Οταν λέμε ότι κάποιος έχει μια δεξιότητα, αναφερόμαστε σε συγκεκριμένη ανθρώπινη δραστηριότητα¹ και μάλιστα στους χειρισμούς πραγματοποίησης των ενεργειών που αυτή περιλαμβάνει². Η δεξιότητα είναι συνεπώς ουσιαστικό στοιχείο της ανθρώπινης δραστηριότητας στο επίπεδο των χειρισμών (πραχτικών και ιδεατών) και κατανοείται ως η δυνατότητα του ανθρώπου να πραγματοποιεί τους απαραίτητους χειρισμούς αποτελεσματικά, δηλαδή με αποδεχτή ποιότητα, καθώς και με οικονομία χρόνου και προσπάθειας, κάτω από μεταβαλλόμενες συνθήκες.

Οι δεξιότητες διαμορφώνονται και αναπτύσσονται κατά την οντογένεση στη δραστηριότητα του υποκειμένου. Αποτελούν μαζί με τις γνώσεις και τις συνήθειες εκδήλωση του βαθμού αφομοίωσης από το υποκείμενο της κοινωνικής πείρας (...)

Διακρίνουμε αντιληπτικές, νοητικές και κινητικές μορφές δεξιότητας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι ανεξάρτητες η μια από την άλλη. Η προέλευσή τους είναι κοινή: Η αλληλεπίδραση του υποκειμένου με το κοινωνικό περιβάλλον.

Η αντιληπτική δεξιότητα (π.χ. η οπτική εκτίμηση του μεγέθους αντικειμένων) είναι αυτοματοποιημένη αισθητηριακή αντανάκλαση των χαρακτηριστικών ιδιοτήτων κάποιου αντικειμένου που είχε γίνει αντιληπτό πολλές φορές στο παρελθόν.

Η νοητική δεξιότητα (π.χ. η αρίθμηση ή γραφή) είναι μια αυτοματοποιημένη τεχνική ή μέθοδος για την επίλυση κάποιου προβλήματος που είχε αντιμετωπιστεί ξανά στο παρελθόν.

Η κινητική δεξιότητα (π.χ. πριόνισμα, κάρφωμα...) είναι μια αυτοματοποιημένη ενέργεια που διαμορφώθηκε ως αποτέλεσμα επανειλημμένων μετασχηματισμών του αντικειμένου. Οι κινητικές δεξιότητες περιλαμβάνουν αντιληπτικές και νοητικές δεξιότητες και ρυθμίζονται μέσω της αυτοματοποιημένης αντανάκλασης του αντικειμένου και των συνθηκών (...)

Αλλο κριτήριο διάκρισης των δεξιοτήτων είναι ο βαθμός γενίκευσης. Οσο ευρύτερη είναι η τάξη των πραγμάτων όπου η δεξιότητα μπορεί να εφαρμοστεί, τόσο περισσότερο γενικευμένη είναι η δεξιότητα.

Η εξάσκηση είναι προϋπόθεση για την απόκτηση μιας δεξιότητας. Ομως η εξάσκηση δεν ανάγεται σε απλή επανάληψη κινήσεων που εκτελεί μηχανικά το υποκείμενο. Απαιτούνται η συγκέντρωση της προσοχής του ανθρώπου, η κατανόηση του στόχου, των μέσων και των συνθηκών της ενέργειας, η συνειδητή προσπάθεια και η συνεχής διόρθωση των χειρισμών και ενεργειών. Η απόκτηση δεξιοτήτων εντάσσεται έτσι στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας του υποκειμένου, αλλιώς γίνεται παθητική διαδικασία.

Η διαδικασία διαμόρφωσης της δεξιότητας³ περιέχει τον προσδιορισμό των στοιχείων της διαδικασίας και καλή εκτέλεση των χειρισμών. Οι δεσμοί ανάμεσα στα στοιχεία της διαδικασίας τελειοποιούνται και εμπεδώνονται, αυτοματοποιούνται και παραμένουν σε ετοιμότητα για τη δοσμένη ενέργεια σε επόμενη αναπαραγωγή της.

Οι εξής παράγοντες επηρεάζουν τη διαμόρφωση δεξιοτήτων:

(α) Κίνητρα, ικανότητα για μάθηση, η διαδικασία της μάθησης, εξάσκηση, ενίσχυση,

(β) Για την κατανόηση του περιεχομένου ενός χειρισμού: Το επίπεδο ανάπτυξης του υποκειμένου, η ύπαρξη γνώσεων και ικανοτήτων, μέθοδος ερμηνείας της ουσίας του χειρισμού (άμεση επικοινωνία, έμμεση καθοδήγηση κ.λπ.).

