Με μεγάλη συμμετοχή και με αμείωτο το ενδιαφέρον όσων την παρακολούθησαν, έγινε την περασμένη Τετάρτη στο βιβλιοπωλείο της «Σύγχρονης Εποχής» η παρουσίαση του βιβλίου του Ιστβαν Μάρκους «Η Ευρώπη στο προσκήνιο. Η γέννηση του καπιταλισμού από το 15ο έως το 17ο αιώνα», που εκδόθηκε πρόσφατα από τη «Σύγχρονη Εποχή». Την παρουσίαση του βιβλίου έκανε ο Λουκάς Αναστασόπουλος, μέλος της Ιδεολογικής Επιτροπής της ΚΕ του ΚΚΕ. Ακολουθούν εκτενή αποσπάσματα από την παρουσίαση της έκδοσης.

Το βιβλίο του Ιστβαν Μάρκους «Η Ευρώπη στο προσκήνιο» είναι ένα όμορφο και περιεκτικό βιβλίο, που δείχνει με γλαφυρό τρόπο το πώς η ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων γίνεται ο κοινωνικός άνεμος που γκρεμίζει τη φεουδαρχία και οδηγεί σε γεγονότα που συγκλονίζουν την Ευρώπη έως και τα τέλη του 19ου αιώνα.

Το ουγγρικό πρωτότυπο της παρούσας έκδοσης γράφτηκε και κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1986 στη Λαϊκή Δημοκρατία της Ουγγαρίας ως ένα ιστορικό βοήθημα για νέους. Αποτελεί, μάλιστα, μέρος της σειράς «Εικονογραφημένη Ιστορία», στην οποία ανήκε και προηγούμενη έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής» με τίτλο «Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος και η προϊστορία του».

Είναι μια έκδοση χρήσιμη για καθέναν που κάνει τα πρώτα του βήματα στην προσπάθεια κατανόησης της μαρξιστικής αντίληψης για την εξέλιξη και ανάπτυξη της κοινωνίας. Το μεγάλο του προτέρημα είναι ότι εξηγεί τις νομοτέλειες των κοινωνικών αλλαγών που συντελούνται μέσα από την παρουσίαση των συγκεκριμένων ιστορικών γεγονότων.

Μάλιστα, ο συγγραφέας έχει διαμορφώσει με τέτοιο τρόπο την παρουσίαση όλου αυτού του υλικού ώστε δεν προϋποθέτει τη γνώση κανενός από τα ιστορικά γεγονότα στα οποία αναφέρεται, ούτε επίσης θέτει ως προϋπόθεση για την ανάγνωση του βιβλίου τη γνώση του ιστορικού υλισμού. Πρόκειται έτσι για ένα βιβλίο προσβάσιμο σε ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό.

Ταυτόχρονα, δίνει σε όσους γνωρίζουν βασικά ζητήματα της μαρξιστικής θεωρίας μια παραστατική αποτύπωση για το πώς μέσα από μυριάδες ιστορικά γεγονότα και κινήσεις κοινωνικών ομάδων και τάξεων δρουν οι κοινωνικοί και οικονομικοί νόμοι ως κυρίαρχη τάση. Ενώ δίνει, σε όσους έχουν μια βασική γνώση της ιστορίας εκείνης της περιόδου, τη μέθοδο ερμηνείας των γεγονότων που αφορά στη γνώση των νομοτελειών της οικονομικής και κοινωνικής εξέλιξης.

Τι είναι αυτό που ωθεί στη μετάλλαξη της μεσαιωνικής - φεουδαρχικής κοινωνίας στην αστική κοινωνία; Τι οδηγεί τα βήματα της ανθρωπότητας στη μακρόχρονη πορεία της από την κοινωνία όπου κυριαρχεί η αγροτική παραγωγή στην κοινωνία της βιομηχανίας, από τη στρογγυλή τράπεζα των ιπποτών στα συμβούλια των μετόχων, από τους δουλοπάροικους στη μισθωτή εργασία, από τις συμφωνίες μέσω βασιλικών γάμων στα εμπορικά συμβόλαια, από την Ιερά Εξέταση στα δικαστήρια του αστικού κράτους;

