Οι γυναίκες των καταπιεσμένων λαϊκών στρωμάτων δεν έλειψαν από κανένα μετερίζι των λαϊκών αγώνων και μάλιστα έγραψαν ηρωικές σελίδες, σαν συναγωνίστριες στο πλάι των ανδρών. Μα στην τρίχρονη εποποιία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, έγραψαν τη δική τους ιστορία, και για τις γυναίκες της Ελλάδας ήταν η μοναδική περίοδος που κατάχτησαν την πραγματική τους ισοτιμία. Και βεβαίως, δικαιωματικά τούς ανήκει μια περίοπτη θέση στο Πάνθεον των ηρωίδων του επαναστατικού, λαϊκοδημοκρατικού αγώνα και της σύγχρονης νεοελληνικής ιστορίας. Ενα κεφάλαιο της μεγάλης ιστορίας των γυναικών όλου του κόσμου.
Το ΚΚΕ, ραχοκοκαλιά και ψυχή του ΔΣΕ, φρόντισε ώστε να αναπτύσσεται ειδική δουλιά στις γυναίκες που συμμετείχαν και δρούσαν στις γραμμές του, σ' αυτές που δρούσαν στην Ελεύθερη Ελλάδα, έτσι ώστε να κατακτούν θέσεις μέχρι και στα όργανα της Λαϊκής Εξουσίας, εκεί που είχε αρχίσει να εγκαθιδρύεται, αλλά και στις σκλαβωμένες από το μοναρχοφασισμό περιοχές.
Η συμμετοχή και η δράση των γυναικών στο λαϊκό επαναστατικό στρατό, όπως ήταν ο ΔΣΕ, ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Στα μάχιμα τμήματά του οι γυναίκες έφτασαν στο 30% σε σύνολο 30.000 μαχητών.
Οι γυναίκες μαχήτριες δεν υστερούσαν καθόλου σε μαχητικότητα, ικανότητα και αυταπάρνηση στον ένοπλο αγώνα, από τους άνδρες μαχητές. Να ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Στη θρυλική πορεία της Ταξιαρχίας αόπλων της Ρούμελης προς τη Μακεδονία ανάμεσα στους 1.200, οι 300 ήταν γυναίκες. Η φάλαγγα βάδιζε 40 μερόνυχτα και απ' αυτά τα 13 χωρίς τροφή. Διάνυσαν 6 χιονισμένες βουνοκορφές, 4 μεγάλους κάμπους και 6 δημοσιές και άντεξαν. Εφτά γυναίκες επειδή ξεκόπηκαν από τη φάλαγγα, έχασαν τον προσανατολισμό της πορείας, έπεσαν από το βράχο του Ολύμπου σαν νέες Σουλιώτισσες, για να μην αιχμαλωτιστούν από τους μοναρχοφασίστες.
Σε 688 ανέρχονται οι γυναίκες στελέχη, αξιωματικοί και υπαξιωματικοί του ΔΣΕ. Αρκετές ήταν οι μαχήτριες που τιμήθηκαν με διακρίσεις ηθικής αμοιβής για τη δράση τους. Σε 55 γυναίκες απονεμήθηκαν μετάλλια ανδρείας, σε 244 δόθηκε προαγωγή επ' ανδραγαθία, ενώ εκατοντάδες πήραν έπαινο.
Κοντά σε αυτές που πολεμούσαν με το όπλο, έδιναν τη μάχη οι τραυματιοφορείς, οι τηλεφωνήτριες, οι νοσοκόμες, οι σαμποταρίστριες, οι σύνδεσμοι, ενώ σε πολλές δύσκολες καταστάσεις φρόντιζαν να εμψυχώνουν με το δικό τους ξεχωριστό τόνο αισιοδοξίας τους μαχητές και τις μαχήτριες.
