Σαν χτες, ήταν 5 του Μάρτη του 1943. Ο αγωνιζόμενος λαός της Αθήνας έδινε μια από τις σπουδαιότερες μάχες του ενάντια στους ναζί κατακτητές, που είχαν στόχο να επιστρατεύσουν Ελληνες εργάτες για τα εργοστάσιά τους στη Γερμανία.

Ο Γιώργος Μαργαρίτης, καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, έγραφε σχετικά την Κυριακή 2 Μάρτη 2008 στον «Ριζοσπάστη» με τίτλο «Οι δύο κόσμοι: Η Ελλάδα στις 5 Μαρτίου 1943»:

«Στις 5 Μαρτίου του 1943 ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο μεγάλος αντιφασιστικός αγώνας των λαών, μαινόταν σε όλα τα μέτωπα. Για τις δυνάμεις του Αξονα οι ειδήσεις από τα πολεμικά μέτωπα δεν ήταν οι καλύτερες δυνατές, το ρεύμα είχε αρχίσει να γυρίζει πίσω.

Πριν μόλις ένα μήνα, η επιθετική αιχμή του δόρατος των ναζιστικών στρατευμάτων είχε σπάσει στο Στάλινγκραντ, όπου, στις 2 Φεβρουαρίου, συνθηκολόγησαν οι τελευταίοι 90.000 άνδρες της 6ης γερμανικής στρατιάς μετά από μία τιτάνια μάχη που κράτησε μήνες και κόστισε δύο εκατομμύρια νεκρούς και τραυματίες.

(...) Στην Ελλάδα, τον ίδιο καιρό, η εικόνα της Κατοχής άλλαζε με καταιγιστικούς ρυθμούς. Η ανατίναξη της γέφυρας στον Γοργοπόταμο, όπως γρήγορα αποδείχθηκε, δεν ήταν παρά το προοίμιο των σημαντικών εξελίξεων που θα ακολουθούσαν. Τις πρώτες ημέρες του Μαρτίου πολλές περιοχές της χώρας βρίσκονταν ήδη σε κατάσταση ανοικτής εξέγερσης ενάντια στον κατακτητή και στα αρπακτικά μέτρα του κατοχικού κράτους (...).

Η Αθήνα βρισκόταν σε συνεχή αναβρασμό: Στις 23 του Φλεβάρη μία νέα οργάνωση Αντίστασης έκανε δυναμικά την εμφάνισή της. Ηταν η ΕΠΟΝ, η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νεολαίας. Στις 24 ξέσπασε το πρώτο κύμα των εκδηλώσεων ενάντια στα κυβερνητικά σχέδια για Πολιτική Επιστράτευση. Στις 28 η πόλη συγκλονίστηκε από την κηδεία του ποιητή Κωστή Παλαμά, που μετατράπηκε από τους δεκάδες χιλιάδες συγκεντρωμένους σε αγωνιστικό σάλπισμα.

(...) Με τη στροφή που είχε πάρει ο πόλεμος, η ένταση της εκμετάλλευσης του φυσικού πλούτου, του βιομηχανικού και κατασκευαστικού δυναμικού και, προπαντός, του εργατικού δυναμικού της χώρας προέκυψε ως ζωτική ανάγκη για τον Αξονα και τις αρχές κατοχής. Στα κυβερνητικά παρασκήνια απεργάζονταν νομοσχέδια για την "πολιτική επιστράτευση", για τη χωρίς όρους και υποχρεώσεις στρατολόγηση εργατικού δυναμικού για τις ανάγκες του στρατού κατοχής και της οικονομίας της Νέας Ευρώπης του Ράιχ.

(...) Τα σχέδια διέρρευσαν. Μετά από τις πρώτες - διερευνητικές - εκδηλώσεις του Φεβρουαρίου, στις 5 Μαρτίου του 1943, το ΕΑΜ οργάνωσε τεράστιες διαδηλώσεις στην Αθήνα ενάντια στην επαπειλούμενη στρατολόγηση των Ελλήνων στα κάτεργα του Ράιχ. Οι δεκάδες χιλιάδες - για 200.000 κάνουν λόγο οι πηγές - των διαδηλωτών βρήκαν απέναντί τους δύο ειδών αντίδραση: Εκείνη των σαστισμένων κατακτητών και εκείνη την απροσδόκητα φανατική και λυσσαλέα των "οργάνων της τάξης" - της Αστυνομίας Πόλεων, επικεφαλής της οποίας ήταν ο Αγγελος Εβερτ, και της Χωροφυλακής. Οι διαδηλωτές παρ' όλα αυτά νίκησαν. Κυβέρνηση και κατακτητές έσπευσαν την ίδια κιόλας ημέρα να διαψεύσουν την ύπαρξη προθέσεων επιστράτευσης».

