«Ανε ξανήγετε και δε γατέτε πράγμα, όχι άλλος, μπελί είναι».

Δηλαδή, «αν κοιτάζετε και δεν καταλαβαίνετε, δεν πειράζει, φανερό είναι».

Από τα Ταλλαία όρη, όπου αναπαυόταν ο φύλακας της Κρήτης, ο χάλκινος γίγαντας Τάλως που κατασκεύασε ο Ηφαιστος, τα σπήλαια που «τρυπούν» τον Ψηλορείτη, τα όμορφα χωριά «φωλιασμένα» στα δέντρα και τα μυρωδικά, μέχρι τα μοναστήρια που προβάλλουν επιβλητικά στο ορεινό τοπίο, κουβαλώντας μνήμες αντίστασης στην τουρκική κατοχή, ο Μυλοπόταμος σου φανερώνεται κι ας μην ξέρεις την ιστορία του. Αρκεί να αγκαλιάσεις τη φύση, τα βουνά, τη θάλασσα, τα πουλιά. Αλλωστε, «αυτοί 'ναι εμένα οι φίλοι μου. Τους μιλώ και μου μιλούνε, ρίχνω φωνή και μου αποκρίνονται. Δυο γενεές γύριζα με τη συντροφιά τους, βοσκός», όπως αποκρίθηκε ένας γέρος στον Ν. Καζαντζάκη, όταν ένα μεσημέρι τον συνάντησε, στην «Αναφορά στο Γκρέκο», να κοιτάζει από το βουνό χαμηλά, από τον κάμπο και πέρα, ανάμεσα σε μια χαράδρα, μια λωρίδα θάλασσα.

Κι ανε γροικάτε (ακούτε) και δε γατέτε πράμα, πάλι όχι άλλος, μπελί είναι.

Γιατί στο Μυλοπόταμο, η κρητική διάλεκτος εξακολουθεί να παραμένει αναλλοίωτη και να «ξενίζει» τον επισκέπτη. Ιδίως, όταν βρεθεί στα Ανώγεια, όπου οι ντόπιοι «μπερδεύουν» το λάμδα με το ρο και βγάζουν ένα άλλο σύμφωνο ανάμεσα σε αυτά τα δύο. Αρκεί μια τσικουδιά στο καφενείο κι ένας καλός μεζές, για να ακούσεις και να καταλάβεις.

Πάνω από 100 χωριά, που συνενώθηκαν σε 4 δήμους (Ανωγείων, Αρκαδίου, Γεροποτάμου και Κουλούκωνα) περιλαμβάνει ο Μυλοπόταμος στο νομό Ρεθύμνου. Οι διαδρομές, ανάμεσα στα χωριά, «στολίζονται» με μυρωδιές από διάφορα είδη φυτών και αρωματικών θάμνων, αλλά και από τα καζάνια όπου φτιάχνεται η τσικουδιά. Αν βρεθείτε Φθινόπωρο στην Κρήτη, σε κάθε χωριό θα συναντήσετε τουλάχιστον από ένα καζάνι και πρόθυμα οι ντόπιοι θα σας κεράσουν ένα και δύο και... ποτηράκια. Μη χάσετε την ευκαιρία! Μαζί θα σας σερβίρουν πατάτες στα κάρβουνα, ελιές, κεφαλοτύρι και βέβαια τα παραδοσιακά κρητικά παξιμάδια.

Στις στάσεις στα χωριά, μην αμελήσετε να αναζητήσετε τα περίφημα υφαντά, με θέματα από τη μινωική Κρήτη, την καθημερινή ζωή, αγίους ή και πρόσωπα. Παλιότερα, ο αργαλειός είχε ξεχωριστή θέση σε κάθε σπίτι, ενώ οι περισσότερες Μυλοποταμίτισσες γνωρίζουν ακόμη την υφαντική τέχνη. Και βέβαια σε κάθε σπίτι θα βρείτε τη βούργια, το χαρακτηριστικό «ταγάρι» που στα νεότερα χρόνια χρησιμοποιείται για να «φιλοξενεί» το φαγητό και το κρασί ή το νερό των βοσκών, αλλά και τη χάρη που κάνουν οι καλεσμένοι στους γάμους. Παλιότερα, η βούργια χρησιμοποιούνταν από πολεμιστές για να βάζουν μέσα μπαρούτι και σφαίρες.

