Κορυφαία στιγμή της ταξικής πάλης στην Ελλάδα ήταν η δράση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ). Αυτές οι μεγάλες στιγμές διαμορφώνουν και ένα νέο τύπο ανθρώπου. Αυτόν που είναι πάνω από τον εαυτό του, που ζει και παλεύει για να γίνει πράξη το δίκιο του λαού του. Που βάζει πάνω απ' όλα, κι απ' την ίδια τη ζωή του, την αξία τού ένας για όλους και όλοι για τον ένα. Που διαπαιδαγωγεί και διαπαιδαγωγείται μέσα στις πιο αντίξοες συνθήκες, στο καμίνι του πολέμου, με την υπέρτατη αξία της κοινωνικής απελευθέρωσης για να ανθρωπέψει ο άνθρωπος. Αυτός όμως ο ταξικός πόλεμος δε διαμορφώνει αυτόματα τέτοιες προσωπικότητες. Η πίστη για το δίκιο του αγώνα της εργατικής τάξης, των καταπιεσμένων, για τη λαοκρατία, για το σοσιαλισμό, για να είσαι ικανός να διεξάγεις τέτοιον ταξικό πόλεμο σαν κι αυτόν που έκανε ο ΔΣΕ απαιτεί στέρεη βάση, που εξασφαλίζεται με το ιδεολογικό, πολιτικό ατσάλωμα. Αυτό είναι βασικό για να απελευθερώνει στους ανθρώπους του μόχθου τις αστείρευτες δυνάμεις που δημιούργησε το έπος του ΔΣΕ. Τα ιδανικά και οι αξίες για τα οποία πολεμούσε, αυτά μπορούν να εμπνεύσουν στους ανθρώπους μεγάλα και ηρωικά κατορθώματα, να διαπαιδαγωγήσουν το νέο τύπο του πιο ανιδιοτελούς ανθρώπου, να συνεγείρουν τις λαϊκές μάζες και να αναδείξουν προσωπικότητες, τους φυσικούς ηγέτες του λαού. Αλλά κι αυτά χρειάζονται μέσα στο καμίνι του αγώνα να καλλιεργούνται, να αναπτύσσονται. Σ' αυτό σημαντικό ρόλο έχει η κατάλληλη διαφώτιση. Διαφώτιση με πολλαπλούς ρόλους και στόχους. Να ενημερώνει, να προσανατολίζει, να μην αφήνει ερωτήματα στο μαχητή, να ψυχαγωγεί, να μορφώνει, να διατηρεί τους αντάρτες σε ανώτερο μαχητικό επίπεδο και με ακμαίο ηθικό και να εκπαιδεύει στρατιωτικά. Ταυτόχρονα, έπρεπε να φροντίζει να επηρεάζει και το φρόνημα των αντίπαλων δυνάμεων.

Γι' αυτό τον πολύπλευρο ρόλο της διαφώτισης είναι αποκαλυπτικό το απόσπασμα από το βιβλίο του Ν. Ζαχαριάδη «Ολοι στ' άρματα! Ολοι για τη Νίκη!», που το πήραμε από το περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός»:

«Για βασική αποστολή της η διαφώτιση έχει να κατατοπίζει το μαχητή, απλά και κατανοητά, με συζητήσεις, με ομιλίες, με τα έντυπα μέσα μας για την κατάσταση, να τον προσανατολίζει σωστά, να λύνει τις απορίες του, ν' απαντά στα ερωτήματα που του γεννιούνται. Πρέπει ν' αποφεύγει τις γενικολογίες και τα παχιά και αδειανά λόγια. Τονίζει και ανεβάζει το προσωπικό παράδειγμα και την ηρωική πράξη. Οργανώνει την ψυχαγωγία του πολεμιστή με ομαδικό διάβασμα καλού βιβλίου, με το τραγούδι, το χορό, το θέατρο και το συναγωνιστικό γλέντι. Παράλληλα η διαφώτιση φροντίζει για την πολιτική, τη θεωρητική και πρακτική στρατιωτικο-πολεμική μόρφωση και εκπαίδευση του στρατού. Εδώ θα βοηθήσει πολύ και το μηνιάτικο όργανο, που θα βγάλουμε, όταν το προσέξουμε. Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι υπάρχει μια ορισμένη υποτίμηση για τη διαφώτιση, ενώ είναι ένα απ' τα πιο γερά όπλα, ο μισός ο πόλεμος, θα μπορούσε κανένας να πει, τόσο στο ρόλο που παίζει για να κρατά το στρατό μας σε ανώτερο μαχητικό επίπεδο με ακμαίο το ηθικό, όσο και με τη δουλειά της που πρέπει να κάνει στις αντίπαλες δυνάμεις. Εχουμε όλη τη δυνατότητα να αναπτύξουμε τη διαφωτιστική δουλειά μας και να την κάνουμε αντάξια του προορισμού της. Και αυτό πρέπει να το επιδιώξουμε με αποφασιστικότητα».

Εφαρμόζοντας αυτές ακριβώς τις λενινιστικές αρχές της διαφώτισης, οι αντάρτες οργάνωσαν τη δουλιά κάνοντας χρήση όλων των μέσων που υπήρχαν εκείνη την εποχή παρά τις τεράστιες δυσκολίες. Με καθημερινό δελτίο ειδήσεων, με εφημερίδες, με ραδιοφωνικό σταθμό, με ποικίλες προκηρύξεις και τρικ και πάνω απ' όλα με προσωπική επαφή, με διαλέξεις και ομιλίες. Αν και βρίσκονταν στη φωτιά της ένοπλης πάλης, δεν έκαναν εκπτώσεις ούτε στο περιεχόμενο ούτε στη μορφή. Προσπαθούσαν, με τα μέσα που διέθεταν, να φτάνουν όσο πιο αποτελεσματικά γίνεται στις συνειδήσεις.

Θα παρατηρήσουμε πως επιμένουν στον καθαρό απλό λόγο, πως αποφεύγουν τις αόριστες γενικολογίες και προτείνουν την ευρεία χρήση του παραδείγματος και της εικόνας. Εικόνα που η δύναμή της χρησιμοποιείται στον προφορικό και γραπτό λόγο του διαφωτιστή. Μα στη διαφώτιση εντάσσουν και την ψυχαγωγία. Ναι, την ψυχαγωγία, όσο και αν αυτό δυσκολεύεται ο νους τ' ανθρώπου να το συλλάβει. Μάχες έδιναν, και μάλιστα σκληρές, σε πόλεμο ήταν. Και διασκέδαζαν; Ψυχαγωγούνταν; Ναι. Είναι αναπόσπαστο μέρος της ζωής, της επίδρασης στην ψυχολογία και της δημιουργίας της συνείδησης. Αυτής της ψυχολογίας και της συνείδησης της μαχήτριας και του μαχητή στον ταξικό πόλεμο. Ετσι το φρόντιζαν στο ΔΣΕ. Ολα αυτά αποκαλύπτονται στα αποσπάσματα άρθρου, που δημοσιεύουμε σήμερα, με τίτλο «Η Διαφώτιση στο Δημοκρατικό Στρατό». Βλέπουμε την πολύ υψηλή απαιτητικότητα και ότι τους απασχολεί μέχρι και η τελευταία λεπτομέρεια. Ο σημερινός αναγνώστης δυσκολεύεται να πιστέψει τέτοια επιμονή στην τελειότητα της διαφώτισης από ανθρώπους που συμμετείχαν ταυτόχρονα άμεσα στην ένοπλη σύγκρουση. Από αυτό και μόνο φαίνεται το πόσο μεγάλη σημασία απέδιδαν οι κομμουνιστές - μαχητές στη διαμόρφωση της συνείδησης. Το άρθρο αναδημοσιεύεται από το βιβλίο «Τρίχρονη εποποιία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» -«Ριζοσπάστης».