Αυτό που θα δει διαβάζοντας κανείς το βιβλίο είναι ότι οι θεσμοθετημένες σχέσεις ανάμεσα στον φεουδάρχη και τον δουλοπάροικο διασφαλίζουν μια στοιχειώδη ασφάλεια, έναν ελάχιστο κλήρο γης, μια κάποια προστασία του χωριού από κλέφτες, τυχοδιώκτες και εξωτερικές επιθέσεις, που ήταν απαραίτητα στοιχεία για να υπάρξουν σταθερότητα, δυνατότητα διαμονής και καλλιέργειας σε έναν τόπο για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναπτύσσεται η παραγωγή και επιτυγχάνεται μια σταδιακή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας. Μεγαλώνει σταδιακά ένα πλεόνασμα στην παραγωγή, που ξεπερνά κατά πολύ το μέρος εκείνο που ήταν απαραίτητο όχι μόνο για την επιβίωση των δουλοπάροικων αλλά και για τον πλουτισμό του φεουδάρχη και της αυλής του.

Παράλληλα, με αργά αλλά σταθερά βήματα, μεγαλώνει ο καταμερισμός της εργασίας. Εμφανίζεται η χειροτεχνία ως κάτι το ξεχωριστό από το νοικοκυριό του δουλοπάροικου.

Το πλεόνασμα από την παραγωγή προορίζεται για το εμπόριο, που αποκτά αναβαθμισμένο ρόλο σε σχέση με πριν, όπου βρίσκεται στο περιθώριο των φεουδαρχικών σχέσεων.

Στο βιβλίο γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην εξάπλωση του χρήματος, που παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των αστικών σχέσεων καθώς διασπείρει τις σχέσεις ανταλλαγής διαβρώνοντας την παλιά κοινωνία με ιλιγγιώδεις ρυθμούς.

Στους τόπους όπου αναπτύσσεται το εμπόριο δημιουργούνται οι πρώτες πόλεις με τις νέες νομικές, διοικητικές δομές και σχέσεις που φέρνουν μαζί τους.

Ετσι, οι φεουδαρχικές σχέσεις, σαν τον μαθητευόμενο μάγο, κατά τη γνωστή διατύπωση του «Μανιφέστου», δημιουργούν τις νέες δυνάμεις που δεν ελέγχουν πλέον και διαβρώνουν από τα μέσα το φεουδαρχικό στερέωμα.

Οπως έλεγε χαρακτηριστικά ο Ενγκελς, «παντού όπου μια προσωπική σχέση εκτοπιζόταν από μια χρηματική σχέση, μια απόδοση σε είδος από απόδοση σε χρήμα, εκεί έμπαινε μια αστική σχέση στη θέση μιας φεουδαρχικής», έτσι «πολύ πριν τα κανόνια ανοίξουν ρήγματα στα κάστρα των ιπποτών, αυτά είχαν ήδη υπονομευτεί από το χρήμα. Στην πραγματικότητα, το μπαρούτι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί διεκπεραιωτής της κρίσης του χρήματος».

Ετσι εδραιώνεται η οικονομική δύναμη των αστών, που πλέον διεκδικούν πολιτικά προνόμια, τον περιορισμό των φεουδαρχικών θεσμών και σε μια πορεία την ίδια την εξουσία. Φτάνουμε πλέον στην περίοδο των αστικών επαναστάσεων. Στο βιβλίο του Ιστβαν Μάρκους ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει την πορεία των πολιτικών γεγονότων που αφορούν τη συγκρότηση του αστικού κράτους της Ολλανδίας αλλά και την εξέλιξη της αστικής επανάστασης στην Αγγλία. Είναι τα δύο ιστορικά γεγονότα συγκρότησης της αστικής εξουσίας την περίοδο που αναφέρεται το βιβλίο και παρουσιάζονται επίσης με αυτό το ιδιόμορφο στοιχείο που αναδεικνύει την κοινωνική νομοτέλεια μέσα από το πλήθος των ιστορικών γεγονότων.

