Η σκιά είναι η αποθέωση του στιγμιαίου. Μπορείς λοιπόν να κλείσεις έναν ολόκληρο κόσμο σε μια στιγμή; Ενας κλάδος του θεάτρου, που οι καταβολές του χάνονται στα βάθη του χρόνου, στηρίχτηκε ακριβώς πάνω σε αυτό το ερώτημα, απαντήθηκε δε με τέτοια επιτυχία, που όχι μόνο αναπτύχθηκε και εξαπλώθηκε, αλλά αποτελεί σήμερα και πεδίο θεωρητικής έρευνας, ενώ δεν έπαψε ποτέ να συγκινεί μικρούς και μεγάλους. Πρόκειται για το θέατρο σκιών... που «άπλωσε» τη σκιά του από τα βάθη της ανατολής μέχρι την Ευρώπη, δημιουργώντας μια τεράστια πολιτιστική «γέφυρα» ανάμεσα σε διαφορετικές κουλτούρες, οι οποίες άρχισαν να «συνδιαλέγονται» πάνω στο μονοδιάστατο κόσμο του πανιού. Ενας στυλοβάτης αυτής της γέφυρας, μικρός σε γεωγραφικό μέγεθος αλλά σημαντικός σε προσφορά, είναι και ο γνωστός σε όλους μας ελληνικός Καραγκιόζης.

Σχετικά πρόσφατα, στο πλαίσιο του Ελληνικού Λογοτεχνικού Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ), άρχισε να λειτουργεί το Κέντρο Ερευνας του Ελληνικού Θεάτρου Σκιών, με υπεύθυνη την ιστορικό Μαρίνα Καψαμπέλη, η οποία μας ξενάγησε σε αυτόν τον «κόσμο των σκιών» και μας μίλησε για τους σκοπούς και τις δραστηριότητες του Κέντρου.

Η ιδέα για μια πιο εμπεριστατωμένη έρευνα πάνω στον Καραγκιόζη εκ μέρους του ΕΛΙΑ ανήκει στον πρόεδρό του, Μ. Χαριτάτο, ο οποίος είναι συλλέκτης «φυλλαδίων» του Καραγκιόζη. Πρόκειται για εκδόσεις, κυρίως από τα εκδοτικά «Αγκυρα» και «Αστέρας», αλλά και από άλλα, της 10ετίας του '60, οι οποίες περιείχαν το κείμενο των παραστάσεων του Καραγκιόζη και ήταν γραμμένες από καραγκιοζοπαίχτες. Τα πρώτα φυλλάδια είχαν βγει από τον γνωστό καραγκιοζοπαίχτη Μόλα και είναι πολύ παλιά. Μια ακόμη απόδειξη της δημοτικότητας του Καραγκιόζη είναι και τα κόμικ με ήρωα τον ίδιο, κυρίως μέσω του περιοδικού της εποχής «Πεπίτο», ενώ υπήρχαν και εκδόσεις χαρτοκοπτικής για παιδιά με τις φιγούρες του θεάτρου σκιών.

Η ιδέα άρχισε να υλοποιείται με τη βοήθεια του Ν. Πανδή, γιατρού στο επάγγελμα, αλλά επίσης παθιασμένου με τον Καραγκιόζη, ο οποίος ορίστηκε και σύμβουλος του Κέντρου Ερευνας. Μέσω του Ν. Πανδή, το ΕΛΙΑ αγόρασε ένα μεγάλο τμήμα του αρχείου του γνωστού καραγκιοζοπαίχτη Θανάση Σπυρόπουλου, το οποίο θεωρείται από τα πλέον πλούσια αρχεία του είδους. Η συλλογή αυτή αποτελείται από φιγούρες, σκηνικά, ρεκλάμες, χειρόγραφα τετράδια καραγκιοζοπαιχτών, στα οποία έγραφαν τα έργα τους, διαφημιστικά μονόφυλλα κ.ά. Αυτή η συλλογή ήταν η «μαγιά» του Κέντρου Ερευνας.

Εκτοτε, το Κέντρο εμπλουτίζεται με διάφορες αγορές. Πρόσφατα αποκτήθηκε το αρχείο του Διονύση Λέντερη, που πέθανε το περασμένο Πάσχα, φιγούρες του Δημήτρη Τσακαγιάννη, ο οποίος είναι κατασκευαστής φιγούρων του θεάτρου σκιών, του Δημήτρη Ασπιώτη, που ήταν από τους πολύ μεγάλους Πατρινούς καραγκιοζοπαίχτες.