Στις 19 Φλεβάρη ο Γκαίμπελς δήλωσε κυνικά: «Ο γερμανικός λαός δίνει το αίμα του. Η άλλη Ευρώπη ας δώσει την εργασία».

Την επομένη, 20 Φλεβάρη, το ημιεπίσημο γερμανικό πρακτορείο ειδήσεων ανέφερε: «Ο αρχηγός του Τρίτου Ράιχ, εκτιμών τη γενναιότητα του Ελληνικού Λαού, την οποίαν επέδειξεν εις το πεδίον της μάχης, επιθυμεί να έχει τούτον συμπαραστάτην του εις την ιστορικήν πορείαν, την οποίαν εχάραξε, διά την δημιουργίαν ενός νέου κόσμου και ζητεί προς τούτο τη βοήθειά του, η οποία πρέπει να εκδηλωθεί κατά τρόπον ενεργητικόν και θετικόν».

Η ελληνόφωνη γερμανική εφημερίδα της Αθήνας «Γερμανικά Νέα διά την Ελλάδα», έγραψε πως η διαδικασία της συμμετοχής του ελληνικού λαού στην προσπάθεια του Τρίτου Ράιχ έπρεπε να περιβληθεί τη μορφή της «πολιτικής επιστρατεύσεως».

Σε ένα από τα χρονογραφήματά του, ο παλαίμαχος δημοσιογράφος του «Ριζοσπάστη» Νίκος Καραντινός ανέφερε:

«Οι χιτλερικοί, χωρίς να χάσουν χρόνο, το βράδυ της 22 του Φλεβάρη 1943, στέλνουν στο Εθνικό Τυπογραφείο για δημοσίευση στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης το διάταγμα που επέβαλε την πολιτική επιστράτευση. Σύμφωνα με όσα προέβλεπε, "...έκαστος κάτοικος της Ελλάδος ηλικίας 16 μέχρι 45 ετών είναι υποχρεωμένος, αν το απαιτήσουν οι περιστάσεις, να αναλάβει υποδεικνυομένην εις αυτόν εργασίαν, να παρέχει εις γερμανικάς ή ιταλικάς υπηρεσίας...". Και στη συνέχεια απαριθμεί όλες τις υποχρεώσεις που έχει ως εργαζόμενος για το ωράριο, ώρα προσέλευσης κ.λπ. Το διάταγμα υπέγραφε ο στρατηγός Σπάιντελ. Η ΚΟ Τυπογράφων (σ.σ. της ΚΟΑ του ΚΚΕ), μόλις έφθασε το διάταγμα για δημοσίευση, χωρίς να χαθεί ούτε μία στιγμή, ενημέρωσε το Κόμμα και την ΕΑΜική ηγεσία».

Για την κομματική κινητοποίηση υπάρχει αναλυτική η μαρτυρία του Σπύρου Α. Κωτσάκη (Νέστορας) καπετάνιου του Α' Σώματος στρατού του ΕΛΑΣ στο βιβλίο του «Εισφορά στο χρονικό της κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης στην Αθήνα», «Σύγχρονη Εποχή», 1986:

«Με τον Κωστάκη Χατζημάλη μένουμε αυτές τις μέρες πολλά βράδια μαζί (...) έρχεται την άλλη μέρα το πρωί και με προλαβαίνει πριν φύγω: "Στις 11 Γραφείο της ΕΠ της ΚΟΑ στο σπίτι του γιατρού καθηγητή Τζώνη στους Αμπελόκηπους στην οδό Εβρου" (...) Ημαστε σ' επιφυλακή κι είχαμε έκτακτα πρωϊνά ραντεβού. Δώδεκα παρά τέταρτο απαρτία. Στις 12 ήρθε ο Μπάρμπας (Νίκος Πλουμπίδης) και άρχισε η συνεδρίαση. Ο Κωστάκης ανακοινώνει την πληροφορία από έγκυρη πηγή, ότι αύριο ο Λογοθετόπουλος θ' αναγγείλει από το ραδιόφωνο την πολιτική επιστράτευση των Ελλήνων. Πρέπει λοιπόν ν' απαντήσουμε αμέσως και με τον καλύτερο τρόπο, με γενική εργατοϋπαλληλική απεργία και παλλαϊκή διαδήλωση.

