Κυβερνητικές εξαγγελίες για το «δημογραφικό», δημόσια συζήτηση για τις ευθύνες των γονιών με αφορμή τις περιπτώσεις «παραβατικής» συμπεριφοράς παιδιών και εφήβων, αναλύσεις «ειδικών» και μη γύρω από το παρόν και το μέλλον της οικογένειας, προβληματισμοί για τις παθογένειες που εκδηλώνονται στις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της.

Με αφορμή πλευρές της επικαιρότητας όπως οι παραπάνω, ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει την παρέμβαση της Κωνσταντίνας Τσότρα, μέλους του Τμήματος της ΚΕ του ΚΚΕ για την Ισοτιμία και τη Χειραφέτηση της γυναίκας, στην εκδήλωση που έγινε στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του 50ού Φεστιβάλ ΚΝΕ - «Οδηγητή» με θέμα «Αλήθειες και ψέματα για την ανισοτιμία της γυναίκας μέσα από την Εκπαίδευση και τις "θεωρίες φύλου"».

Η συγκεκριμένη παρέμβαση συμβάλλει στην ανάδειξη της ιστορικής εξέλιξης της οικογένειας, του χαρακτήρα και της ουσίας της ως μορφής κοινωνικής συμβίωσης. Θίγει πλευρές που αφορούν το αποτύπωμα της αντιδραστικοποίησης της καπιταλιστικής κοινωνίας στην οικογένεια, ενώ δίνει το έναυσμα για γόνιμο προβληματισμό γύρω από το μέλλον της οικογένειας, με πυρήνα της τη γονική σχέση.

Σε επόμενα φύλλα, ο «Ριζοσπάστης» θα συνεχίσει να δημοσιεύει υλικό από το πλούσιο πρόγραμμα των συζητήσεων, που συγκέντρωσαν το ενδιαφέρον όσων βρέθηκαν στις εκδηλώσεις του Φεστιβάλ στο Πάρκο Τρίτση.

Είναι γεγονός ότι το ζήτημα της οικογένειας παραμένει ψηλά στο ενδιαφέρον των αστικών κοινωνικών επιστημών, αλλά και της πολιτικής συζήτησης. Από τη μία, παρατηρούμε μία ορισμένη εξέλιξη στις θεωρίες για το τι είναι «οικογένεια», η οποία όμως τείνει να περιγράφει παρά τελικά να ορίζει κι ακόμα περισσότερο να εξηγεί ολοκληρωμένα.

Ετσι, σε μια σειρά πανεπιστημιακά συγγράμματα πολύ εύγλωττα περιγράφονται οι εξελίξεις, τα νέα στοιχεία που προέκυψαν τις τελευταίες δεκαετίες, όπως ονομάζουν «τους νέους τύπους οικογένειας».

Δίνουν, όμως, θολές ερμηνείες για τις αιτίες τους, καθώς στην καλύτερη περίπτωση συνδέουν επιφανειακά αυτές τις μεταβολές με την άνοδο της γυναικείας συμμετοχής στην εργασία. Την ίδια ώρα, διαμορφώνουν την εντύπωση ότι μιλάμε για έναν «θεσμό», ο οποίος υπήρξε σχετικά αμετάβλητος στους αιώνες μέχρι που ξαφνικά και πολύ πρόσφατα υπέστη ριζικές αλλαγές.

Και όντως, τις τελευταίες δεκαετίες διαπιστώνονται σημαντικές αλλαγές στις σχέσεις συμβίωσης. Για παράδειγμα, καταγράφεται τάση μείωσης των θεσμοθετημένων μορφών συμβίωσης (πολιτικός/θρησκευτικός γάμος, σύμφωνα συμβίωσης) καθώς και τάση αύξησης των διαζυγίων. Υπάρχει αυξητική τάση στις γεννήσεις παιδιών εκτός γάμου.

Εμφανίζεται, επίσης ως τάση, η συμβολή και των δύο γονέων στην ανατροφή των παιδιών, τα διαζευγμένα ζευγάρια με παιδιά, που στη συνέχεια κάνουν νέες σχέσεις ή δεύτερο γάμο. Ενώ σχετικά νέο ιστορικά φαινόμενο είναι και το λεγόμενο «δημογραφικό», με κύριο χαρακτηριστικό τη μείωση των γεννήσεων.