Αντίστοιχα γεγονότα εξελίσσονται μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα και μέσα σε αυτά διαμορφώνεται σταδιακά το εργατικό κίνημα αλλά και ο βασικός όρος της πολιτικής του χειραφέτησης: Η επαναστατική κοσμοθεωρία του μαρξισμού. Το ίδιο το «Μανιφέστο» γράφτηκε εξάλλου το 1848 μέσα στη φωτιά των γεγονότων που έμειναν γνωστά στην Ιστορία ως «Η άνοιξη των λαών».

Χρειάζεται να σημειώσουμε ότι η γέννηση του καπιταλισμού δεν ήταν μια ειδυλλιακή διαδικασία. Οπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Μαρξ, «το κεφάλαιο γεννιέται βουτηγμένο από την κορυφή ως τα νύχια στο αίμα και στη βρωμιά και στάζοντας αίμα από όλους τους πόρους».

Οπως είπαμε, η διάλυση των φεουδαρχικών σχέσεων δεν περιλαμβάνει μόνο την καταστροφή του φεουδάρχη αλλά επιδρά και στον δουλοπάροικο. Ο δουλοπάροικος για να μπορεί να είναι έτοιμος προς εκμετάλλευση από τον καπιταλιστή πρέπει να απελευθερωθεί από τον φεουδάρχη αλλά και από την ιδιοκτησία του στη γη και αυτό γίνεται με τη βία. Ο Μαρξ στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου» αναφέρει, για παράδειγμα, την περίπτωση της δούκισσας του Σάθερλαντ, που εξόντωσε και μετακίνησε με τον στρατό 15.000 αγρότες που ζούσαν στην περιοχή της, πολλούς τους έκαψε στα ίδια τους τα σπίτια, για να κερδοφορήσει μισθώνοντας τη γη ως βοσκοτόπια στα οποία εγκατέστησε 130.000 πρόβατα.

Οσοι ξεριζώνονται από τη γη τους, γενικά όσοι με διάφορους τρόπους χάνουν τα μέσα παραγωγής που διαθέτουν και συγκροτούν τη νέα εργατική τάξη, δεν μπορούν όλοι μονομιάς να αξιοποιηθούν στα δεσμά της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και έτσι εμφανίζονται περιπλανώμενοι στις πόλεις χωρίς δουλειά και χαρακτηρίζονται αλήτες. Αυτό το στρώμα αλητείας διώκεται με αιματηρούς νόμους, που προβλέπουν μαστίγωμα, φυλάκιση, υποδούλωση μέχρι και το σημάδεμα με πυρακτωμένο σίδερο.

Η τάξη που γεννιέται, το προλεταριάτο, γνωρίζει από την πρώτη στιγμή τη στυγνή εκμετάλλευση των καπιταλιστών. Ωρες εργασίας που ξεπερνούν τις 12 - 15 καθημερινά, άθλιες συνθήκες διαβίωσης, αναγκαστική μετανάστευση πληθυσμών για να επανδρωθούν βιομηχανικοί κλάδοι και εργασία παιδιών σε σύστημα βαρδιών που οι ηλικίες τους κυμαίνονται ανάμεσα στα 8 - 13 έτη.

Και φυσικά να μην ξεχνούμε το δουλεμπόριο και την καταλήστευση των αποικιών. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε μια από τις νήσους της Ινδονησίας, που ήταν αποικία της Ολλανδίας, ο ντόπιος πληθυσμός το 1750 αριθμούσε 800.000 κατοίκους ενώ το 1811 λόγω του δουλεμπορίου μόλις 8.000. Οι Αγγλοι δουλέμποροι, ακόμη πιο ικανοί σε αυτήν τη δουλειά, κατάφεραν να πουλήσουν από το 1783 έως το 1793 300.000 δούλους από την Αφρική κερδίζοντας πάνω από 15 εκατομμύρια λίρες.