Το λόγο παίρνει αμέσως ο Πλουμπίδης, που από πολύ κοντά παρακολουθεί την ΚΟΑ (σαν μέλος της, λέει ο ίδιος, θέλοντας να δείξει τη βαρύτητα που δίνει το Κόμμα στην Αθήνα). Και λέει: "Καλό σημάδι που πέτυχε η επιφυλακή και έκτακτη συνεδρίαση του γραφείου σε τόσο λίγο χρόνο. Πρέπει ν' απαντήσουμε αμέσως και θ' απαντήσουμε με γενική πολιτική απεργία και παλλαϊκή διαδήλωση στο κέντρο της Αθήνας (...) όχι επιστράτευση, κανένας Ελληνας εργάτης στη Γερμανία, ψωμί, δουλειά, ελευθερίες αλλά και με πολλαπλάσια συμμετοχή, μαζικότητα, αγωνιστικότητα. ΑΥΡΙΟ. Δεν μπορούμε να περιμένουμε για καλύτερη προετοιμασία. Αύριο πρέπει όλη η Αθήνα να ναι στη διαδήλωση. Γι' αυτό και η συνεδρίασή μας πρέπει να ναι σύντομη και με περιεχόμενο. Προτάσεις και μέτρα για την καλύτερη διεξαγωγή της μάχης. Και να φύγουμε, να πάμε κατευθείαν για την προετοιμασία της".

(...) όλη τη μέρα και μέχρι που μπορούσαμε να κυκλοφορήσουμε το βράδυ βρισκόμαστε στους δρόμους. Πρώτη φορά βγήκαν τόσα συνεργεία για συνθήματα σαν εκείνο το βράδυ, "κάτω η επιστράτευση ΕΑΜ" και μοιράστηκε τόσο έντυπο υλικό. Τα χωνιά ακούγονταν όλη τη νύχτα, σ' όλες τις ανατολικές συνοικίες.

Ξημέρωσε η Παρασκευή 5 του Μάρτη. Ολοι στο πόδι για τη μεγάλη μάχη. Η απεργία των δημοσίων υπαλλήλων έχει απόλυτη επιτυχία. Απεργούν μαζικά οι εργάτες και οι ιδιωτικοί υπάλληλοι. Τα καταστήματα είναι όλα κλειστά. Για μερικούς που δεν έχουν κλείσει πάνε ομάδες ειδικές, τους εξηγούν, τους πείθουν και κλείνουν. Κι απ' όλες τις γειτονιές χείμαρρος κατεβαίνει ο λαός στις προσυγκεντρώσεις στο κέντρο της Αθήνας. Υψώνονται σημαίες και πλακάτ με συνθήματα. Ηλεκτρίζουν τους διαδηλωτές. Μαζί τους και διαλλεχτοί καλλιτέχνες - αγωνιστές: ο Τάσος, η Λουκία, ο Μέμος Μακρής, ο Γιώργης Δήμου, ο Σικελιώτης, ο Σεμερτζίδης, ο Μανουσάκης, ο Απάρτης, ο Βαρλάμος κ.ά.

(...) Διακόσιοι χιλιάδες Αθηναίοι και Αθηναίες βρίσκονται σε διαδήλωση στο Σύνταγμα (...) συγκρούσεις επίμονες, άγριες γίνονται σ' όλη την έκταση της Πανεπιστημίου. Ιδιαίτερα σφοδρές μπροστά στη Βιβλιοθήκη και στη Στοά Πεσματζόγλου, στην Ομόνοια, στην Πατησίων και Στουρνάρα, στο υπουργείο Εργασίας. Πολλοί σκοτωμένοι και τραυματίες ανάμεσά τους (...) οι διαδηλωτές ύστερα από πολλές εφόδους κατέλαβαν για δεύτερη φορά το υπουργείο Εργασίας. Πέταξαν από τα παράθυρα το Αρχείο και καταστάσεις επιστράτευσης στους τόπους δουλειάς, έβαλαν φωτιά και τις κάψανε».

Ο Νίκος Πλουμπίδης στις σημειώσεις της απομόνωσης το 1954 γράφει:

«Από το μεσημέρι της 4 Μάρτη δεκάδες χιλιάδες λαϊκοί αγωνιστές βρίσκονταν σε πυρετώδη κίνηση. Τα τυπογραφεία και οι πολύγραφοι δούλευαν αδιάκοπα. Πλακάτ, σημαίες, συνθήματα ετοιμάστηκαν. Τα σχέδια πορείας του κάθε κλάδου και τομέα καταστρώθηκαν. Χιλιάδες προκηρύξεις και τρικ μοιράστηκαν. Οι συνδέσεις των διαφόρων κρίκων εκανονίστηκαν. Τα ΧΩΝΙΑ τότε εφευρέθηκαν και τέθηκαν σε εφαρμογή. ΟΛΟΙ οι τομείς ΟΛΑ τα γρανάζια της πολύπλευρης και πολύπλοκης μηχανής τέθηκαν σε κίνηση και άρχισαν να δουλεύουν ταχύτατα και κανονικά. Ξημέρωσε η 5 Μάρτη του 1943. Ολη η κίνηση, όλες οι υπηρεσίες σταματημένες.