Ως Κόμμα επιδιώκουμε να μελετήσουμε πιο βαθιά τη σχετική συζήτηση που γίνεται όχι μόνο από τις κοινωνικές επιστήμες, αλλά και από τα αστικά επιτελεία στην Ελλάδα και την ΕΕ, που σχετίζονται με την ανησυχία τους για την κρίση της λεγόμενης «πυρηνικής οικογένειας».

Σε αυτόν τον προβληματισμό, προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις ορισμένα πανεπιστημιακά συγγράμματα, που παρουσιάζουν την οικογένεια του 21ου αιώνα ως έναν θεσμό, ο οποίος στον σύγχρονο «μεταμοντέρνο κόσμο» έχει απολέσει «τα παραδοσιακά του χαρακτηριστικά» και χαρακτηρίζεται πλέον από «ρευστότητα».

Οπως διευκρινίζουν, «τα είδη και οι μορφές της είναι αποτέλεσμα προσωπικής επιλογής». Ως οικογένεια παρουσιάζεται πια ό,τι θέλει και διαλέγει καθεμία και καθένας, αναπαράγοντας τις αντιεπιστημονικές, ανορθολογικές θεωρίες.

Για τη διαλεκτική υλιστική σκέψη η οικογένεια είναι μια ιστορικά διαμορφωμένη μορφή κοινωνικής συμβίωσης, η οποία έχει στη βάση της την αναπαραγωγή του είδους. Οπως αποδεικνύει ο Ενγκελς στο εμβληματικό του έργο «Η καταγωγή της οικογένειας, της ιδιοκτησίας και του κράτους», εξαρχής η εξέλιξη της οικογένειας συμβαδίζει με την κοινωνική εξέλιξη.

Από τη στοιχειώδη φροντίδα των παιδιών, που ήταν ομαδική υπόθεση της κοινότητας γυναικών και ανδρών των πρωτόγονων αταξικών κοινωνιών, μέχρι τη λεγόμενη τυπική πυρηνική οικογένεια της ανεπτυγμένης καπιταλιστικής κοινωνίας, εμφανίστηκαν πολλές και διάφορες παραλλαγές της οικογένειας.

Οι σχέσεις που συνδέονται με την αναπαραγωγή της νέας ζωής - γάμος, οικογένεια, σχέση γονιών παιδιών - έχουν εξαρχής κοινωνικό χαρακτήρα και καθορίζονται από το επίπεδο της παραγωγικής δυνατότητας της κοινωνίας, τις οικονομικές σχέσεις στην παραγωγή - κατανομή, χωρίς να παραγνωρίζουμε και μια σχετικά αυτοτελή αλληλεπίδραση της οικογένειας με άλλες πλευρές όπως τα έθιμα, τη θρησκεία κ.ά.

Σε όλα τα εκμεταλλευτικά συστήματα (δουλοκτησία - φεουδαρχία - καπιταλισμό) για τις άρχουσες τάξεις κύριος σκοπός της οικογένειας και του γάμου ήταν και είναι η εξασφάλιση κληρονόμων, ενώ για τις εκμεταλλευόμενες τάξεις η αναπαραγωγή και ανατροφή της επόμενης φουρνιάς εργατικής δύναμης.

Η οικογένεια, ο γάμος, ποτέ δεν αφορούσε τη συμβίωση δύο ή περισσότερων ανθρώπων, την αναγνώριση των ερωτικών, συναισθηματικών σχέσεων μεταξύ τους, όπως διδάσκεται «καθέδρας». Το κύριο και καθοριστικό ήταν και παραμένει πώς ρυθμίζονται οι υποχρεώσεις των γονιών προς τα παιδιά και η κληρονομιά.

Η εξέλιξη του καπιταλισμού στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο, η κυριαρχία των μεγάλων μονοπωλίων, η όξυνση του καπιταλιστικού ανταγωνισμού και η ένταση της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης σε πρωτοφανή επίπεδα έφερε στο προσκήνιο νέα κοινωνικά ζητήματα σε σχέση με την οικογένεια.

