για να μην τους γλέπουμε,
μεγάλους φόβους βάλαν πίσω, μπρος κι ανάμεσα,
αλλάξανε και τον αγέρα για να μην τους εύρει μήδε η
στόχασή μας αγεροπερπάτητη,
αλλάξανε και τον αγέρα για να μην μπορούμε ν' ανασάνουμε.
Μια μυρουδιά από σάπια σίδερα στον αέρα.
Είναι απ' τις άγκυρες των παλιών καραβιώνε που βουλιάξανε.
Είναι απ' τις αλυσίδες που φόρεσαν στα ποδάρια και στα
χέρια των αντρείων.
Δεν είναι τούτη η μυρουδιά της πατρίδας μας (...)
Μόνο, καμμιά βολά, τη νύχτα, νιώθουμε να σμίγουνε ξανά
τα δόντια,
να σφίγγουν και να τρίζουν, και σ' αυτό το τρίξιμο
σάμπως να σμίγει ο κόσμος πάλι.
Είναι η αδικία που σμίγει ώρα την ώρα τους αδικημένους -
Είναι το δίκιο μας που σμίγει σε γροθιά τα δάχτυλά μας
τα σπασμένα-.
(Γ. Ρίτσος, «Μαντατοφόρες», Γυάρος, Σάμος, 1967 - 1969)
«Τάφος των ζωντανών», «θανατονήσι» και «διαβολονήσι» είναι μερικές από τις προσωνυμίες της Γυάρου. Ενα ξερονήσι, 9 μίλια ανατολικά της Σύρου, που από την αρχαιότητα κιόλας χρησιμοποιήθηκε ως κάτεργο - τόπος εξόντωσης.
Την πρώτη εικόνα του νησιού για τις τοποθεσίες των όρμων, αλλά και για τους φριχτούς βασανισμούς, την δίνουν οι ίδιοι οι κρατούμενοι, καταγράφοντας μυστικά όσα ζουν στο θανατονήσι από το 1947 έως το 1950. Υπεύθυνοι για τη συγκέντρωση αυτού του υλικού και την ταξινόμησή του ήταν οι Παρασκευάς Φουντουραδάκης και Πάνος Μιχαηλίδης. Τα σχέδια τα έκαναν οι ζωγράφοι Ασαντούρ Μπαχαριάν και Μιχάλης Κρύσαλης.
Τα χειρόγραφα έβγαλε από τη Γυάρο ο Κώστας Μαραγκουδάκης, κρυμμένα στον διπλό πάτο μιας βαλίτσας. Το υλικό κυκλοφόρησε το 1952 σε έκδοση με τίτλο «ΓΙΟΥΡΑ - Ματωμένη Βίβλος», από το εκδοτικό του ΚΚΕ «Νέα Ελλάδα».
Αξιοποιώντας υλικό από την παραπάνω έκδοση, επιχειρούμε ένα μικρό «οδοιπορικό» στους 5 όρμους.
Ο 1ος όρμος ήταν ο όρμος - «πρωτεύουσα», που έφτασε να έχει στις σκηνές του έως 5.500 άτομα. Ανάμεσα σε δύο χαράδρες χτίστηκε το στρατόπεδο.
Ομως, η οργάνωση, η αλληλεγγύη και η πίστη στα ιδανικά του αγώνα νίκησαν την κρατική βία και τρομοκρατία. Είναι χαρακτηριστικές οι μικρές, αλλά τόσο ουσιώδεις πράξεις αντίστασης που «άνθισαν» εκείνα τα χρόνια.
Στις 6 Δεκέμβρη του '48, οι κρατούμενοι άρχισαν να εύχονται στους Νικολήδες. Και οι ευχές δεν αφορούσαν μόνο τους παρόντες, αλλά και τον τότε ΓΓ του Κόμματος, Νίκο Ζαχαριάδη. Ετσι, η ευχή «να ζήσουν όσοι γιορτάζουν σήμερα» γινόταν ξέσπασμα ανάτασης από σκηνή σε σκηνή. Η κηδεία του κρατούμενου Κώστα Συρινιώτη μετατράπηκε σε διαδήλωση το 1950. Περνώντας η νεκρική πομπή μπροστά από τον 1ο όρμο, 5.000 κρατούμενοι, γονατισμένοι ευλαβικά, φώναζαν: «Αθάνατος, αθάνατος».
