Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος άρχισε, τυπικά, την 1η Σεπτεμβρίου 1939, όταν τα χιτλερικά στρατεύματα επιτέθηκαν στην Πολωνία με αποτέλεσμα, την επομένη, η Αγγλία με η Γαλλία να κηρύξουν τον πόλεμο στη Γερμανία, και έληξε το Σεπτέμβρη του 1945, ύστερα από την άνευ όρων συνθηκολόγηση της Ιαπωνίας. Ουσιαστικά, όμως, ο πόλεμος αυτός είχε αρχίσει πολύ νωρίτερα από το 1939, αν ληφθεί υπόψιν ο χαρακτήρας των, προ της Πολωνίας, πολεμικών δραστηριοτήτων του φασιστικού άξονα. Σε κάθε, πάντως, περίπτωση και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, όπως και ο προηγούμενος του 1914 - 1918, ήταν δημιούργημα του ιμπεριαλισμού, πήγαζε απευθείας από τη φύση του, ήταν προϊόν των νομοτελειών, που διέπουν την εξέλιξη του. Αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό και μόνο, αν ληφθεί υπόψιν ότι ο φασισμός γεννήθηκε στο έδαφος του καπιταλισμού, ήταν «η ανοιχτή τρομοκρατική δικτατορία των πιο αντιδραστικών, των πιο σοβινιστικών και των πιο ιμπεριαλιστικών στοιχείων του χρηματιστικού κεφαλαίου», όπως πολύ εύστοχα υπογράμμιζε η Κομμουνιστική Διεθνής.

Συγκρίνοντας τον Πρώτο Π αγκόσμιο Πόλεμο με το δεύτερο δε χωράει αμφιβολία πως ο τελευταίος υπήρξε απείρως καταστρεπτικότερος, απείρως ολεθριότερος του πρώτου. Μέσα στα 20 χρόνια, που χωρίζουν τον έναν πόλεμο από τον άλλο συσσωρεύτηκαν τεράστιες δυνάμεις καταστροφής, γεγονός που αν μη τι άλλο αποκαλύπτει το πόσο επικίνδυνη για την ανθρωπότητα είναι η παραμονή του καπιταλισμού στο προσκήνιο της ιστορίας. Αλλα ας δούμε το θέμα αναλυτικότερα.

Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν κυρίως ευρωπαϊκός, ενώ ο δεύτερος αγκάλιασε την Ευρώπη, την Ασία, την Αφρική, την Ωκεανία, μια απέραντη, μ' άλλα λόγια, έκταση 22 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων και στη δίνη του παρέσυρε πάνω από τα 3/4 του πληθυσμού της Γης. Ενώ στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο πήραν μέρος - με τον ένα ή τον άλλο τρόπο - 34 κράτη, στο δεύτερο ο αριθμός αυτός ήταν υπερδιπλάσιος, αφού τα κράτη που συμμετείχαν ήταν 72. Μάλιστα, κατά το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, ουσιαστικά, δεν είχε μείνει χώρα ουδέτερη. Μόνο τυπικά διατήρησαν την ουδετερότητά τους ορισμένες χώρες, όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Σουηδία, η Ιρλανδία, η Ελβετία και το Αφγανιστάν. Επίσης, στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο κλήθηκαν στα όπλα 74 εκατομμύρια άνθρωποι, ενώ στο δεύτερο κατά 40 περίπου εκατομμύρια περισσότεροι, για την ακρίβεια 110 εκατομμύρια. Οι νεκροί του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου ήταν 10 εκατομμύρια, ενώ του Δεύτερου 50 εκατομμύρια, πέντε φορές, δηλαδή, πιο πολλοί. Το πόσο δε καταστροφικός ήταν ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος το δείχνει και το γεγονός ότι τα χρήματα που ξοδεύτηκαν για τη διεξαγωγή του, μαζί με τις καταστροφές που προξένησε φτάνουν το αστρονομικό ποσό των τεσσάρων τρισεκατομμυρίων δολαρίων.