(γ) Για την κατάκτηση ενός χειρισμού: Πλήρης κατανόηση της ουσίας του, βαθμιαία μετάβαση (μέγεθος των αλμάτων) από ένα επίπεδο αποδοτικότητας σε άλλο με συγκεκριμένους δείκτες (αυτοματοποίηση, εσωτερίκευση, ταχύτητα κ.λπ.).

Διαφορετικοί συνδυασμοί των παραπάνω παραγόντων δημιουργούν διαφορετικές εικόνες της διαδικασίας διαμόρφωσης δεξιοτήτων: Γρήγορη πρόοδος στην αρχή με επιβράδυνση της ολοκλήρωσης και αντίστροφα. Ενδιάμεσα σχήματα είναι επίσης δυνατά.

Η ενέργεια σε νέες συνθήκες ή με νέα αντικείμενα βασίζεται στη μεταφορά χειρισμών, που προϋποθέτει ομοιότητα των συνθηκών ή των ιδιοτήτων των πραγμάτων. Το άτομο μπορεί να έχει, ή όχι, επίγνωση αυτής της ομοιότητας. Σε κάθε περίπτωση η μεταφορά μπορεί να θεωρηθεί ως δεξιότητα, το άτομο χρησιμοποιεί τη διαθέσιμη γνώση και συνήθειες, για την επιλογή και εφαρμογή των μεθόδων ενέργειας, σύμφωνα με κάποιο δοσμένο στόχο. Π.χ. οι τεχνίτες μιας ειδικότητας μπορούν να εκτελέσουν εργασίες διαφορετικής ειδικότητας μεταφέροντας τις γνωστές μεθόδους εργασίας σε διαφορετικές καταστάσεις. Αυτή τους η δεξιότητα είναι αποτέλεσμα της γνώσης που έχουν για τις ιδιότητες των υλικών και τις μεθόδους εργασίας.

Το σημείο εκκίνησης είναι η διαμόρφωση μιας νοητής εικόνας των πραχτικών ενεργειών (...)

Ετσι η δεξιότητα συνίσταται στην κατάκτηση ενός συστήματος ψυχικών και πραχτικών ενεργειών για τη σκόπιμη ρύθμιση της δραστηριότητας από το υποκείμενο, μέσω της γνώσης και των συνηθειών που ήδη κατέχει, καθώς και της εξάσκησης. Αυτό το σύστημα περιλαμβάνει επίγνωση του καθήκοντος, διαχωρισμό των ουσιαστικών ιδιοτήτων του αντικειμένου, προσδιορισμό των απαιτούμενων ενεργειών, πραγματοποίησή τους, συσχετισμό των αποτελεσμάτων με τον στόχο και διόρθωση της όλης διαδικασίας.

Οι «δεξιότητες» που προωθεί το κεφάλαιο στην Εκπαίδευση είναι ένα κακέκτυπο των δεξιοτήτων που περιγράψαμε παραπάνω. Υπεύθυνοι και ανεύθυνοι βαφτίζουν δεξιότητα κάθε πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας. Αυτού του είδους οι «δεξιότητες» μπορούν να λύσουν όλα σας τα προβλήματα. Θα τις αποκτήσετε αν μισθώσετε έναν κατάλληλο προπονητή. Το διαδίκτυο είναι γεμάτο από διαφημίσεις προπονητών που αναλαμβάνουν να σας διαμορφώσουν τις κατάλληλες δεξιότητες. Η δεξιότητα έγινε εμπόρευμα (...)

Μοναδικό κριτήριο για την επιλογή των «δεξιοτήτων», τον προσδιορισμό του περιεχομένου τους, είναι το κέρδος. Ο εργαζόμενος, αντί να ολοκληρώνει την προσωπικότητά του με την απόκτηση δεξιοτήτων κοινωνικά χρήσιμων, γίνεται ο ίδιος εξάρτημα στον μηχανισμό της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης.

Τι ζητάει το μεγάλο κεφάλαιο από τους εκπαιδευτικούς; Να ευθυγραμμίσουν τους στόχους του σχολείου με τους στόχους των επιχειρηματιών. Αντί για την ανάπτυξη της παιδαγωγικής έρευνας και την καλλιέργεια της επιστήμης, έχουμε μια διαρκή αναπροσαρμογή των προγραμμάτων και του περιεχομένου της διδασκαλίας σύμφωνα με τις τρέχουσες απαιτήσεις των επιχειρήσεων.