Ο 3ος όρμος χρησιμοποιήθηκε για την απομόνωση των διανοούμενων και των στελεχών. Η δύναμή του έφτασε τους 990.
Ηταν ο όρμος που σήκωσε το μεγαλύτερο βάρος της καταναγκαστικής δουλειάς. Η δύναμή του έφτασε τους 2.000. Χαρακτηριστικό είναι το μαρτύριο της πέτρας. «Ολος ο όρμος για πέτρα. Τους στέλνει στα βουνά να σπάσουν πέτρα. `Η στο Γλαρονήσι κοντά (3 χιλιόμετρα) πορεία στα κατσάβραχα. Φέρνουν την πέτρα μπρος στον όρμο και τη ρίχνουν στη θάλασσα. Δυο χιλιάδες άνθρωποι μήνες ολόκληρους τσακίζονται 10 ώρες τη μέρα να πετούν πέτρα στη θάλασσα! Το μαστίγιο δουλεύει συνέχεια, σ' όποιον δεν παίρνει μεγάλη πέτρα, σ' όποιον περπατά αργά... Ο Κούτρας κάθεται σ' ένα ύψωμα κινώντας το μαστίγιο. Και φωνάζει: "Δουλεύετε, δουλεύετε. Οταν κάνετε το γιοφύρι απ' τη Γιούρα στη Σύρα, τότε θα φύγετε"...» (από το βιβλίο «Γιούρα το θανατονήσι»).
Από τον Ιούνη του 1950 άρχισαν να μεταφέρουν εκεί αυτούς που είχαν κάνει δηλώσεις. Γρήγορα, όμως, πολλοί έκαναν αντιδηλώσεις. «Οσο αυξαίνει η κτηνωδία των δημίων μας, τόσο αυξαίνει και περισσότερο το πείσμα μας. Τόσο περισσότερο τρανώνει η πίστη μας, γιγαντώνει η θέλησή μας να μείνουμε τίμιοι, αξιοπρεπείς, παλικάρια, έτσι όπως μας θέλει ο λαός μας... Είναι τόσο υπέροχο το παράδειγμά μας, που συγκινεί βαθιά κι όσους συγκρατούμενούς μας λύγισαν και φύγανε από κοντά μας. Αυτούς που κάτω από τα βασανιστήρια της Ασφάλειας, την απειλή του θανάτου στα στρατοδικεία, τις τρομερές συνθήκες των φυλακών και της Γιούρας κάναν δήλωση. Σήμερα άρχισαν να 'ρχονται πολύ κοντά μας. Κι οι αντιδηλώσεις περήφανες, θαρραλέες, τίμιες είναι η καλύτερη απάντηση σ' όλες τις μέθοδες καταπίεσης...» (από το βιβλίο «Γιούρα το θανατονήσι»).
Ανάμεσα στον 4ο και τον 5ο όρμο στέκει το κτίριο των φυλακών, το μεγαλύτερο ακόμα κτίριο των Κυκλάδων. Η κατασκευή του, από τους ίδιους τους κρατούμενους, ολοκληρώθηκε το 1955.
Στα χρόνια της δικτατορίας, καραβιές νέων φυλακισμένων φτάνουν στη Γυάρο. Στοιβάχτηκαν σε άθλιες συνθήκες, στα βρώμικα και εγκαταλειμμένα για χρόνια κτίρια και σε σκηνές στους όρμους του νησιού. Τον Αύγουστο του '67 δημοσιεύεται αεροφωτογραφία στο ιταλικό περιοδικό «L' Europeo», όπου διακρίνονται το κτίριο των φυλακών και ο 5ος όρμος να είναι ασφυκτικά γεμάτος με σκηνές.
Σε αυτόν τον χώρο στέκει από το περασμένο Σάββατο το Μνημείο του ΚΚΕ, σύμβολο τιμής, μνήμης και περηφάνιας, αντάξιο των χιλιάδων αλύγιστων της ταξικής πάλης.
Η τοποθέτηση του Μνημείου συμβάλλει στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και στην ανάδειξη της Γυάρου ως ιστορικού τόπου, που πρέπει να γίνει επισκέψιμος με τη δημιουργία προβλήτας και με σωστικές παρεμβάσεις στα κτίσματα που καταρρέουν.