Διευρύνθηκε η συμμετοχή των γυναικών στην κοινωνική εργασία, η οποία αντικειμενικά επέφερε τη σχετική οικονομική ανεξαρτησία τους από τα ανδρικά μέλη της οικογένειας. Η πιο μαζική συμμετοχή των γυναικών στην κοινωνική εργασία - ως μισθωτές ή αυτοαπασχολούμενες - έχει προοδευτικό χαρακτήρα, αλλά αντικειμενικά διαμορφώνει νέες ανάγκες στη σχέση εργασίας - μητρότητας/ πατρότητας.

Αν και καθυστερημένα, προχώρησε ο αντίστοιχος νομικός εκσυγχρονισμός στο Οικογενειακό Δίκαιο, δίνοντας τη δυνατότητα μιας σχετικά πιο ελεύθερης επιλογής συντρόφου σε σύγκριση με ό,τι ίσχυε στο προκαπιταλιστικό παρελθόν, ακόμα και στην αρχική καπιταλιστική εποχή. Ο κοινωνικός ρόλος της γυναίκας σταδιακά έπαψε να είναι αποκλειστικά η μητρότητα.

Οι παραπάνω εξελίξεις στην καπιταλιστική οικονομία έθεσαν νέα ζητήματα στους όρους αναπαραγωγής, ανατροφής και δημιουργίας των κατάλληλων προϋποθέσεων για την ένταξη στην παραγωγή της νέας βάρδιας της εργατικής τάξης και την πιο αποτελεσματική εκμετάλλευσή της. Η μηχανοποίηση, γενικότερα η τεχνολογική εξέλιξη απαιτούσε στοιχειώδη γνώση, μόρφωση, ειδίκευση. Γιγαντώθηκε ο όγκος των νοητικών, γνωστικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων που πρέπει να αφομοιώσει το παιδί, ως αναγκαία εξέλιξη με βάση τις απαιτήσεις του κεφαλαίου για το εργατικό δυναμικό, με τις αναγκαίες δεξιότητες.

Οδήγησε, κυρίως στα μέσα του 20ού αιώνα, το αστικό κράτος να αναλάβει σχεδόν εξολοκλήρου σε μαζική κλίμακα τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, από την πρώτη παιδική ηλικία, με επιστημονικά οργανωμένο τρόπο, όσο το επέτρεπαν οι εκμεταλλευτικές σχέσεις. Το σχολείο έγινε υποχρεωτικό και η παιδική εργασία περιορίστηκε, αν και ποτέ στην πραγματικότητα δεν εξαφανίστηκε...

Αυτές οι ραγδαίες αλλαγές δεν αλλάζουν ότι και στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία η εργατική - λαϊκή οικογένεια είναι υποχρεωμένη με τα δικά της μέσα να αναπαράγει την εργατική δύναμη που χρειάζεται το κεφάλαιο για το μέλλον. Οι γονείς, ιδιαίτερα οι γυναίκες, αναλαμβάνουν ως σχεδόν αποκλειστική τους ευθύνη το κοπιαστικό και πολυδάπανο έργο της ανατροφής και της φροντίδας των παιδιών.

Στη βάση αυτή, ορισμένοι θεωρητικοί του λεγόμενου «φεμινιστικού» ρεύματος, απομονώνοντας ζητήματα συμπεριφοράς και διαπαιδαγώγησης από το σύνολο των κοινωνικών - οικονομικών σχέσεων, περιγράφουν την οικογένεια ως τον πρωταρχικό χώρο καταπίεσης και εκμετάλλευσης της γυναίκας.

Ετσι, δαχτυλοδείχνουν ως βασικό αντίπαλο της εργαζόμενης γυναίκας, όχι την καπιταλιστική εργοδοσία, αλλά τον σύντροφο, τον αδερφό, τον πατέρα της, συμβάλλοντας στη διάσπαση της εργατικής τάξης και του εργατικού κινήματος. Το ίδιο ισχύει και σε σχέση με τη βία του άνδρα προς τη γυναίκα, ξεκόβοντάς την από τα βαθύτερα κοινωνικά της αίτια, όπως ήδη αναφέρθηκε.