Από τα πιο γνωστά χωριά του Μυλοποτάμου είναι τα Ανώγεια. Θα πάτε οπωσδήποτε στο Μεϊντάνι, την κεντρική πλατεία του χωριού, στα καφενεία του οποίου γιαγιάδες θα σας σερβίρουν ρακί. Μην ξεχάσετε να επισκεφτείτε το σπίτι όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε ο Νίκος Ξυλούρης. Μόλις 16 χιλιόμετρα από τ' Ανώγεια βρίσκεται το Ιδαίον Αντρον, το σπήλαιο όπου ανατράφηκε ο Δίας. Ο Ιταλός περιηγητής Cristoforo Buondelmonti έγραφε το 1415 στις περιηγήσεις του στην Κρήτη ότι «η Ρέα έφερε το γιο της Δία σ' αυτές τις σπηλιές και τον έδωσε στους Κουρήτες για να τον αναθρέψουν κρυφά».

Από τους Κουρήτες, λέγεται, ότι κατάγονται οι κάτοικοι της Αξού, που είναι χτισμένη στη μέση ενός φαραγγιού. Στο φαράγγι αυτό μέχρι το 1965 είχε τη φωλιά του ο μεγαλύτερος γυπαετός της Κρήτης, ο χρυσός αετός ή βιτσίλα, όπως τον ονομάζουν οι κάτοικοι του νησιού. Στην Αξό θα μείνετε σε κάποιον από τους παραδοσιακούς ξενώνες, όπου, ανάμεσα σε άλλα, παραδίδονται πρακτικά μαθήματα παραδοσιακής μαγειρικής, ιππασίας και φροντίδας περιβολιών.

Αν, πάλι, θέλετε να δοκιμάσετε την τύχη σας στην κεραμική, θα επισκεφτείτε οπωσδήποτε τις Μαργαρίτες, χτισμένες σε υψόμετρο 330 μέτρων, στους βόρειους πρόποδες του Ψηλορείτη. Το χωριό είναι γεμάτο από εργαστήρια αγγειοπλαστικής, συνεχίζοντας την παράδοση χιλιάδων χρόνων. Ηδη από τη νεολιθική εποχή, οι κάτοικοι της Κρήτης εκμεταλλεύτηκαν τον πλούτο των αργιλοχωμάτων της και κατασκεύασαν εύχρηστα αλλά και εμπνευσμένα σχήματα αγγείων. Στη μινωική εποχή η χρήση του τροχού και άλλες τεχνολογικές ανακαλύψεις (καμίνια ανοδικής καύσης, πυροτεχνολογία) συνέβαλαν στην εξέλιξη της κεραμικής.

Μην παραλείψετε μια βόλτα στην Επισκοπή στο δήμο Κουλούκωνα. Το χωριό, από τις πρώτες επισκοπικές έδρες της Κρήτης, έχει κηρυχτεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Εκεί θα ξεναγηθείτε στο Επισκοπικό Μέγαρο Μυλοποτάμου, το οποίο αξιοποιείται ως μουσείο αγροτικής και γεωργικής παραγωγής. Ανακατασκευάστηκε από τους Ενετούς, οι οποίοι το ονόμαζαν Palazzo (παλάτι). Εκτίθενται οικοσκευές και περιλαμβάνει χώρους παραγωγής λαδιού και τσικουδιάς. Δοκιμάστε οπωσδήποτε κόκκινο κρασί.

Πολύ όμορφη είναι η θέα από τις μονές Χαλεπά και Βωσάκου που θα βρείτε στο δρόμο σας. Η τελευταία βρίσκεται σε μια περιοχή, όπου διασώζονται κέδροι ή αλλιώς αντράχοι. Δέντρα με κόκκινους και λείους κορμούς και με αρκετά ελαφρύ αλλά δυνατό ξύλο.

Τέλος, θα κάνετε μια βόλτα μέσα στη γη. Περίπου ένα χιλιόμετρο από τα Ζωνιανιά, στη θέση Σκαφίδια βρίσκεται το Σπήλαιο του Σφεντόνη. Πήρε το όνομά του από έναν Κρητικό αντάρτη που ανακάλυψε την είσοδό του περίπου 400 χρόνια πριν. Στο εσωτερικό του σπηλαίου βρέθηκαν τα οστά ενός παιδιού, ηλικίας 12 - 13 ετών, τα οποία χρονολογούνται 900- 950 χρόνια πριν.

Αυτά είναι μερικά μόνο από τα μέρη που μπορείτε να επισκεφτείτε στο Μυλοπόταμο. Αρκετά για να ζήσετε τον τόπο, λίγα για να τον χορτάσετε. Πάρτε λίγη τσικουδιά μαζί σας αναχωρώντας, για να «ξαναδείτε» την Κρήτη μαζί με τους φίλους σας, από το σπίτι σας.