Φυσικά, θα πει κανείς ότι αυτή η βαρβαρότητα είναι πλέον παρελθόν, ότι η σύγχρονη κοινωνία της λεγόμενης 4ης βιομηχανικής επανάστασης έχει αφήσει πίσω της την αθλιότητα που υπήρχε πριν από 200 ή 400 χρόνια.

Ας αναρωτηθούμε όμως πόσο ευχαριστημένοι μπορούμε να είμαστε με μια κοινωνία όπου το πλουσιότερο 1% του κόσμου κατέχει υπερδιπλάσιο πλούτο από αυτόν που έχουν 6,9 δισ. άνθρωποι. Πόσο ευχαριστημένοι μπορούμε να είμαστε με έναν κόσμο όπου υπάρχουν φαινόμενα όπως η ανεργία και η φτώχεια που είναι πραγματικότητα ακόμα για πολλές οικογένειες; Είναι χαρακτηριστικό ότι 25 εκατομμύρια παιδιά στην ΕΕ ζουν σε νοικοκυριά με χαμηλά εισοδήματα, όπου οι συνθήκες διαβίωσης είναι απαράδεκτες και η πείνα είναι σύνηθες φαινόμενο. Ακόμη και η παιδική εργασία είναι ένα υπαρκτό φαινόμενο σε διάφορες χώρες του κόσμου. Να μην ξεχάσουμε τις καπιταλιστικές οικονομικές κρίσεις που περιοδικά χτυπούν με μεγάλη σφοδρότητα την καπιταλιστική παραγωγή και φέρνουν ολέθριες συνέπειες για την εργατική τάξη και το λαό. Και φυσικά δεν θα πρέπει να αφήσουμε έξω από το κάδρο των δεινών που προκαλεί ο καπιταλισμός στην ανθρωπότητα: Τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους και τα κύματα των προσφύγων, των χιλιάδων που και σήμερα αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τον τόπο τους.

Η καρδιά όμως του ζητήματος είναι ότι όλα όσα αναφέρθηκαν δεν αποτελούν απλά κάποια αρνητικά φαινόμενα που θα ισχυριζόταν κανείς ότι δύναται να λύσει ο καπιταλισμός στην πορεία της εξέλιξής του. Η αιτία τους βρίσκεται στον πυρήνα της σημερινής παραγωγής, που δεν είναι κάτι άλλο από την καπιταλιστική μορφή της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.

Η αστική τάξη και το σύστημά της γίνεται πλέον εμπόδιο στην απρόσκοπτη ανάπτυξη των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων, ακριβώς όπως εμπόδιο αποτελούσαν οι φεουδαρχικές σχέσεις παραγωγής πριν από 500 χρόνια.

Τα παραπάνω φέρνουν στο προσκήνιο ένα πολύ σημαντικό γεγονός: Ο καπιταλισμός ως κοινωνικό σύστημα έχει ναι μεν αρχή, ιστορική περίοδο που γεννιέται, έχει όμως και τέλος, ιστορική εποχή που το καθήκον για την επαναστατική του ανατροπή προβάλλει πλέον ως απόλυτη αναγκαιότητα. Είναι η σημερινή εποχή, η εποχή του ιμπεριαλισμού, η εποχή του ανώτατου σταδίου ανάπτυξης του καπιταλισμού, όπου πια είναι μονόδρομος η οργάνωση της εργατικής - λαϊκής αντεπίθεσης για τη σύγκρουση με το αστικό κράτος, την ανατροπή της αστικής εξουσίας και την οικοδόμηση της σοσιαλιστικής - κομμουνιστικής κοινωνίας.

Παρακολουθώντας κανείς μέσα από τις σελίδες του βιβλίου την προσπάθεια της αστικής τάξης να εγκαθιδρύσει την πολιτική της εξουσία, καταλήγει σε ορισμένα συμπεράσματα που αφορούν την πορεία της επαναστατικής πάλης γενικότερα.

