Σήμερα είναι αναγκαίο να ενισχυθεί η παρέμβαση για τη θεραπευτική αντιμετώπιση της χρήσης και της εξάρτησης από ουσίες στα σωφρονιστικά καταστήματα. Οι συνθήκες εγκλεισμού, η επαφή με άλλους χρήστες σε καθημερινή βάση, η ανάγκη για διαχείριση της μοναξιάς είναι παράγοντες που επιδρούν καταλυτικά στη χρήση ουσιών.

Επίσης είναι ένα προνομιακό πεδίο για τα Θεραπευτικά Προγράμματα, για να έρθουν σε επαφή με έναν πληθυσμό που δεν θα είχε καμία άλλη επαφή μαζί τους στην κοινωνία. Παράλληλα, η αποφυγή της εκ νέου φυλάκισης ή η επιθυμία για πιο ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στο Θεραπευτικό Πρόγραμμα αντί στη φυλακή ή η ελπίδα για πρόωρη αποφυλάκιση μπορεί να αποτελέσουν ισχυρά αρχικά κίνητρα για ένταξη ενός χρήστη στη θεραπεία.

Στη χώρα λειτουργούν 34 φυλακές αυτήν τη στιγμή: 24 κλειστές φυλακές, 4 αγροτικές, 3 νέων και 3 θεραπευτικές (Νοσοκομείο, Ψυχιατρείο και ΚΑΤΚ Ελεώνα - Κατάστημα Κράτησης Τοξικομανών Κρατουμένων).

Ο αριθμός των κρατουμένων είναι 10.7531 (*), από τους οποίους περίπου 2.500 είναι καταδικασμένοι για ναρκωτικά. Δεν σημαίνει ότι όλοι είναι εξαρτημένοι, αλλά σίγουρα ένας μεγάλος αριθμός αφορά σε χρήστες, που είτε η εξάρτησή τους δεν έγινε δεκτή από το δικαστήριο, είτε εκτίουν μειωμένη ποινή λόγω της αναγνώρισης της εξάρτησης. Επιπλέον, υπάρχει και αδιευκρίνιστος αριθμός υποδίκων για ναρκωτικά και άλλα αδικήματα και καταδικασμένων για άλλα αδικήματα, που είναι εξαρτημένοι ή εξαρτήθηκαν μέσα στη φυλακή.

Θεραπεία: Εκτός από το ΚΑΤΚ Ελεώνα που λειτουργεί αμιγώς ως θεραπευτικό κατάστημα απεξάρτησης, με μέγιστη δυναμικότητα 80 ατόμων, θεραπευτικές δομές με τη μορφή των Θεραπευτικών Κοινοτήτων λειτουργεί μόνο το ΚΕΘΕΑ σε 4 φυλακές (Δικαστικές Κορυδαλλού, Γυναικείες Κορυδαλλού, Γυναικείες Ελεώνα Θηβών, Διαβατά Θεσσαλονίκης).

Συμβουλευτική: Προγράμματα Συμβουλευτικής διενεργούνται: Από το ΚΕΘΕΑ σε 20 φυλακές, από το 18 ΑΝΩ σε 3 φυλακές και από το Πρόγραμμα «Διάπλους» στην Κέρκυρα. Σε Προγράμματα Συμβουλευτικής εντός φυλακής σήμερα είναι ενταγμένοι 549 κρατούμενοι-ες.

Προγράμματα με υποκατάστατα οπιοειδών: Ο ΟΚΑΝΑ υλοποιεί προγράμματα χορήγησης υποκατάστατων στις Δικαστικές Φυλακές Κορυδαλλού και στην Πάτρα (συνολικά 122 κρατούμενοι) σε δύο κατευθύνσεις: α) μείωσης της βλάβης και β) στόχευσης στην απεξάρτηση και στην κοινωνική επανένταξη. Η δεύτερη κατεύθυνση θεωρείται θεραπευτική και παρέχει σήμερα τα ευεργετήματα όσων βρίσκονται σε θεραπεία απεξάρτησης, π.χ. ευεργετικός υπολογισμός ημερομισθίων κ.ά.