«Το Κέντρο Ερευνας», λέει η Μ. Καψαμπέλη, «δεν έχει στόχο να κάνει ένα μουσείο. Δεν είμαστε μουσείο. Το υλικό χρησιμοποιείται είτε για εκθέσεις, είτε για έρευνες. Ο στόχος του Κέντρου Ερευνας είναι να προωθήσει την ιδέα του Καραγκιόζη, να διασώσει και να προωθήσει το ελληνικό θέατρο σκιών. Θέλουμε να υπάρχει ένας χώρος όπου να μπορεί να πληροφορηθεί κάποιος ότι υπάρχει ή ότι υπήρξε ο Καραγκιόζης. Πάρα πολλά πράγματα χάνονται, λησμονούνται. Αν κάτι δε γίνει αυτή τη στιγμή, αν δεν υπάρξει ακόμη και ένα είδος θεσμικού πλαισίου για τον Καραγκιόζη, σε 30 χρόνια δε θα υπάρχει. Τα νέα παιδιά από πού να τον ξέρουν;».

«Ο Καραγκιόζης», συνεχίζει η υπεύθυνη του Κέντρου, «ήταν κάποτε ένα πολύ σημαντικό είδος διασκέδασης, αλλά και πληροφόρησης με έντονο παιδαγωγικό χαρακτήρα. Κάποια στιγμή, "βομβαρδισμένος" από τα νέα μέσα διασκέδασης, δε χάθηκε, αλλά ατόνησε. Είναι όμως πάρα πολύ σημαντικό κομμάτι της παράδοσής μας. Και μη φανταστείτε πως ο Καραγκιόζης ήταν πάντα παιδικό θέαμα. Ηταν κυρίως ένα θέαμα για μεγάλους. Υπήρχε μια εισαγωγή που χαροποιούσε και τα παιδιά, αλλά τα θέματα ήταν ηρωικά ή βγαλμένα από την καθημερινότητα, καθώς και σατιρικά. Σε ό,τι αφορά στη σάτιρα, ο Καραγκιόζης ήταν, ας πούμε, ένας Νεοέλληνας "Αριστοφάνης". Αν δείτε έργα του Καραγκιόζη πριν τη δεκαετία του '60 αλλά ακόμη και τη δεκαετία του '60, το περιεχόμενο δεν απευθυνόταν σε παιδιά. Οι παραστάσεις διαρκούν πολύ, χρησιμοποιούνται βωμολοχίες, υπάρχει αναφορά στον πόλεμο ή σε ερωτικά δράματα. Υπήρχαν, βέβαια, παράλληλα και αμιγώς παιδικά θέματα». Η στροφή προς το παιδικό κοινό, όπως σημειώνει η Μ. Καψαμπέλη, αρχίζει με την εμφάνιση νέων μέσων διασκέδασης και ψυχαγωγίας, με αποτέλεσμα να είναι σχεδόν κυρίαρχα σήμερα.

Είναι ιστορικά βέβαιο ότι ο Καραγκιόζης εμφανίζεται στην Ελλάδα το 19ο αιώνα. Λέγεται ότι στα Γιάννενα δίνονταν παραστάσεις στην αυλή του Αλή Πασά, χωρίς όμως να υπάρχουν σαφέστερα στοιχεία καταγραμμένα. Η πρώτη θεωρητική προσέγγιση στον Καραγκιόζη γίνεται από τον Τζούλιο Καΐμι το 1935.

«Ο ελληνικός Καραγκιόζης», λέει η Μ. Καψαμπέλη, «έχει καταγωγή τουρκική. Ακόμη και το όνομά του είναι τούρκικο και σημαίνει "μαυρομάτης". Γι' αυτό και στην αρχή, αν και παιζόταν από Ελληνες, ο Καραγκιόζης διατηρούσε τα τουρκικά χαρακτηριστικά του, που ήταν τελείως διαφορετικά από την ελληνική εκδοχή του όπως διαμορφώθηκε αργότερα. Ο Καραγκιόζης "εξελληνίζεται" από τον καραγκιοζοπαίχτη Δημήτρη Σαρδούνη, ή Μίμαρο, στην Πάτρα στις αρχές του 20ού αιώνα. Ο Σαρδούνης είναι ο "πατέρας" του ελληνικού Καραγκιόζη. Αυτός πρώτος θα προσθέσει ή θα "εξελληνίσει" φιγούρες του Καραγκιόζη, μερικές από τις οποίες θα μείνουν σταθερές μέχρι σήμερα. Διαφορά υπάρχει και στις φιγούρες. Ο τούρκικος Καραγκιόζης είναι μικρότερος, αλλά διαφορές υπάρχουν και στη θεματολογία και στη δομή της παράστασης. Για παράδειγμα, ο τούρκικος Καραγκιόζης έχει περισσότερο τραγούδι. Δεν έχει έργα με υποθέσεις. Και δεν παιζόταν σε καφενεία και θέατρα, αλλά σε τεκέδες. Ηταν μόνο για άνδρες, ήταν κλειστή παράσταση και συχνά είχε πορνογραφικό χαρακτήρα».