Στο βιβλίο παρατίθεται ένα απόσπασμα που δίνει μια γλαφυρή περιγραφή της μεγαλοπρεπούς τελετής στέψης του Καρόλου Α' των Αψβούργων. Στους χωρικούς ή τους χειροτέχνες, που παρακολουθούσαν αυτήν την τελετή, θα δημιουργήθηκε σίγουρα η εντύπωση ότι ο θρόνος του Καρόλου ήταν παντοδύναμος και αιώνιος. Και όμως, μόλις 60 χρόνια αργότερα η μπαρούτη των Ολλανδών ενάντια στους απογόνους του Καρόλου θα έθετε υπό αμφισβήτηση αυτήν τη φαινομενική παντοδυναμία. Το ίδιο έκαναν και όλες οι αστικές επαναστάσεις που συγκρούστηκαν με τα φεουδαρχικά καθεστώτα τους τρεις επόμενους αιώνες.

Και αυτό δείχνει ότι όσο αιώνιο και παντοτινό και αν φαντάζει στιγμιαία ένα κοινωνικοοικονομικό σύστημα, αυτό δεν μπορεί παρά να οδηγηθεί αντικειμενικά στην ιστορική εποχή του τέλους του.

Μπορεί σήμερα ο καπιταλισμός να μοιάζει σε πολλούς ως το μοναδικό σύστημα που μπορεί να υπάρξει, μπορεί ο συσχετισμός δυνάμεων να μοιάζει επιβλητικά αρνητικός, όμως αυτό δεν είναι παρά μια προσωρινή κατάσταση πριν από την οριστική νίκη του σοσιαλισμού επί της σημερινής εκμεταλλευτικής κοινωνίας.

Αυτό αποδεικνύει όλη η προηγούμενη εξέλιξη της κοινωνίας. Οι κυρίαρχοι σε κάθε εποχή παρουσίαζαν τις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις της εποχής τους ως τον μοναδικό δρόμο που θα μπορούσε παντοτινά να ακολουθεί η ανθρώπινη κοινωνία. Πάντα όμως ερχόταν η εποχή που περνούσαν στο παρελθόν του ιστορικού χρόνου.

Και σε αυτό το σημείο αναδεικνύεται ένα δεύτερο σημαντικό συμπέρασμα.

Στην αρχή της παρουσίασης είπαμε ότι η Αγγλική Επανάσταση του 1640 αποκεφάλισε τον Κάρολο Α' της δυναστείας των Στιούαρτ και έλιωσε τα βασιλικά εμβλήματα. Ομως, μετά το θάνατο του Κρόμγουελ έγινε παλινόρθωση της βασιλείας. Η Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση έστειλε τον Λουδοβίκο ΙΣΤ΄ στην γκιλοτίνα, όμως ο αγώνας για την πολιτική κυριαρχία της αστικής τάξης στη Γαλλία διήρκεσε έως και τα μέσα του 19ου αιώνα. Ενώ ο καπιταλισμός συνολικά έδωσε μάχη για να επιβληθεί ως σύστημα για πάνω από 400 χρόνια. Και αυτό ενώ επρόκειτο για ένα σύστημα που ανέπτυξε τις σχέσεις παραγωγής του μέσα στο προηγούμενο σύστημα.

Γίνεται λοιπόν φανερό ότι η επαναστατική πάλη για την αλλαγή της κοινωνίας δεν είναι ένα μονόπρακτο έργο. Είναι μια διαδικασία που έχει μπρος και πίσω. Εξελίσσεται μέσα από νίκες αλλά και προσωρινές ήττες των επαναστατικών δυνάμεων.

Ας μη βιάζεται λοιπόν η αστική τάξη με τα επιτελεία της να πανηγυρίσει για την οριστική νίκη της επί του σοσιαλισμού. Οι αντεπαναστατικές ανατροπές που γνωρίσαμε πριν από 30 χρόνια αποτέλεσαν μεγάλο πλήγμα για το εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα διεθνώς και τις συνέπειές τους τις βιώνουμε ακόμη. Ομως, δεν πρόκειται παρά για μια προσωρινή ήττα του επαναστατικού κινήματος.

Το μεγαλύτερο όπλο των επαναστατικών δυνάμεων για τη νέα τους επίθεση ενάντια στην καπιταλιστική εκμετάλλευση είναι η ίδια η γνώση των νομοτελειών της διαδικασίας για τον επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας.