Συμπερασματικά:

• Τα «στεγνά προγράμματα» με συμβουλευτική καλύπτουν 22 από τα 33 καταστήματα κράτησης (εξαιρουμένου του ΚΑΤΚ που λειτουργεί αμιγώς ως θεραπευτικό κατάστημα), ενώ θεραπεία μπορεί να γίνει μόνο στις 4 φυλακές όπου υπάρχουν Θεραπευτικές Κοινότητες του ΚΕΘΕΑ.
• Ο αριθμός των κρατουμένων που βρίσκονται σε θεραπεία, αλλά και όσων παρακολουθούν τη συμβουλευτική, είναι δυσανάλογα μικρός σε σχέση με την εκτίμηση για το μέγεθος του πληθυσμού των κρατουμένων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης.
• Δεν υπάρχει κανένα εξειδικευμένο πρόγραμμα για την πρόληψη και την απεξάρτηση από το αλκοόλ.
• Δεν υλοποιείται κανένα πρόγραμμα πρόληψης της χρήσης εντός της φυλακής, αν και οι συνθήκες κράτησης ευνοούν την εξάρτηση από όσες ουσίες είναι διαθέσιμες, παράνομα ή νόμιμα (νόμιμα κυρίως από βενζοδιαζεπίνες) που συνταγογραφούνται για την ανακούφιση του συνδρόμου στέρησης και την παροχή ενός είδους «θεραπείας υποκατάστασης», είτε για την απάλυνση των αρνητικών συναισθημάτων και των συμπτωμάτων που προκαλεί ο εγκλεισμός (άγχος, φόβος, αϋπνίες κ.λπ.).
• Δεν υπάρχει ολοκληρωμένη προσέγγιση για την πρόληψη της υποτροπής μετά την αποφυλάκιση, παρά τα αυξημένα ποσοστά θανάτων από υπερδοσολογία στους πρόσφατα αποφυλακισμένους.
• Δεν υπάρχει εξειδικευμένη παρέμβαση πρόληψης - συμβουλευτικής - θεραπείας στους μετανάστες, αν και πάνω από το 50% των κρατουμένων είναι αλλοδαποί, ούτε στους Ρομά, που επίσης αποτελούν ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού των φυλακών.
• Δεν υπάρχουν πρόληψη και θεραπευτική κοινότητα για ανήλικους και νεαρούς ενήλικους.

Σε πρόσφατη έκθεσή του το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τα Ναρκωτικά (EMCDDA, 4/2022) διαπιστώνει ότι ο πληθυσμός των κρατουμένων στην ΕΕ παρουσιάζει υψηλότερα ποσοστά χρήσης και ενέσιμης χρήσης από τον γενικό πληθυσμό των χρηστών εκτός φυλακής, αυξάνεται κατακόρυφα η χρήση συνθετικών κανναβινοειδών στις φυλακές (είναι πιο φθηνά, είναι δυσκολότερο να ανιχνευτούν με εξετάσεις και είναι πιο εύκολο να μπουν παράνομα στις φυλακές), είναι υψηλός ο κίνδυνος θανάτου από υπερδοσολογία το πρώτο διάστημα μετά την αποφυλάκιση, οι εναλλακτικές της ποινής λύσεις όπως η συμμετοχή στη θεραπεία λειτουργούν ως ισχυρό κίνητρο για απεξάρτηση.

Επίσης η ΕΕ προτείνει ότι πρέπει να γενικευτούν σε περισσότερες φυλακές τα προγράμματα υποκατάστασης, να μοιράζονται «σύνεργα χρήσης» στις φυλακές (π.χ. σύριγγες, πιπάκια για κρακ κ.ά.), να ενισχυθεί η χορήγηση ναλοξόνης με ευθύνη του ίδιου του αποφυλακισμένου για τη χρήση της και της οικογένειάς του μετά την αποφυλάκιση για αποφυγή θανάτων από υπερδοσολογία, ενώ καλοβλέπει και την αποποινικοποίηση ή ακόμα και νομιμοποίηση της χρήσης στη λογική να αποσυμφορηθούν οι φυλακές.

Η πολιτική της ΕΕ και για την απεξάρτηση στις φυλακές κινείται για πολλοστή φορά στις ράγες της διαχείρισης του προβλήματος και της ενίσχυσης της «μείωσης της βλάβης» και όχι της ενίσχυσης της ολοκληρωμένης θεραπευτικής αντιμετώπισης και της ουσιαστικής κοινωνικής επανένταξης των αποφυλακισμένων χρηστών.

Για το ΚΚΕ είναι καθαρό ότι δικαίωμα στην απεξάρτηση έχει ο κάθε χρήστης ή εξαρτημένος, ανεξάρτητα σε ποιο πλαίσιο βρίσκεται (φυλακή ή κοινωνία). Η θέση του χρήστη δεν είναι στη φυλακή, αλλά σε θεραπευτικό πρόγραμμα, ώστε να απεξαρτηθεί και να ενταχθεί ξανά στην κοινωνική ζωή.

Το ΚΚΕ είναι κάθετα αντίθετο με όποια λογική αποποινικοποίησης ή νομιμοποίησης της χρήσης ναρκωτικών ουσιών, η ποινή να λειτουργεί αποτρεπτικά για τη χρήση και όχι ως αποκλειστική τιμωρία προς τον χρήστη και να αφήνει στο απυρόβλητο τους εμπόρους. Για το ΚΚΕ βασική διεκδίκηση είναι η ολοκληρωμένη παρέμβαση του κράτους για δημόσια και δωρεάν πρόληψη - θεραπεία - κοινωνική επανένταξη του χρήστη, με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και τις αιτίες που τον έστρεψαν σε αυτή την επιλογή.