Συγκρίνοντας τους δύο πολέμους οφείλουμε να σημειώσουμε και τις ιδιομορφίες που παρουσιάζουν ο ένας με τον άλλο- τουλάχιστον τις βασικότερες απ' αυτές. Είναι γεγονός ότι και οι δύο πόλεμοι- όπως άλλωστε προαναφέραμε- προκλήθηκαν σε συνθήκες όξυνσης των ιμπεριαλιστικών αντιθέσεων. Δε θα πρέπει να παραγνωρίζουμε όμως ότι ο πρώτος έχει σαν κύριο γνώρισμά του την έναρξη της γενικής κρίσης του καπιταλισμού, ενώ ο δεύτερος γεννήθηκε σε συνθήκες όπου αυτή η κρίση οξύνθηκε στο έπακρο. Επίσης, ενώ στον πόλεμο 1914 - 1918 και από τις δυο πλευρές της σύγκρουσης υπήρχαν δύο ιμπεριαλιστικοί συνασπισμοί, στον πόλεμο του 1939 - 1945 το προτσές της εξέλιξής του συντελέστηκε με φόντο τις αντιθέσεις σοσιαλισμού - καπιταλισμού δεδομένου ότι υπήρχε η Σοβιετική Ενωση που δέχτηκε την κύρια επίθεση των φασιστικών στρατευμάτων και που μαζί με τα κομμουνιστικά κόμματα πρωταγωνίστησε στην πάλη κατά του φασισμού. Η διαπίστωση αυτή, ότι, δηλαδή, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος εξελίχτηκε, με φόντο την πάλη των δύο κόσμων αποδεικνύεται περίτρανα από πλήθος γεγονότων, από το θανάσιμο μίσος του φασισμού, ενάντια στη Σοβιετική Ενωση, αλλά και από τη στάση που κράτησαν οι ιμπεριαλιστικές χώρες του αντιφασιστικού συνασπισμού, οι ΗΠΑ και η Βρετανία, τόσο απέναντι στην ΕΣΣΔ, όσο και απέναντι στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα που καθοδηγούσαν οι κομμουνιστές, κατά τη διάρκεια των πολεμικών αναμετρήσεων, αλλά και μετά απ' αυτές. Αλλά τότε ήταν σωστή η συμμαχία της ΕΣΣΔ με τις προαναφερόμενες ιμπεριαλιστικές χώρες; Αναμφισβήτητα ήταν σωστή, αν ληφθεί υπόψιν ότι ο φασισμός πριν ακόμη εξαπολύσει τον πόλεμο, όπου κυριαρχούσε πολιτικά, καταργούσε και τις πιο απλές και τις πιο στοιχειώδεις αστικοδημοκρατικές ελευθερίες, ενώ στις χώρες που έθετε υπό την κατοχή του όχι μόνο καταργούσε κάθε έννοια κυριαρχικού δικαιώματος, αλλά εξανδραπόδιζε ολόκληρους λαούς. Ηταν με άλλα λόγια η έσχατη έκφραση της ιμπεριαλιστικής αντίδρασης και έπρεπε να συντριβεί. Κι απ' αυτή την άποψη η κοινωνική επανάσταση, τότε, περνούσε μέσα από την ήττα του φασισμού, πράγμα που σήμαινε ότι οι κομμουνιστές δεν είχαν κανένα λόγο να αρνηθούν τη συμμαχία με όσους ήθελαν το φασισμό ηττημένο.

Αυτή ήταν η πραγματικότητα και η ιδιομορφία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλά αυτό καθόλου δε σήμαινε πως έτσι έβλεπαν τα πράγματα και οι Αγγλοαμερικανοί. Αντίθετα, αυτοί ήθελαν να συντριβεί ο φασιστικός άξονας, γιατί είχε εξελιχθεί σ' έναν επικίνδυνο ανταγωνιστή για τα δικά τους ιμπεριαλιστικά συμφέροντα και ταυτόχρονα, αν αυτό ήταν δυνατό, να συντριβεί και η Σοβιετική Ενωση ή τουλάχιστον να εξασθενίσει σε τέτοιο βαθμό, που η συντριβή της θα ακολουθούσε, αργά ή γρήγορα, περίπου ως φυσική συνέπεια. Ετσι θα χτυπιόταν αποφασιστικά και το επαναστατικό κίνημα διεθνώς. Βέβαια, το αποτέλεσμα του πολέμου ήταν εντελώς διαφορετικό για τη Σοβιετική Ενωση και το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα. Μια νέα εποχή επαναστατικής ανόδου είχε ανατείλει, αλλά αυτό καθόλου δε σήμαινε πως οι απώλειες ήταν μικρές. Οι κομμουνιστές και η ΕΣΣΔ έδωσαν τη νίκη κατά του φασισμού πληρώνοντας, όμως, βαρύτατο τίμημα, ίσως το μεγαλύτερο και το βαρύτερο που έχει πληρώσει ποτέ στην ιστορία κοινωνικό κίνημα. Ορισμένα πρόχειρα στοιχεία φανερώνουν του λόγου το αληθές.

