ΛΕΝΙΝ
Γι' αυτό θα επιχειρήσουμε μια καταγραφή στοιχείων για την ιστορία του τυπογραφείου αυτού, αντλημένα κυρίως από την πολυσέλιδη μαρτυρία, που έγραψε, ο υπεύθυνος του παράνομου αυτού εκδοτικού μηχανισμού του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, Γιώργης Ελληνούδης.
Η δημιουργία και λειτουργία του τυπογραφείου στην οδό Σκρα 31 της Καλλιθέας, από τις αρχές του Φλεβάρη του 1942, ήταν ένα σημαντικότατο στάδιο, καθοριστικό για την προπαγάνδιση και νικηφόρα έκβαση του ΕΑΜικού απελευθερωτικού αγώνα με τις εφημερίδες «Ελεύθερη Ελλάδα» (όργανο της ΚΕ του ΕΑΜ) και «Απελευθερωτής» (όργανο του ΕΛΑΣ) και με ποικίλα άλλα έντυπα του ΕΑΜ και του ΚΚΕ που εκτύπωνε, αλλά όχι το πρώτο. Και βέβαια τα «έπη» των λαϊκών και απελευθερωτικών αγώνων δε γράφονται ως εκ θαύματος. Χρειάζονται μια διαφωτιστική, καθοδηγητική «σπίθα» για το ξεκίνημά τους. Πριν παραθέσουμε στοιχεία για το τυπογραφείο του ΕΑΜ, θα αναφερθούμε στην κύρια καθοδηγητική «σπίθα» του απελευθερωτικού αγώνα.
Την καθοδηγητική «σπίθα» του απελευθερωτικού αγώνα άναψε, τρεις μήνες πριν από την ίδρυση του ΕΑΜ, ο παράνομος «Ριζοσπάστης», καταγγέλλοντας το φασιστικό μόρφωμα του καπιταλισμού. Ο «Ριζοσπάστης» στα χρόνια της τριπλής κατοχής έγραψε μια πρωτοπόρα εποποιία, γεμάτη σκληρότατες δοκιμασίες, «απίστευτες» περιπέτειες, άπειρους κινδύνους, προβλεπόμενες δυσκολίες, απρόβλεπτα εμπόδια, καθημερινή αναμέτρηση με το θάνατο. Μια αφανής, απόλυτης μυστικότητας «μάχη», με «ηράκλειους άθλους» των κομμουνιστών, που, διακινδυνεύοντας ανά πάσα στιγμή τη ζωή τους, τον έγραφαν, τον τύπωναν - όπου και όπως μπορούσαν - τον μετέφεραν σε γιάφκες, τον διένειμαν χέρι-χέρι, παντού...
Ομως, οι έγκλειστοι κομμουνιστές, μετά το ανοιχτό γράμμα του Νίκου Ζαχαριάδη, διεκδικούσαν να σταλούν στο Μέτωπο. Να προσφέρουν τη ζωή τους στην πατρίδα. Ετσι άρχισε η «Οδύσσεια» των μεμονωμένων και ομαδικών αποδράσεων των κομμουνιστών από τα κολαστήρια και ο πολύμηνος αγώνας τους για την ανασυγκρότηση του ΚΚΕ. Στις αρχές του καλοκαιριού το '41, ο Θανάσης Κλάρας (Αρης Βελουχιώτης) τυπώνει σε δικό του αυτοσχέδιο «τυπογραφείο» ένα φύλλο του «Ριζοσπάστη», το πρώτο από την ιταλογερμανική εισβολή.
Την 1η του Ιούλη του 1941 συνέρχεται η 6η Ολομέλεια της ανασυγκροτημένης Νέας Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, η οποία με απόφαση και ανακοίνωσή της στον ελληνικό λαό θέτει, για πρώτη φορά, ως επείγουσα την ανάγκη δημιουργίας εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου. Η Νέα ΚΕ του ΚΚΕ αναθέτει στον Κώστα Καραγιώργη την έκδοση του «Ριζοσπάστη», της ΚΟΜΕΠ και εσωκομματικού οργανωτικού Δελτίου. Ο Κώστας Βιδάλης «επιστρατεύει» τους παλιούς δημοσιογράφους Νίκο Ραμαντάνη, Σόλωνα Γρηγοριάδη, Γιώργο Μακρή, Λευτέρη Κατσαρίδα. Βρίσκει γραφομηχανή, χαρτί κι έναν πολύγραφο για τα «Βδομαδιάτικα Νέα» (κυκλοφόρησαν επί 21 συνεχείς βδομάδες) και εκδίδει το πρώτο φύλλο «Ριζοσπάστη», με τυπογράφο έναν νεαρό Αρμένη, σε σπίτι που βρήκε ο Καραγιώργης. Ηταν αρχές του Ιούλη του '41. Το σπίτι βρισκόταν κοντά στην εκκλησία της Αγίας Ελεούσας, πριν τις Τζιτζιφιές, κοντά στο Αστυνομικό Τμήμα. Η εκτύπωση του πρώτου φύλλου του «Ριζοσπάστη» (οργάνου του ανασυγκροτημένου ΚΚΕ) στο προαναφερόμενο σπίτι έγινε με «πρωτόγονα μηχανήματα» και κράτησε μέρες. Η πρώτη δοκιμή εκτύπωσης έγινε «με κάτι βαριές μεταλλικές πλάκες», που έκαναν πολύ θόρυβο και βγάζανε μόνο μουντζουρωμένα χαρτιά. Η δεύτερη εκτυπωτική προσπάθεια έγινε με έναν, επίσης, πρωτόγονο κύλινδρο. Με πολλές προσπάθειες, με τον κύλινδρο, «βγήκε ολοκάθαρο, σε σχήμα τετραδίου» το πρώτο φύλλο του «Ρ».