• Ανάπτυξη προγραμμάτων πρόληψης και «στεγνών προγραμμάτων» συμβουλευτικής - θεραπείας σε όλα τα σωφρονιστικά καταστήματα της χώρας που θα λαμβάνουν υπόψη τις ιδιαίτερες συνθήκες του εγκλεισμού.
• Ειδικά θεραπευτικά προγράμματα στα καταστήματα κράτησης ανηλίκων. Διασύνδεση των Επιμελητών Ανηλίκων με τα θεραπευτικά προγράμματα για ενίσχυση του κινήτρου των νέων για ένταξη στη θεραπεία.
• Να δίνεται η δυνατότητα συνέχισης του υποκατάστατου, χωρίς διακοπή λόγω της σύλληψης, σε όσους ήταν ήδη σε πρόγραμμα χορήγησης του ΟΚΑΝΑ πριν τη σύλληψή τους, με αποκλειστικό στόχο τη σταδιακή μείωση και την προετοιμασία για εισαγωγή σε «στεγνό πρόγραμμα». Οχι γενίκευση των προγραμμάτων υποκατάστασης σε όλες τις φυλακές αλλά μόνο σε ορισμένες, όπου εκεί θα μεταφέρονται όσοι εκτίουν ποινή και ήταν ενταγμένοι σε πρόγραμμα υποκατάστασης πριν από τη φυλάκισή τους.
• Δημιουργία προγράμματος απεξάρτησης για το αλκοόλ και στα σωφρονιστικά καταστήματα.
• Ειδική μέριμνα για τη στήριξη μεταναστών, Ρομά, αναλφάβητων κ.ά. που επιθυμούν να ενταχθούν σε Θεραπευτικό Πρόγραμμα (διερμηνείς, καθηγητές για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας - γραφής - ανάγνωσης κ.ά.).
• Ειδικά προγράμματα ενημέρωσης σε όλους τους κρατούμενους με την είσοδό τους σε σωφρονιστικό κατάστημα για την απεξάρτηση, αλλά και αξιολόγηση των αναγκών τους, ανεξάρτητα αν είναι χρήστες ή όχι.
• Προκρίνουμε την αναστολή εκτέλεσης της ποινής ή την αντικατάσταση της προσωρινής κράτησης υπό τον όρο παρακολούθησης Θεραπευτικού Προγράμματος εκτός φυλακής, ανάλογα και με το είδος της ποινής ή της καταδικαστικής απόφασης.
• Λειτουργία Drug Treatment Courts (Ειδικό Θεραπευτικό Δικαστήριο Ναρκωτικών) για τη δικαστική παρακολούθηση της θεραπείας αντί της φυλάκισης για όσους εξαρτημένους το επιθυμούν, στοιχείο που έχει αποδειχθεί ότι αυξάνει την αποτελεσματικότητα της απεξάρτησης, αφού παρακολουθεί όλη τη θεραπευτική πορεία του χρήστη, ως όρο της ποινής.
• Διεύρυνση του δικτύου «στεγνών» Θεραπευτικών Προγραμμάτων και των Κέντρων Υποδοχής Αποφυλακισμένων. Στήριξη της κοινωνικής επανένταξης μετά την αποφυλάκιση για αποφυγή της υποτροπής στη χρήση, αλλά και για αντιμετώπιση του διπλού στιγματισμού (χρήστης - φυλακισμένος). Μέτρα στήριξης της κοινωνικής επανένταξης όσων βρίσκονται σε Θεραπευτικό Πρόγραμμα (εργασία, κατάρτιση, άδεια παραμονής, ταμείο ανεργίας, εκπαίδευση κ.ά.).
• Αποκλειστική χρηματοδότηση στο ύψος των πραγματικών αναγκών από το κράτος και πρόσληψη όλου του αναγκαίου επιστημονικού και βοηθητικού προσωπικού με μόνιμες εργασιακές σχέσεις για πρόληψη - θεραπεία - κοινωνική επανένταξη εντός και εκτός φυλακής. Οχι σε προγράμματα με ημερομηνία λήξης (π.χ. ΕΣΠΑ ή χορηγίες). Καμία εμπλοκή ιδιωτών και ΜΚΟ στην απεξάρτηση.

(*) Τα αριθμητικά στοιχεία προέρχονται από τη συζήτηση στην Ειδική Μόνιμη Επιτροπή Σωφρονιστικού Συστήματος της Βουλής με θέμα την «Αντιμετώπιση της εξάρτησης στα καταστήματα κράτησης» στις 12/5/2022.