Οι καραγκιοζοπαίχτες έδιναν πάρα πολλές παραστάσεις, από πλατεία σε πλατεία και από καφενείο σε καφενείο, με πάρα πολύ κόσμο. Αυτό όμως δεν τον «νομιμοποίησε» στη συνείδηση της άρχουσας τάξης. «Στην αρχή του ο Καραγκιόζης», συνεχίζει η Μ. Καψαμπέλη, «κυνηγήθηκε ίσως ακόμη περισσότερο και από το ρεμπέτικο, γιατί ήταν λαϊκό θέαμα. Φανταστείτε, σε μια Αθήνα του τέλους του 19ου αιώνα, που προσπαθεί να χτίσει το αστικό της πρόσωπο και να μοιάσει στην Ευρώπη, να υπάρχει θέαμα όπως ο Καραγκιόζης. Υπήρχαν ακόμη και υβριστικά δημοσιεύματα εναντίον του, με χαρακτηριστικότερα αυτά της "Εστίας". Κατηγορούνταν σαν είδος που "χτυπάει" τα ήθη. Ο πρώτος διανοούμενος που μιλάει θετικά για τον Καραγκιόζη είναι ο Σικελιανός. Ο Σικελιανός με τον Τσαρούχη θα αποδώσουν στον Καραγκιόζη την πραγματική του σημασία». Η «νομιμοποίηση» του Καραγκιόζη στη συνείδηση των αστών θα γίνει σταδιακά. Στην Πάτρα, για παράδειγμα, η διαδικασία αυτή γίνεται πιο εύκολα αντιληπτή, αφού η ταξική διαφοροποίηση της πόλης εκφραζόταν και πολεοδομικά. «Η Πάτρα ήταν πραγματικά χωρισμένη στην πάνω και κάτω πόλη. Στην κάτω πόλη ήταν οι έμποροι και οι μικροαστοί και στην πάνω, το λαϊκό στοιχείο. Ο Μίμαρος φέρνει τους αστούς μέσα στο θέατρο του Καραγκιόζη, το δικό του». Ετσι, οι αστοί θα πηγαίνουν στην πάνω πόλη μετατοπίζοντας «γεωγραφικά» τη διασκέδασή τους για χάρη του Καραγκιόζη, ενώ δε γίνεται το αντίθετο. Η εργατική τάξη και τα άλλα λαϊκά στρώματα δεν πάνε στα θέατρα και στα καφέ των αστών.

Κάθε παράσταση συνοδευόταν από ζωντανή ορχήστρα, με καταπληκτικούς μουσικούς. «Ο Καραγκιόζης είναι κανονικό θέατρο με τις αυστηρότατες δομές του θεάτρου. Η μουσική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τους χαρακτήρες. Κάθε χαρακτήρας στον Καραγκιόζη συνοδεύεται από το δικό του μουσικό κομμάτι, που τον εισάγει. Αυτά έχουν μια ποικιλία. Μπορείς να ακούσεις για τον μπαρμπα-Γιώργο εφτά διαφορετικά τσάμικα. Ο Διονύσιος έχει μαντολινάτες. Ο Μορφονιός έχει μια ποικιλία μουσικής. Πολλοί από αυτούς τους μουσικούς ήταν επιφανείς καλλιτέχνες της δημοτικής μουσικής ή ρεμπέτες».

Σήμερα οι καραγκιοζοπαίχτες στην Ελλάδα είναι αισθητά λιγότεροι από την εποχή της ακμής του θεάτρου σκιών. Ο λόγος δεν είναι η έλλειψη αγάπης προς το θέατρο σκιών, αλλά η έλλειψη κινήτρων. Οσο και αν φαίνεται απίστευτο, ο μέσος όρος ηλικίας των σημερινών καραγκιοζοπαιχτών δεν ξεπερνάει τα 30 χρόνια. Αυτοί οι νέοι άνθρωποι είναι καραγκιοζοπαίχτες από μεράκι. Δεν ασφαλίζονται, δεν προβλέπεται σύνταξη γι' αυτό που κάνουν. Οι μεγάλοι σε ηλικία καραγκιοζοπαίχτες αναγκάζονται να δουλεύουν ακόμη αφού ούτε αυτοί έχουν σύνταξη.