Πραχτικά αυτό σημαίνει απόρριψη της συστηματικής γνώσης. Οι γνώσεις γίνονται ακόμη πιο αποσπασματικές και περιορίζονται όχι μόνο ποσοτικά αλλά και ποιοτικά. Ο καθηγητής δεν έχει πλέον το καθήκον της διδασκαλίας. Είναι μόνο ο προπονητής. Το μάθημα υποβιβάζεται στην τάξη των μέσων που θα χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη δεξιοτήτων. Ακόμη, επειδή ο διαθέσιμος χρόνος διδασκαλίας συνολικά είναι περιορισμένος, η νέα πραχτική αφαιρεί ώρες από τη συστηματική διδασκαλία. Η προσέγγιση δεξιοτήτων δέχεται μόνο εκείνη τη γνώση που μπορεί να κινητοποιηθεί «σε καταστάσεις ζωής». Ετσι, αποκλείονται από τη διδασκαλία το μυθιστόρημα, ο ολοκληρωτικός λογισμός, η ζωγραφική, η τεκτονική πλάκα, η βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα, η γενοκτονία των ντόπιων της Αμερικής. Αυτό οδηγεί αναπόφευκτα σε μια πρωτοφανή πολιτιστική εξασθένιση.

Οι μαθητές καλούνται ν' αποκτήσουν μια συλλογή δεξιότητες που θα τους κάνουν ικανούς να εκτελέσουν αύριο αποτελεσματικά τη μια ή την άλλη δουλειά. Διακηρυγμένος στόχος είναι η εξασφάλιση της κοινωνικής ένταξης των νέων. Οι νέοι αποκτούν εφόδια, «κατάρτιση», για να εξελιχθούν με «κοινωνικά αποδεκτό τρόπο» σε μια ταχέως μεταβαλλόμενη κοινωνία και στην επαγγελματική ζωή. Με άλλα λόγια, υπόσχονται στους νέους ότι σε μια κοινωνία που μαστίζεται από την ανεργία θα βρουν δουλειά... επειδή θα έχουν δεξιότητες.

Είναι φανερό ότι η πρότασή τους δεν φιλοδοξεί ν' αντιμετωπίσει την ανεργία. Απευθύνεται στα άτομα: Αποκτήστε δεξιότητες, γίνετε πιο ανταγωνιστικοί και θα σας προτιμήσουν οι εργοδότες. Για τους άλλους μη σας νοιάζει (...)

Ποιοι προωθούν τη νέα κατεύθυνση στην Εκπαίδευση; Ποιοι υπαγορεύουν αυτήν την πολιτική των κυβερνήσεων; Ανάμεσά τους, εκτός από τις μεγάλες εταιρείες, βλέπουμε την Κομισιόν με όλους τους θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ενωσης, τον ΟΟΣΑ και την Παγκόσμια Τράπεζα. Εκδίδονται σχετικές οδηγίες - συστάσεις - εκθέσεις και «ασκούνται πιέσεις» προς τις κυβερνήσεις να εφαρμόσουν τη νέα συνταγή. `Η, για να το πούμε σωστά: Οι αστικές κυβερνήσεις για να επιβάλουν την αντιεκπαιδευτική πολιτική τους, παρουσιάζουν όλες αυτές τις κατευθύνσεις ως δήθεν αντικειμενικές κρίσεις κάποιων εμπειρογνωμόνων και οργανισμών που ενδιαφέρονται για την Εκπαίδευση. Τι είναι όμως όλοι αυτοί και γιατί ενδιαφέρονται;

Ας δούμε τι γράφει ο ΣΕΒ στην ιστοσελίδα του:

«Οι επιχειρήσεις, προκειμένου να είναι ανταγωνιστικές (...) χρειάζονται ανθρώπινο δυναμικό καταρτισμένο και προσαρμόσιμο στις επικρατούσες συνθήκες (...) Οι κοινωνίες που θέλουν να προχωρούν μπροστά, οφείλουν να διαμορφώνουν μια Παιδεία που πηγαίνει πέρα από την παραδοσιακή εκπαιδευτική λογική (...) Είναι κρίσιμη και απαραίτητη η συνεργασία μεταξύ της εκπαιδευτικής και ακαδημαϊκής κοινότητας με τον κόσμο των επιχειρήσεων, καθώς με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η αναγκαία σύζευξη των αναγκών της αγοράς εργασίας με τις παρεχόμενες γνώσεις.