Το καλοκαίρι του 1941 στο σοβιετογερμανικό μέτωπο δρούσαν 153 γερμανικές μεραρχίες. Επρόκειτο για το 70% και πλέον, από το σύνολο, του γερμανικού στρατού, ενώ την ίδια εποχή εναντίον της Αγγλίας ο χιτλερικός στρατός διέθετε μόνο το 0,9% της συνολικής του δύναμης. Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί ότι εναντίον της ΕΣΣΔ πολεμούσαν και 37 μεραρχίες δορυφόρων της Γερμανίας.

Στο πρώτο εξάμηνο του 1944 - και πριν ανοίξει το δεύτερο μέτωπο- η Γερμανία κρατούσε στην ΕΣΣΔ 201 μεραρχίες που αντιστοιχούσαν στα 3/4 των χερσαίων δυνάμεών της, ενώ εναντίον των δυτικών συμμάχων της ΕΣΣΔ μάχονταν συνολικά 19,5 γερμανικές μεραρχίες ή το 6,1% των χερσαίων γερμανικών δυνάμεων. Αλλά κι όταν άνοιξε το δεύτερο μέτωπο η Γερμανία συνέχισε να απασχολεί εναντίον του Κόκκινου Στρατού γύρω στο 60% των μεραρχιών της.

Στις μάχες που έγιναν στο σοβιετογερμανικό μέτωπο η χιτλερική Γερμανία έχασε το 80% της δύναμής της. Από τις 22/6/1941 που τα ναζιστικά στρατεύματα εισέβαλαν στην ΕΣΣΔ ως τις 9/5/1945 στο Ανατολικό μέτωπο καταστράφηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν 607 γερμανικές μεραρχίες. Πρόκειται για έναν αριθμό που είναι τριπλάσιος ως και τετραπλάσιος σε σχέση με τις απώλειες των ναζί σε όλα τ' άλλα μέτωπα είτε στη Βόρειο Αφρική, είτε στην Ιταλία, είτε στη Δυτική Ευρώπη. Για να πετύχει αυτά τα σημαντικά αποτελέσματα ο Κόκκινος Στρατός έκανε εννιά μεγάλες πολεμικές εξορμήσεις σε ευρεία κλίμακα και 210 μικρότερες επιχειρήσεις. Σε επτά από τις πολεμικές εξορμήσεις και σε 160 από τις επιχειρήσεις είχε την επιθετική πρωτοβουλία.

Ο Σοβιετικός Στρατός δεν είχε εύκολο και σύντομο δρόμο προς το Βερολίνο. Αντίθετα, ο δρόμος του αυτός ήταν μακρύς και δύσκολος. Σ' ένα μέτωπο, το μήκος του οποίου κυμαινόταν από 3.000 έως 6.200 χιλιόμετρα- και πίσω από τις γραμμές του μετώπου σε περιοχές κατεχόμενες από τον εχθρό, που βρισκόταν στα νώτα του- ο στρατός της ΕΣΣΔ έδωσε σκληρές μάχες, για 1.418 μέρες και νύχτες. Κάθε λεπτό του πολέμου υπήρχαν κατά μέσο όρο 9 νεκροί, κάθε ώρα 507 και κάθε μέρα 1.400. Από αυτά τα νούμερα εύκολα μπορεί κανείς να καταλάβει πώς φτάσαμε στο φοβερό αριθμό των 20.000.000 και πάνω νεκρών, που ήταν το βαρύ τίμημα που πλήρωσε η ΕΣΣΔ σε ανθρώπινο δυναμικό, για να έρθει η συντριβή του φασισμού. Δύο στους πέντε νεκρούς, στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν Σοβιετικοί πολίτες, ενώ η Αγγλία και οι ΗΠΑ είχαν αντίστοιχα 375.000 και 405.000 συνολικά νεκρούς.