Γι' αυτόν το λόγο το ΚΚΕ και η «Σύγχρονη Εποχή» δίνουν μεγάλο βάρος στην έκδοση και προώθηση βιβλίων όπως αυτό του Ιστβαν Μάρκους, που δείχνουν με παραστατικό τρόπο τους νόμους της ιστορικής κοινωνικής εξέλιξης.

Η αποτελεσματικότητα στην πάλη για τη χειραφέτηση ευρύτερων μαζών από την αστική ιδεολογία και πολιτική κρίνεται σε σημαντικό βαθμό από την ικανότητα της επαναστατικής πρωτοπορίας να αναδεικνύει την καπιταλιστική εκμετάλλευση ως πηγή της πανσπερμίας των εξελίξεων της επικαιρότητας. Να στοχοποιείται ως βασικός ένοχος και εχθρός η ίδια η αστική τάξη, το αστικό κράτος, το σύνολο του αστικού πολιτικού συστήματος, εντέλει το καπιταλιστικό σύστημα ως τέτοιο.

Η γνώση επομένως των νομοτελειών της κοινωνικής ανάπτυξης αποτελεί καθοριστικό στοιχείο για τη διεξαγωγή της ταξικής πάλης στις σύγχρονες συνθήκες.

Ιδιαίτερα μάλιστα η μελέτη της γέννησης του καπιταλισμού, η γέννηση δηλαδή της σημερινής μορφής εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, που αποτελεί αντικείμενο του συγκεκριμένου βιβλίου, είναι θεμελιώδους σημασίας για τη μελέτη της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας και την αντίστοιχη ικανότητα οργάνωσης της αντεπίθεσης της εργατικής τάξης, του λαού και της νεολαίας απέναντι στον πραγματικό αντίπαλο.

Μονάχα έτσι μπορεί να φωτίζεται η ανωτερότητα του σοσιαλισμού - κομμουνισμού, η ανωτερότητα της εργατικής εξουσίας, του κεντρικού πανεθνικού σχεδιασμού και της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα που διαθέτει η κοινωνία για την παραγωγή. Μια τέτοια γνώση εξοπλίζει την ίδια στιγμή με την απαραίτητη αντοχή που απαιτεί ένας τέτοιος αγώνας, που όπως έδειξε και η διαδικασία ανάπτυξης του καπιταλισμού δεν είναι ποτέ μια ευθύγραμμη πορεία.

Η «Σύγχρονη Εποχή», ανταποκρινόμενη σε αυτό το σύνθετο καθήκον, βρίσκεται στην πρώτη γραμμή εδώ και δεκαετίες στην έκδοση και προώθηση του επαναστατικού πολιτικού βιβλίου. Ιδιαίτερα αυτήν τη χρονιά η προβολή της επαναστατικής θεωρίας του μαρξισμού - λενινισμού βρίσκεται στην αιχμή των πρωτοβουλιών της καθώς συμπληρώνονται τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Φρ. Ενγκελς, τα 150 από τη γέννηση του Λένιν, ενώ βρισκόμαστε σε συνέχεια των εκδηλώσεων για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ.

Ο Μπρεχτ στο έργο του «Ο βίος του Γαλιλαίου» παρουσιάζει τον Γαλιλαίο να κατηγορεί τον εαυτό του ότι δείλιασε και δεν βοήθησε να κατέβει στους δρόμους η επιστημονική θεωρία που ήταν ικανή να αλλάξει τον κόσμο.

Ακριβώς αυτόν τον αγώνα δίνουμε. Τον αγώνα για να γίνει κτήμα ευρύτερων μαζών η επαναστατική θεωρία, που με τη δύναμη της πάλης τους μπορεί να γίνει το μεγάλο όπλο για την αλλαγή του κόσμου. Και σε αυτήν την προσπάθεια μπορεί να συμβάλει καθένας προμηθευόμενος τις νέες και παλαιότερες εκδόσεις της «Σύγχρονης Εποχής» αλλά και προτείνοντάς τες σε όσο περισσότερους μπορεί.