Από τον περασμένο Μάρτη, που άρχισε τυπικά η λειτουργία του Κέντρου, μέχρι σήμερα έχει καταγραφεί όλο το υπάρχον υλικό και καταγράφεται οτιδήποτε νέο έρχεται, με σκοπό να δημιουργηθεί μια σελίδα για τον Καραγκιόζη στον υπάρχοντα κόμβο του ΕΛΙΑ στο διαδίκτυο. Συμμετείχε σε δύο εκθέσεις στη Στοά του Βιβλίου και συνεργάστηκε με τη ΔΕΠΑΠ της Πάτρας για το διεθνές συνέδριο του θεάτρου σκιών, που πραγματοποιήθηκε τον περασμένο Ιούνη. Ο Καραγκιόζης έχει εγκριθεί ως δράση στην Πολιτιστική Ολυμπιάδα και το ΕΛΙΑ έχει αναλάβει το συντονισμό των δράσεων και των φορέων που θα συμμετάσχουν. Προγραμματίζονται εκθέσεις, εκδόσεις, συνέδριο, παραστάσεις. Τον ερχόμενο Γενάρη το Κέντρο διοργανώνει έκθεση του Κώστα Τσίπηρα στη Στοά του Βιβλίου με φωτογραφίες καραγκιοζοπαιχτών σε ώρα δράσης.

Σε ό,τι αφορά στα εκπαιδευτικά προγράμματα, το Κέντρο θέλει να δημιουργήσει ένα εκπαιδευτικό πακέτο διάφορων βαθμίδων, με παραστάσεις, σεμινάρια, εργαστήρια κ.ά. Ανάλογα προγράμματα με τον Καραγκιόζη έχουν κι άλλοι φορείς και υπάρχει μια τάση να δημιουργηθεί κάτι ενιαίο από όλα αυτά, έτσι ώστε να λειτουργήσει και μέσα στην ελληνική επικράτεια αλλά και στους ομογενείς. Οι τελευταίοι, από όλες τις γωνιές του πλανήτη, ζητούν συνεχώς τον Καραγκιόζη για τα ελληνικά σχολειά. Αυτό το ενδιαφέρον δεν είναι ευκαιριακό. Οπως λέει η Μ. Καψαμπάλη, οι πρώτες γενιές Ελλήνων μεταναστών είχαν ζήσει τον Καραγκιόζη. Ολοι οι παλιοί καραγκιοζοπαίχτες έχουν δώσει παραστάσεις στο εξωτερικό, ενώ πολλοί ήταν και οι ίδιοι μετανάστες, όπως η οικογένεια Ασπιώτη που μετανάστευσε στην Αυστραλία.

Η πείρα από τη χρήση του Καραγκιόζη στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι θετική. Πολλοί εκπαιδευτικοί έχουν δουλέψει με τον Καραγκιόζη μέσα στην τάξη με εξαιρετικά αποτελέσματα. Η απήχηση στα παιδιά ήταν μεγάλη. Αλλωστε, το αντικείμενο προσφέρει μια ποικιλία δραστηριοτήτων, όπως η γνωριμία με το θέατρο, το παιχνίδι, η κατασκευή. Παράλληλα, τα παιδιά έρχονται σε επαφή με το λαϊκό πολιτισμό και με τον πλούτο της γλώσσας μας, σε μια εποχή που απειλούνται αμφότερα αυτά τα σημαντικά στοιχεία.

Το ερώτημα για το αν ή το πώς θα υπάρχει ο Καραγκιόζης στο μέλλον τίθεται εκ των πραγμάτων, με την έννοια ότι οι κοινωνικές συνθήκες που τον γέννησαν έχουν μεταβληθεί και μεταβάλλονται συνεχώς. Το σίγουρο είναι πως αυτή τη στιγμή, το θέατρο σκιών, ως λαϊκό θέαμα, λειτουργεί το ίδιο ευεργετικά στους φυσικούς αποδέκτες του όσο και στο παρελθόν, κάτι που φαίνεται και από τον τρόπο που αντιδρά το κοινό στις παραστάσεις. Αρκεί όμως η «μαγεία» των σκιών για να επιβιώσει ο Καραγκιόζης, ή ο ιστορικός του κύκλος έχει κλείσει; Η Μ. Καψαμπέλη εκτιμά πως ο Καραγκιόζης έχει πράγματα να δώσει γι' αυτό και δε θέλει να γίνει μουσειακό είδος. Αυτό όμως προϋποθέτει την ύπαρξη καραγκιοζοπαιχτών, κάτι όχι και τόσο δεδομένο για το μέλλον, όπως είδαμε. «Αν παιχτεί Καραγκιόζης θα έχει απήχηση. Ο κόσμος εξακολουθεί να θέλει το θέατρο σκιών. Το θέμα όμως δεν είναι να χρηματοδοτηθεί ένα βραχυπρόθεσμο πρόγραμμα. Το ζήτημα είναι να δημιουργηθούν οι συνθήκες εκείνες, που θα επιτρέψουν στον καραγκιοζοπαίχτη να δουλέψει επαγγελματικά», καταλήγει.