσχολική αγωγή, για το ενιαίο δωδεκάχρονο σχολείο, για τις επαγγελματικές σχολές, για την ενιαία ανώτατη εκπαίδευση, εντάσσονται ακριβώς στην προοπτική της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, όπου «στη βάση της κοινωνικοποίησης, καταργείται άμεσα κάθε είδους ιδιωτική επιχειρηματική δραστηριότητα σε τομείς όπως η Υγεία, η Πρόνοια, η Ασφάλιση, η Παιδεία, ο Πολιτισμός, ο Αθλητισμός» και «ένα μέρος του κοινωνικού προϊόντος κατανέμεται με βάση τις ανάγκες»³⁰. Βοηθούν στο να κατανοείται ως ενιαίο και αδιαίρετο το πρόγραμμα της Λαϊκής Οικονομίας και Εξουσίας, όχι μόνο ως ζήτημα προπαγάνδας και γενικής διαφώτισης, αλλά και ως οργανωτικός παράγοντας για την αφύπνιση λαϊκών μαζών που καθορίζει την αποτελεσματικότητα της πάλης για την κομμουνιστική προοπτική.

* Ο Κυριάκος Ιωαννίδης είναι μέλος του Τμήματος Παιδείας της ΚΕ του ΚΚΕ.

Σημειώσεις

25. Κ. Μαρξ: «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 20.

26. Ι.Β. Στάλιν: «Οικονομικά προβλήματα του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή» σελ. 93.

27. Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ: «Εκτιμήσεις και συμπεράσματα από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στον 20ό αιώνα με επίκεντρο την ΕΣΣΔ. Η αντίληψη του ΚΚΕ για το σοσιαλισμό».

28. Για εκτενέστερη ανάλυση βλ. Ντ. Π. Κιριένκο: «Η Κρίση της Σχολικής εκπαίδευσης στην ΕΣΣΔ», ΚΟΜΕΠ 4/2004, Α. Ντ. Αλεξαντρόφ: «Οι δρόμοι ανάπτυξης του σχολείου», «Θέματα Παιδείας», τεύχος 33-34, Ο. Ζ. Ραμπιέ: «Ζητήματα παιδείας στη Σοβιετική Ενωση», «Θέματα Παιδείας», τεύχος 30.

29. Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ: «Εκτιμήσεις και συμπεράσματα από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στον 20ό αιώνα με επίκεντρο την ΕΣΣΔ. Η αντίληψη του ΚΚΕ για το σοσιαλισμό».

30. Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ: «Εκτιμήσεις και συμπεράσματα από τη σοσιαλιστική Οικοδόμηση στον 20ό αιώνα με επίκεντρο την ΕΣΣΔ. Η αντίληψη του ΚΚΕ για το σοσιαλισμό».