Εξίσου κολοσσιαίες ήταν οι υλικές ζημιές της ΕΣΣΔ στον πόλεμο, μεγαλύτερες απ' αυτές των υπολοίπων χωρών. Οι χιτλερικοί κατέστρεψαν στη σοβιετική γη 1.710 πόλεις και κωμοπόλεις, έκαψαν και ξεθεμελίωσαν πάνω από 70 χιλιάδες χωριά, κατέστρεψαν 32 χιλιάδες περίπου βιομηχανικά εργοστάσια και 65.000 χιλιόμετρα σιδηροδρομικές γραμμές, ενώ λήστεψαν 98 χιλιάδες κολχόζ, 1.876 σοβχόζ και 2.890 μηχανοτρακτερικούς σταθμούς. Για να εκτιμηθεί πιο ολοκληρωμένα η συνεισφορά της ΕΣΣΔ στην αντιφασιστική νίκη των λαών σημειώνουμε τα εξής επιπλέον στοιχεία: Το συνολικό ύψος των υλικών ζημιών από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο σε ό,τι αφορά τις ευρωπαϊκές χώρες ανέρχεται στα 260 δισεκατομμύρια δολάρια, εκ των οποίων τα 128 δισεκατομμύρια δολάρια αναλογούν στην ΕΣΣΔ. Αν τώρα σ' αυτό το ποσό προστεθούν και τα 357 δισεκατομμύρια δολάρια, που είναι οι σοβιετικές πολεμικές δαπάνες τότε προκύπτει ότι ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος στοίχισε στην ΕΣΣΔ το κολοσσιαίο ποσό των 485 δισεκατομμυρίων δολαρίων, δηλαδή ένα ποσό αρκετά μεγαλύτερο απ' αυτό που δαπάνησαν ΗΠΑ, Αγγλία και Γαλλία μαζί (Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια Ιστορία», εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος Ι1 - Ι2, σελ. 852. Λ. Γιερεμέγιεφ: «Η Σοβιετική Ενωση στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο», εκδόσεις «Ζαχαρόπουλος», σελ. 124 κ.ε. και αλλού).

Την προσφορά της Σοβιετικής Ενωσης στη νίκη κατά του φασισμού είχε υποχρεωθεί- παρά τον αντικομμουνισμό του- να αναγνωρίσει ο ίδιος ο Τσόρτσιλ, ο οποίος, στις 9 Μαΐου 1945, σε μήνυμά του προς τον Στάλιν, έγραφε ανάμεσα στ' άλλα: «Σας διαβιβάζω εγκάρδιον χαιρετισμόν με την ευκαιρία της λαμπράς νίκης που εσημειώσατε, εκδιώξαντες τους επιδρομείς από το έδαφός Σας και συντρίψαντες τη ναζιστική τυραννία» («Η αλληλογραφία Στάλιν, Τσώρτσιλ, Ατλη, Ρούσβελτ, Τρούμαν», Εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος Α', σελ. 420).

Σημαντική, στη νίκη κατά του φασισμού, υπήρξε και η πάλη των άλλων λαών της υφηλίου, ιδιαίτερα αυτών που βρέθηκαν κάτω από το φασιστικό ζυγό και αγωνίστηκαν για την εθνική τους ανεξαρτησία, αλλά και το δικαίωμά τους να κανονίζουν, στο εξής, μόνοι τους την τύχη τους. Στην πρώτη γραμμή αυτού του αγώνα στάθηκαν οι κομμουνιστές, κάτι άλλωστε που κανείς δεν έχει τολμήσει να αμφισβητήσει. Οι περιπτώσεις της Ελλάδας, της Γιουγκοσλαβίας, της Γαλλίας, της Κίνας, της Ιταλίας κ.ο.κ είναι ίσως αρκετές, για να αντιληφθεί κανείς τι λαμπρές σελίδες έγραψαν οι λαοί με τη δράση τους έχοντας την καθοδήγηση των κομμουνιστών.