Οι γυναίκες του ΔΣΕ δούλευαν στα συνεργεία ιματισμού και υπόδησης. Χρησιμοποιούνταν στην επιμελητεία και στα μαγειρεία. Οργάνωναν το «νοικοκυριό» στα τμήματα, ξεσήκωναν με τον ενθουσιασμό τους την επαναστατική άμιλλα. Εγραφαν γράμματα, συνθήματα, μοίραζαν εφημερίδες και τρικ. Εμπαιναν στα σπίτια των γυναικών, προπαγανδίζοντας τους σκοπούς του ΔΣΕ, έδιναν θάρρος, πίστη και ελπίδα για την προοπτική του αγώνα. Αρκετές φορές, μιλούσαν σε συγκεντρώσεις γυναικών, φροντίζοντας για την πολιτική τους ενημέρωση. Οργάνωναν παιδικά συσσίτια, δούλευαν στην επαγρύπνηση, στα Λαϊκά Συμβούλια και τα Λαϊκά Δικαστήρια στην Ελεύθερη Ελλάδα.
«Μέσα στο λεύτερο χωριό, η πάλη της και η λαϊκή δημιουργία την ανέβασε κυβερνήτρα. Μόνο στο επαρχιακό συμβούλιο Φλώρινας έχουμε σήμερα 2 ταχτικά και 2 αναπληρωματικά μέλη γυναίκες, 2 γυναίκες Προεδρίνες, 3 Αντιπροεδρίνες, 26 γυναίκες μέλη στα Λαϊκά Συμβούλια, 24 δικαστίνες στα Λαϊκά Δικαστήρια, και μια στο Αναθεωρητικό... Στις σκλαβωμένες πόλεις και στα χωριά... σκορπούν προκηρύξεις οι πατριώτισσες, μεταδίδουν τα νέα, τοιχοκολλούν τις εφημερίδες, της λευτεριάς... ξεσηκώνουν λαϊκές διαμαρτυρίες, όπως στο Ορεστικό που μαζικά πάλεψαν οι γυναίκες, για να μην οπλιστούν οι άνδρες τους. Πολεμούν τους δήμιους της Φρειδερίκης, για να γλιτώσουν τ' αρπαγμένα τους παιδιά, όπως στα χωριά του Αμυνταίου». (Από το περιοδικό του ΔΣΕ Νοέμβρης 1948, σελ. 481).
Ολα αυτά ήταν αποτέλεσμα της ειδικής δουλιάς του ΚΚΕ για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας των μαχητριών του ΔΣΕ, για τη διαπαιδαγώγησή τους, συστατικό μέρος της κομματικής, ιδεολογικοπολιτικής διαπαιδαγωγητικής δράσης του στο ΔΣΕ.
Σαν καθήκοντα της ιδιαίτερης δουλιάς για τις γυναίκες ήταν: Η φροντίδα για εκπαίδευση, κατάρτιση και ειδίκευση των μαχητριών. Η στελεχική ανάδειξη βαθμοφόρων αξιωματικών και υπαξιωματικών και η ανάδειξη και κατάρτιση της γυναίκας στελέχους βοηθού Πολιτικού Επιτρόπου. Το περιεχόμενο αυτών των καθηκόντων ήταν προσανατολισμένο στην προσαρμογή των γυναικών στις δυσκολίες του πολέμου, στο ατσάλωμα της πίστης για το δίκαιο του αγώνα, στο χειρισμό των όπλων, στην ανάδειξη και αξιοποίηση των γυναικών στρατιωτικών στελεχών, στην ισότιμη τοποθέτησή τους στις γραμμές του ΔΣΕ. Σημαντικό ρόλο σ' αυτά έπαιξε ο θεσμός της υπεύθυνης γυναικών δίπλα στον πολιτικό Επίτροπο.