Μετά την ίδρυση του ΕΕΑΜ και του ΕΑΜ η διαφώτιση του λαού και η προπαγάνδιση του αγώνα του «φουντώνει». Με πρωτόγονα υλικά μέσα, αλλά με φαντασία και, προπαντός, με απόλυτη μυστικότητα, στήνουν οι κομμουνιστές σε ανήλιαγα υπόγεια και φτωχοκάμαρες, σε διάφορες γειτονιές της Αθήνας (Ριζούπολη, Γαλάτσι κ.α.) αυτοσχέδια «πιεστήρια» για να τυπώνουν το «Ριζοσπάστη» και την ΚΟΜΕΠ, όπου «βόλευε» περισσότερο κάθε φορά, ανάλογα με τις κινήσεις του κατακτητή.
Η ΚΕ του ΚΚΕ και η ΚΕ του ΕΑΜ συναποφασίζουν τη δημιουργία παράνομου εκδοτικού μηχανισμού για την έκδοση της «Ελεύθερης Ελλάδας» («Κεντρικού Οργάνου» της ΚΕ του ΕΑΜ) και άλλων διαφωτιστικών εντύπων του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Αρχικά η «Ελεύθερη Ελλάδα» κυκλοφόρησε πολυγραφημένη. Ακολούθησαν λίγα φύλλα τυπωμένα σε νόμιμα επαγγελματικά τυπογραφεία. Συλλαμβάνεται ένας τυπογράφος. Ο κίνδυνος προδοσίας γίνεται τεράστιος.
Ετσι η καθοδήγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ προχωρούν στη δημιουργία παράνομου εκδοτικού μηχανισμού. Την καθοδήγησή του, από μέρους του ΚΚΕ, αναλαμβάνει ο Νίκος Πλουμπίδης (μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ). Η δημιουργία του παράνομου εκδοτικού σήμαινε: Να βρεθεί ένας αποφασισμένος κομμουνιστής ως υπεύθυνος και άλλοι έμπιστοι κομμουνιστές ως μέλη του μηχανισμού. Κατάλληλος χώρος για το τυπογραφείο και όλα τα αναγκαία μέσα - υλικά εκτύπωσης. Υπεύθυνος για τα δημοσιεύσιμα κείμενα. Υπεύθυνος για την αποθήκευση και διακίνηση, από κεντρικές και συνοικιακές γιάφκες, των εντύπων.
Μετά την ανάθεση στον Γ. Ελληνούδη της ευθύνης του παράνομου τυπογραφείου, οι Κ. Βιδάλης και Γ. Ελληνούδης συναντιούνται στις 20/12/1941 και επεξεργάζονται το σχέδιο εξοπλισμού και λειτουργίας του τυπογραφείου. Ο Βιδάλης εξασφαλίζει χαρτί, μελάνια, κάσες με τυπογραφικά στοιχεία και μια μεγάλη, ιταλική, ηλεκτροκίνητη εκτυπωτική μηχανή, που τη βάφτισαν «Αράπη». Ο Ελληνούδης, με σύμφωνη την καθοδήγηση, επιλέγει τα μέλη της ομάδας που δούλεψαν στο πρώτο τυπογραφείο που δημιουργήθηκε: 1) Τη γυναίκα του, Καλλιόπη Πάπαρη (νοσοκόμα στο «Σωτηρία», μέλος του ΚΚΕ από το 1932, σύνδεσμος μελών της ΚΕ και του ΠΓ του ΚΚΕ), η οποία βρίσκει (δίπλα από ένα στάβλο) στην οδό Δυρραχίου στα Σεπόλια ένα σπιτάκι δύο δωματίων και το νοικιάζει. 2) Τον Τάκη (Δημήτρη) Χατζή ως διορθωτή-σελιδοποιό. 3) Τον Γιώργο Καλατζόπουλο, τυπογράφο του Εθνικού Τυπογραφείου.
Η γυναίκα του Ελληνούδη, μέσω του Κόμματος, βρήκε το σπίτι στην οδό Σκρα 31. Ανήκε στον μικρασιάτη - κάτοικο Καισαριανής - Στέλιο Μενεμενή. Ο Γ. Ελληνούδης συνδέθηκε με τον Βαγγέλη Μενεμενή (γιο του ιδιοκτήτη, μέλος της ΟΚΝΕ και του ΚΚΕ από το 1941, καθώς και του ΕΑΜ), επισκέφθηκε το σπίτι, το βρήκε κατάλληλο και το νοίκιασε ως κατοικία. Σε δεύτερη συνάντηση με τον Β. