Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (ΠΕ), σαν όρος, πρωτοεμφανίζεται στα τέλη της δεκαετίας του '60. Το 1970, στη Νεβάδα των ΗΠΑ πραγματοποιείται η πρώτη διεθνής συνάντηση με θέμα την ΠΕ, στην οποία καθιερώνεται διεθνώς ο όρος και δίνεται ο πρώτος ορισμός της: «Η ΠΕ είναι η διαδικασία που οδηγεί, με την αναγνώριση αξιών και τη διασαφήνιση εννοιών, στην ανάπτυξη των ικανοτήτων και των στάσεων που είναι απαραίτητες για την κατανόηση και την εκτίμηση της συσχέτισης ανθρώπου, πολιτισμού, και βιοφυσικού περιβάλλοντος. Η ΠΕ συνεπάγεται επίσης άσκηση στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και τη διαμόρφωση ενός κώδικα συμπεριφοράς του κάθε ατόμου ξεχωριστά γύρω από τα προβλήματα που αφορούν στην ποιότητα του περιβάλλοντος».

Η ΠΕ υιοθετεί τις μορφές της εκπαίδευσης: Τυπική, μη-τυπική και άτυπη. Η τυπική ΠΕ αναπτύσσεται αποκλειστικά μέσα στα όρια του επίσημου εκπαιδευτικού συστήματος, από το νηπιαγωγείο έως και την τριτοβάθμια εκπαίδευση, σε σεμινάρια, καθώς και σε προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης. Χαρακτηριστικό της είναι ότι το καθορισμένο κοινό, που εντάσσεται στη διαδικασία της ΠΕ, χωρίς δική του πρωτοβουλία. Η μορφή, το είδος και η ποιότητα της περιβαλλοντικής γνώσης που μεταδίδεται βρίσκεται αποκλειστικά κάτω από τον έλεγχο και την κρίση του διδάσκοντα.

Μη-τυπική ΠΕ: Είναι το είδος της σκόπιμης εκπαίδευσης, που στοχεύει στην ανάπτυξη, σε διάφορους τομείς της κοινωνίας, περιβαλλοντικών εννοιών, δεξιοτήτων, στάσεων και περιβαλλοντικού ήθους, η οποία πραγματοποιείται σε διάφορα ιδρύματα της κοινωνίας, στα οποία μπορεί να συμπεριλαμβάνονται τα σχολεία και τα πανεπιστήμια. Αποτελεί μια διά βίου εκπαίδευση, στην οποία σημαντική προϋπόθεση αποτελεί η επαφή του ατόμου με τη φύση. Στη Διακήρυξη της Θεσσαλονίκης το 1997, δόθηκε μεγάλη έμφαση στην ανάγκη υποστήριξης των περιβαλλοντικών οργανώσεων από τους κρατικούς φορείς, με στόχο την ευαισθητοποίηση του κοινού. Η μη-τυπική ΠΕ κατά κύριο λόγο πραγματοποιείται από τα ΜΜΕ, με επισκέψεις σε μουσεία, ζωολογικούς κήπους, ενυδρεία κ.ά., όπου το κοινό συμμετέχει εθελοντικά. Οι φορείς που ασχολούνται με τη μη - τυπική ΠΕ μπορεί να είναι κυβερνητικοί φορείς, ΜΚΟ, κ.ά. Στα πλαίσια της μη-τυπικής ΠΕ εφαρμόζονται διάφορες μέθοδοι, στις οποίες ο εκπαιδευόμενος συμμετέχει ενεργά.

Η άτυπη ΠΕ εξελίσσεται σε όλη τη ζωή ενός ανθρώπου. Το κοινό εδώ αποτελείται καθαρά από εθελοντές και αποδέχεται την άτυπη ΠΕ μετά από δική του επιθυμία, ενώ δεν απαιτείται η συνεχής και υποχρεωτική παρουσία του. Γενικά η άτυπη ΠΕ υπερβαίνει τις έννοιες του χρόνου και του χώρου, δεν απευθύνεται σε καθορισμένο κοινό και δεν υπάρχει κάποιος τρόπος αξιολόγησής της. Περιλαμβάνει οποιαδήποτε διάχυση πληροφορίας και γνώσης, μέσα από τα ΜΜΕ, βιβλιοθήκες, κοινωνικές επαφές ή το διαδίκτυο.

Το Δίκτυο Βαλκανικών Οργανώσεων (Ben-Balkan Ecological Network) ιδρύθηκε με σκοπό την αντιμετώπιση των κοινών ή μη κοινών οικολογικών προβλημάτων των Βαλκανίων και τη δημιουργία κλίματος φιλίας, συνεργασίας και ειρηνικής συνύπαρξης. Στο πλαίσιο αυτής της συνεργασίας, το Δίκτυο πραγματοποίησε ένα πρόγραμμα παιδικού σχεδίου με θέμα: «Περιβάλλον, Ζωή, Ειρήνη στα Βαλκάνια», με βασική στόχευση:

• Τη διαπαιδαγώγηση των νέων όλων των Βαλκανικών χωρών, ώστε να αλλάξει η σχέση των λαών της Βαλκανικής με το περιβάλλον, την προστασία του περιβάλλοντος και να εξασφαλιστεί μια βιώσιμη ανάπτυξη στα Βαλκάνια προς όφελος όλων.
• Την αλλαγή των σχέσεων μεταξύ των βαλκανικών λαών, ώστε να αναπτυχθούν σχέσεις φιλίας, συνεργασίας, αλληλοκατανόησης και την ανάπτυξη ενός ειρηνικού περιβάλλοντος που είναι αναγκαίο για την ανάπτυξη όλων των χωρών της Βαλκανικής.
• Η εδραίωση αισθήματος αισιοδοξίας στη νέα γενιά των βαλκανικών λαών, ώστε να είναι δυνατή η πραγματοποίηση των δύο πρώτων στόχων.

Για την υλοποίηση του προγράμματος, ζητήθηκε από μαθητές, ηλικίας από 6 έως και 16 χρόνων να διατυπώσουν τη γνώμη, τις απόψεις, τους προβληματισμούς και τις προτάσεις τους για τα κρίσιμα θέματα του περιβάλλοντος, της ζωής και της ειρήνης στα Βαλκάνια, μ' ένα σχέδιο. Πέντε χιλιάδες μαθητές από όλες τις βαλκανικές χώρεςανταποκρίθηκαν, ανεξάρτητα από τις επιδόσεις τους στη ζωγραφική και από το αν συμμετείχαν σε ομάδες ΠΕ. Κάποια από τα σχέδια αυτά, έπειτα από αξιολόγηση, χρησιμοποιήθηκαν για την έκδοση του «Λευκώματος Παιδικού Σχεδίου».

Μελετώντας 216 από τα σχέδια αυτά παρατηρούμε ότι:

• Οι ζωγραφιές των παιδιών παρουσίαζαν κατά κύριο λόγο αισιόδοξα θέματα (80%) και λιγότερο απαισιόδοξα (20%). Τα θέματα ήταν κατά βάση μεταφορικά (43%), φανταστικά (31%), ιδεατά (17%) και ρεαλιστικά (9%). Πολλές από τις ζωγραφιές περιείχαν διπλές εικόνες, κάποιες εκ των οποίων συμβόλιζαν το καλό και το κακό στα θέματα που πραγματεύονταν: ρύπανση - φυσιολογική κατάσταση, ειρήνη - πόλεμος, ζωή - θάνατος. Αυτό τα παιδιά το παρουσίαζαν με το δικό τους πρωτότυπο και φαντασιακό τρόπο.
• Σχεδόν όλες οι ζωγραφιές, ανεξαρτήτως θέματος, περιείχαν στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος, όπως το δάσος, η θάλασσα, τα δέντρα, τα λουλούδια, τα ζώα, τα ποτάμια κ.ά., αλλά και τον άνθρωπο. Ορισμένες περιείχαν το ανθρωπογενές περιβάλλον, δηλαδή σπίτια, πόλεις, εργοστάσια κ.ά. Κατά κύριο λόγο, οι ζωγραφιές παρουσίαζαν μη αστικά περιβάλλοντα. Επίσης, το 14% των σχεδίων περιλάμβανε σύμβολα ή στοιχεία των Βαλκανίων, ενώ άλλα είχαν πλανητικό και τοπικό χαρακτήρα.
• Τα παιδιά χρησιμοποιούν σε μεγάλο βαθμό σύμβολα όπως οι σημαίες και το σήμα της ειρήνης, αλλά και στοιχεία ή θέματα που συμβολίζουν αξίες, συναισθήματα, δράσεις, καταστάσεις κτλ. Κατά κύριο λόγο χρησιμοποιούν τη μορφή των πουλιών και ειδικότερα των περιστεριών, για να συμβολίσουν την ειρήνη και την ελευθερία. Χρησιμοποιούν τη γη, τον ήλιο, τα δέντρα, τα λουλούδια αλλά και τη γυναικεία μορφή για να αποτυπώσουν τη ζωή. Για να παραστήσουν τη χαρά και την ευτυχία, χρησιμοποιούν τα μπαλόνια, το ουράνιο τόξο, το χαρταετό και το αερόστατο. Για να παραστήσουν τη ρύπανση, την καταστροφή, τον πόλεμο και το θάνατο χρησιμοποιούν τους κάδους απορριμμάτων, τις μάσκες οξυγόνου, τη νεκροκεφαλή, την αστραπή, τα όπλα, το στρατιώτη, το νεκροταφείο.
• Τα παιδιά αποτυπώνουν στα σχέδιά τους διάφορες δραστηριότητες σχετικές με τα θέματα που τους δόθηκαν. Για το περιβάλλον υπάρχουν σχέδια όπου άνθρωποι κόβουν δέντρα, καταστρέφουν το περιβάλλον, κλείνουν τη μύτη λόγω των καυσαερίων, αλλά και άνθρωποι που πετούν σκουπίδια στους κάδους ή τα μαζεύουν από το έδαφος και φυτεύουν νέα δέντρα. Για τη ζωή τα παιδιά ζωγραφίζουν πουλιά να πετούν, ανθρώπους να παίζουν, να τραγουδούν και να χορεύουν. Για την ειρήνη, υπάρχουν σχέδια με ανθρώπους και ειδικότερα παιδιά που αγκαλιάζονται, κρατιούνται χέρι χέρι, αλλά και αγώνες μεταξύ των παιδιών, μαθητικοί, ιστιοπλοΐας, ποδοσφαίρου, σκακιού.

Το πρόγραμμα της Οικολογικής Κίνησης Δράμας έδωσε τη δυνατότητα στους μαθητές της γειτονιάς των Βαλκανίων να συνειδητοποιήσουν τη σημαντικότητα της συνεργασίας, με σκοπό την αντιμετώπιση των οικολογικών προβλημάτων για ένα διαφορετικό παρόν και ένα πιο αισιόδοξο μέλλον, χωρίς πολεμικές συγκρούσεις σ' ένα ειρηνικό περιβάλλον, όπου θα κυριαρχεί η συνεργασία και η φιλία των λαών και όχι οι εθνικισμοί και οι εδαφικές διεκδικήσεις. Μακάρι το μήνυμα των παιδιών να φτάσει στις ηγεσίες των χωρών τους.

Πηγές:

• Λεύκωμα Παιδικού Σχεδίου, Δράμα 2004
• Σχετική εισήγηση στο Πανελλήνιο Συμπόσιο «Εμπνευση - Στοχασμός και Φαντασία στην ΠΕ», Απρίλης 2005.