Σε αυτήν την κατεύθυνση, απαραίτητη είναι η διαμόρφωση σύγχρονων και αποτελεσματικών συστημάτων εκπαίδευσης, κατάρτισης και διά βίου μάθησης, ταυτόχρονα με την επένδυση σε περισσότερες, καλύτερες και σύγχρονες δεξιότητες, οι οποίες είναι αναγκαίες για την αποτελεσματική λειτουργία των επιχειρήσεων».

Αυτό είναι. Οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις επιδιώκουν ν' αυξήσουν τα κέρδη τους ακόμη και σε συνθήκες οικονομικής κρίσης. Ο εύκολος και ανέξοδος τρόπος είναι η αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης των εργαζομένων με την εντατικοποίηση της εργασίας. Παράλληλα, η ανάπτυξη της τεχνολογίας κάνει ορισμένες ειδικότητες περιττές, ενώ δημιουργεί άλλες. Οι καπιταλιστές χρειάζονται εργαζόμενους με ορισμένο επίπεδο ειδίκευσης, που να προσαρμόζονται στις ανισορροπίες και ανακατατάξεις που φέρνουν η καπιταλιστική ανισομετρία, ο κύκλος της καπιταλιστικής κρίσης, ο παγκόσμιος ανταγωνισμός. Εχουν ανάγκη «ευέλικτους» εργαζόμενους: Να μπορούν σήμερα να κάνουν μια δουλειά και αύριο μια άλλη, διαφορετική. Δεν χρειάζονται έναν εργαζόμενο που να έχει πλήρη γνώση του αντικειμένου εργασίας του, αλλά μόνο έναν ικανό χειριστή που θα τελειώνει τη δουλειά γρήγορα.

Το «λογικό» λοιπόν ερώτημα (με τη λογική του καπιταλιστή) είναι: Γιατί να σπαταλάμε χρόνο και χρήμα για να μορφώσουμε τον νέο που θα γίνει χειριστής; Στο σχολείο δεν χρειάζεται να μάθει να σκέφτεται γενικά, αλλά ν' αποκτήσει συγκεκριμένες δεξιότητες. Δεν του χρειάζεται ούτε να μάθει να μιλάει και να γράφει σωστά - φτάνει να συνεννοείται.

Η κατάρτιση πρέπει να είναι σύντομη, γιατί και η απασχόληση μπορεί να είναι βραχυπρόθεσμη. Αύριο ο εργαζόμενος θα χρειαστεί άλλες δεξιότητες, ανάλογα με τη νέα του θέση στον καπιταλιστικό καταμερισμό εργασίας. Υπεύθυνος για το κόστος της κατάρτισής του είναι ο ίδιος. Στη «διά βίου μάθηση» θα πληρώνει για να αποκτά δεξιότητες. Θα επαναπροσλαμβάνεται στην ίδια ή σε άλλη επιχείρηση, με τον μισθό και τα ανύπαρκτα δικαιώματα του νεοπροσλαμβανόμενου.

Τέλος, για να εξασφαλίσει την πλήρη υποταγή του μισθωτού δούλου το κεφάλαιο επιδιώκει και την ιδεολογική κυριαρχία. Η Εκπαίδευση στοχεύει στο να εμπεδώνει στις συνειδήσεις τις «αξίες» της καπιταλιστικής βαρβαρότητας, ως αυταπόδειχτες και αδιαμφισβήτητες αλήθειες.

*Αναδημοσίευση αποσπασμάτων από εκτενέστερο άρθρο στο περιοδικό «Θέματα Παιδείας», τεύχος 73 - 80.

Παραπομπές:

1. Και στα ανώτερα ζώα παρατηρούμε τη διαμόρφωση δεξιοτήτων.

2. Κάθε σύνθετη ανθρώπινη δραστηριότητα (π.χ. παραγωγική, μαθησιακή) περιλαμβάνει μια σειρά από ενέργειες που πραγματοποιούνται από διάφορους χειρισμούς η καθεμιά. Για τη δομή της δραστηριότητας βλέπε: Μ. Κουβελάς (επιμ.) Γενική Ψυχολογία, Ομιλος Εκπαιδευτικού Προβληματισμού, Αθήνα 2018, σελ. 216 - 227.

3. Η θεωρία της διαμόρφωσης δεξιοτήτων είναι μέρος της γενικής θεωρίας της μάθησης.