Στην πραγματικότητα, η καπιταλιστική εξουσία, ενώ επιδιώκει τη διεύρυνση της γυναικείας εργασίας, δεν εξασφαλίζει τις ανάλογες κρατικές κοινωνικές δομές και υπηρεσίες, γιατί τις θεωρεί κόστος. Ετσι, φέρνει σε αντιπαράθεση το δικαίωμα της γυναίκας στην εργασία με την κοινωνική ανάγκη προστασίας της μητρότητας, της οικογένειας. Την ίδια ώρα, παρουσιάζεται ως ζήτημα ατομικής ευθύνης και ικανότητας της γυναίκας η «επιλογή» ανάμεσα στην επαγγελματική ανέλιξη και στη δημιουργία οικογένειας.

Οι κατευθύνσεις της αστικής στρατηγικής παρουσιάζουν κυρίως ως λύση του προβλήματος τον πιο «ισορροπημένο» ανάμεσα στα δύο φύλα καταμερισμό των ευθυνών για τη φροντίδα των παιδιών, των ηλικιωμένων, των ΑμεΑ, του σπιτιού. Αρκεί το αστικό κράτος να έχει την ουρά του απ' έξω... Ενώ οι όποιες υπηρεσίες στήριξης των εξαρτώμενων μελών της οικογένειας και απαλλαγής από τις άχαρες, κοπιαστικές δουλειές του ατομικού νοικοκυριού στον καπιταλισμό είναι εμπορευματοποιημένες.

Στον αντίποδα, οι προτάσεις του ΚΚΕ και της ΚΝΕ έχουν στο επίκεντρο τις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες των νέων ζευγαριών. Για να μπορέσουν οι νέοι και οι νέες να δημιουργήσουν ελεύθερα και συνειδητά οικογένεια, θα πρέπει να νιώθουν την ασφάλεια της σταθερής εργασίας, του σταθερού εισοδήματος για την κάλυψη των βασικών αναγκών Υγείας, Παιδείας, Προσχολικής Αγωγής, Ειδικής Αγωγής, δημιουργικής απασχόλησης παιδιών, που χρειάζεται να είναι αποκλειστικά δημόσια και δωρεάν, όπως και φτηνής σύγχρονης κατοικίας.

Είμαστε αντίθετοι με την παρωχημένη, συντηρητική άποψη ότι μια σειρά δικαιώματα, όπως η ασφάλιση, η σύνταξη και άλλα ιδιωτικά ζητήματα ενός ζευγαριού, όπως τα κληρονομικά, η συμβίωση, πρέπει να εξαρτώνται και να κατοχυρώνονται από τη νομική σύμβαση του γάμου.

Υποστηρίζουμε ότι ο νόμος χρειάζεται να κατοχυρώνει κυρίως τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των γονιών απέναντι στα παιδιά τους, στο πλαίσιο της αντίληψής μας για την αναβαθμισμένη, συνειδητή ευθύνη των φυσικών γονιών, από τους οποίους το παιδί εξαρτάται και χωρίς την άμεση φροντίδα τους δεν μπορεί να ζήσει. Γιατί το βρέφος, το νήπιο περνάει ένα μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρι να μπορέσει να αποκτήσει μια σχετική αυτοτέλεια από το οικογενειακό περιβάλλον του, δηλαδή να κινηθεί, να τραφεί μόνο του, να προσαρμοστεί και να γνωρίσει το περιβάλλον.

Ταυτόχρονα, τα παιδιά πρέπει να προστατεύονται από την αδυναμία ή και την αυθαιρεσία των γονιών μέσω κατάλληλων, στελεχωμένων κρατικών κοινωνικών υπηρεσιών και ταυτόχρονα να βοηθιούνται και οι γονείς.