Οι γυναίκες, ιδιαίτερα τα στελέχη, εκπαιδεύονταν στην τέχνη της καθοδήγησης, στις ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες του πολέμου, διαπαιδαγωγούνταν, ώστε να είναι παράδειγμα για μίμηση και διαπαιδαγωγούσαν στη συνέχεια με την ίδια τέχνη και επιμονή τις συντρόφισσές τους. Στα πλαίσια της ξεχωριστής πολιτικοϊδεολογικής καθοδήγησης φρόντιζαν για την κατάλληλη αξιοποίησή τους (ομαδάρχες), ώστε να εκπαιδευτούν στα καθήκοντα της διοίκησης, να φροντίζουν για τη συνειδητή πειθαρχία, να αναγνωρίζονται ως διοικητές και να ενισχύεται η αυτοπεποίθησή τους, ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν αποτελεσματικά. Οι υπεύθυνες μέλη της διοίκησης των τμημάτων έπαιρναν μέρος στην επεξεργασία των στρατιωτικών σχεδίων, εξέφραζαν γνώμη, προετοίμαζαν ιδεολογικοπολιτικά και ψυχολογικά τις μαχήτριες για την εκπλήρωση της αποστολής τους.
Στα πλαίσια ακόμη της ειδικής διαφωτιστικής δουλιάς στις γυναίκες είχαν οργανώσει ειδικές αναλύσεις - συζητήσεις του δελτίου του ΔΣΕ, σχολή μόρφωσης των αναλφάβητων μαχητριών, έκδοση ειδικών για τις γυναίκες εντύπων και εφημερίδων, όπως η «Μαχήτρια» και η «Αγωνίστρια» και φρόντιζαν την ιδιαίτερη επιμορφωτική δραστηριότητα με μελέτες και συζητήσεις βιβλίων, όπως π.χ. «Οι γυναίκες της Ελλάδας στον αγώνα». Στην ιδιαίτερη δουλιά στις γυναίκες του ΔΣΕ περιλαμβάνονται ποικίλα ψυχαγωγικά προγράμματα και οι ηθικές αμοιβές.
Ολη αυτή η ξεχωριστή δραστηριότητα ανέδειξε στις πιο δύσκολες συνθήκες του αγώνα έναν νέο τύπο ανθρώπου και για τους άντρες και για τις γυναίκες με την εξασφάλιση της ισοτιμίας και του αλληλοσεβασμού μεταξύ τους και στέρεη βάση το ιδεολογικό, πολιτικό ατσάλωμα για το δίκιο του αγώνα της εργατικής τάξης, των καταπιεσμένων, για τη λαοκρατία, για το σοσιαλισμό. Είναι παρακαταθήκη για το λαϊκό κίνημα της πατρίδας μας στις σύγχρονες συνθήκες, που φωτίζει το δρόμο της πάλης για τη συγκρότηση του αντιιμπεριαλιστικού αντιμονοπωλιακού δημοκρατικού μετώπου με προοπτική το σοσιαλισμό.
Ξανακοιτάζοντας την ιστορία μας ανακαλύπτουμε τις αστείρευτες δυνάμεις του εργατικού και του λαϊκού μας κινήματος. Τα ιδανικά και οι αξίες του μπορούν να εμπνεύσουν στους ανθρώπους μεγάλα και ηρωικά κατορθώματα, να διαπαιδαγωγήσουν το νέο τύπο του πιο ανιδιοτελούς ανθρώπου, να συνεγείρουν τις λαϊκές μάζες και να αναδείξουν προσωπικότητες, τους φυσικούς ηγέτες του λαού.
Αυτή η ιστορική περίοδος αποκάλυψε και στις ίδιες τις γυναίκες τις δυνατότητες και τα όριά τους, τους έδωσε αυτοπεποίθηση και το αληθινό πλαίσιο της ισοτιμίας τους. Είναι μια ανεπανάληπτη σελίδα ηθικού ψυχικού μεγαλείου και διδαγμάτων, που σάρωσε τις απόψεις για τη γυναικεία αδυναμία, ανέτρεψε τη φιλολογία της γυναίκας που είναι φτιαγμένη μόνο για το μικρόκοσμο του σπιτιού της. Εβαλε τη γυναίκα στην πραγματική θέση και το ρόλο που της αξίζει στη νέα ανθρώπινη κοινωνία.