Η ΓΕΝΙΚΗ ΑΠΕΡΓΙΑ ήταν πράγματι ΚΑΘΟΛΙΚΗ. Ολα νεκρώθηκαν. Εργάτες, υπάλληλοι, βιοτέχνες, έμποροι, όλοι απεργούν, όλα κλειστά και τότε άρχισε να ξεχύνεται στο κέντρο της Αθήνας ο λαϊκός χείμαρρος των συνοικιών. Για πρώτη φορά τόσο πυκνές λαϊκές μάζες κατέβηκαν στο πεζοδρόμιο για να διεκδικήσουν και να επιβάλουν τα αιτήματά τους. Για πρώτη φορά παρουσιάστηκε μια τόσο μεγάλη σε όγκο και μαχητικότητα ΠΑΛΛΑΪΚΗ ΔΙΑΔΗΛΩΣΗ. Αυτό ήταν πρωτοφανές όχι μόνο για την Αθήνα αλλά και για τις μεγάλες ξένες πρωτεύουσες κι αυτό όχι σε καιρούς ειρηνικούς αλλά κάτω απ' τον πιο βάρβαρο καταχτητή. Το παλλαϊκό ξεσήκωμα ήταν τέτοιο που οι κατακτητές αναγκάστηκαν να ανακαλέσουν την απόφασή τους και να δηλώσουν ότι "ΔΕΝ ΤΙΘΕΤΑΙ ζήτημα πολιτικής επιστράτευσης για την Ελλάδα". Η 5η του Μάρτη του 1943 δεν έσωσε μόνο τα ελληνόπουλα από τα γερμανικά κάτεργα, αλλά συνετέλεσε και στην πορεία και την εξέλιξη του πολέμου και έδειξε το δρόμο που πρέπει να ακολουθούν οι λαοί για να επιβάλουν τις θελήσεις τους (...)».

Την επόμενη μέρα, ο παράνομος «Ριζοσπάστης» κυκλοφορεί σε έκτακτη έκδοση με υπέρτιτλο: «ΚΑΤΩ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗ!». Τίτλο: «ΜΕ ΤΟ ΣΥΝΘΗΜΑ ΤΟΥΤΟ ΔΕΚΑΔΕΣ ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΛΑΟΥ ΔΙΑΔΗΛΩΣΑΝ ΧΤΕΣ ΜΑΧΗΤΙΚΑ ΣΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΗ ΘΕΛΗΣΗ ΤΟΥΣ ΝΑ ΜΗΝ ΥΠΟΚΥΨΟΥΝ ΣΤΑ ΔΕΣΜΑ ΚΑΤΑΧΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΛΑΚΕΔΩΝ ΤΟΥΣ». Και πλάγιο: «ΣΥΝΕΧΙΣΤΕ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ, ΜΑΤΑΙΩΣΤΕ ΤΟΝ ΚΙΝΔΥΝΟ!». Το κύριο άρθρο έγραφε ανάμεσα σ' άλλα:

«Οι δρόμοι της πρωτεύουσας είδαν χτες το λαμπρό μαχητικό θέαμα δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων, που σαν ένας άνθρωπος ξεχύθηκαν για να ματαιώσουν το μεγάλο κακούργημα, που από καιρό τώρα ετοιμάζουν σε βάρος του λαού μας οι τύραννοι καταχτητές και τα κοπέλια τους: Την πολιτική επιστράτευση.

(...) Ο λαός μας (...) στην πρόσκληση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου και των άλλων οργανώσεών του κεραυνοβόλα ξεχύθηκε το πρωί της Πέμπτης στους δρόμους και τις πλατείες της Αθήνας για να φωνάξει βροντερά στους κατακτητές και τους Λογοθετόπολους: Κάτω η πολιτική επιστράτευση! Κανένας Ελληνας συνεργός της σκλαβιάς του! Λευτεριά ή θάνατος! Ο λαός μας επρόλαβε έτσι τους λακέδες των καταχτητών κι έκαμε στους τυράννους μας τη βροντόφωνη προειδοποίηση πως δε θ' ανεχθεί τις αλυσίδες...».