Βέβαια, έχουμε επίγνωση ότι η οικογένεια δεν αποτελεί ένα αδιαπέραστο κουκούλι πέρα κι έξω από την υπόλοιπη κοινωνία. Ετσι και σήμερα διατρέχεται από όλες τις εκφάνσεις της σήψης του καπιταλιστικού συστήματος. Στη χειρότερη περίπτωση, η σύγχρονη αντιδραστικοποίηση της καπιταλιστικής κοινωνίας οδηγεί σε φαινόμενα παραμέλησης, βίας, σεξουαλικής και άλλης κακοποίησης των παιδιών από τους γονείς τους. Στην καλύτερη περίπτωση, δεν αφήνει παρά ελάχιστα περιθώρια για την ανάπτυξη πραγματικά ποιοτικής, δημιουργικής σχέσης με το παιδί.

Πάνω σε αυτό το σάπιο οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό υπόβαθρο βρίσκουν έδαφος να αναπαραχθούν οι σκοταδιστικές, εθνικιστικές απόψεις για τον θεσμό της οικογένειας, που θεωρείται ως η «οικονομική - κοινωνική μονάδα» για τη διασφάλιση του «έθνους», στηριζόμενη στους αναχρονιστικούς κοινωνικούς ρόλους για τον άνδρα και τη γυναίκα, στην οποία φορτώνουν τα βάρη της φροντίδας παιδιών, ηλικιωμένων, ΑμεΑ.

Οπως αναπαράγονται και οι ανορθολογικές απόψεις της σύγχρονης μεταμοντέρνας αστικής κοσμοθεωρίας που αποσπούν την οικογένεια από το ιστορικό - κοινωνικό της περιεχόμενο, τις κυρίαρχες σχέσεις παραγωγής. Απομονώνουν την έννοια της οικογένειας από τον πυρήνα της, δηλαδή την αναπαραγωγή της ανθρώπινης ζωής. Τέτοιες θεωρίες φτάνουν άμεσα ή έμμεσα να αμφισβητούν την αντικειμενική συμπληρωματικότητα των δύο φύλων στην αναπαραγωγική διαδικασία.

Αλλωστε, αξιοποιήθηκαν για να νομιμοποιηθεί στη συνείδηση ιδιαίτερα νεότερων ηλικιών η θεσμοθέτηση της κοινής γονικής μέριμνας σε ομόφυλα ζευγάρια, που ψηφίστηκε πρόσφατα από την κυβέρνηση της ΝΔ και τη σοσιαλδημοκρατία, ουσιαστικά καλύπτοντας την ατροφία της ευθύνης του ενός φυσικού γονέα. Αυτό δεν σχετίζεται με την αναγκαιότητα κοινωνικής αποδοχής του ομόφυλου σεξουαλικού προσανατολισμού.

Πώς θα εξελιχθεί η οικογένεια στον σοσιαλισμό - κομμουνισμό; Το σίγουρο είναι ότι στη βάση της κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, θα εκλείψει κάθε οικονομικός καταναγκασμός στην επιλογή συντρόφου και απόκτηση παιδιών. Η συμβίωση και η δημιουργία οικογένειας θα είναι πραγματικά ελεύθερες. Θα αναβαθμιστεί ουσιαστικά η σχέση γονιών - παιδιού, εφόσον θα έχει φύγει από τη μέση το καθημερινό άγχος της επιβίωσης, όλο το βάρος του ατομικού νοικοκυριού.

Ομως, «σπέρματα» αυτής της τάσης είναι ανάγκη να διαπεράσουν πιο βαθιά την κομμουνιστική σκέψη για τη γονική σχέση, με κριτήριο την ανάγκη ανάπτυξης του παιδιού ως αυτοτελούς προσωπικότητας, κι όχι σαν επένδυση, σαν μέσο συναισθηματικής στήριξης.

Από εκεί και πέρα, όπως λέει και ο Ενγκελς, οι άνθρωποι του μέλλοντος «θα γράψουν στα παλιά τους τα παπούτσια αυτά που πιστεύουμε σήμερα ότι θα πρέπει να κάνουν, θα φτιάξουν τη δική τους ζωή και τη δική τους αντίστοιχη κοινή γνώμη για τις πράξεις του καθενός - τελεία και παύλα».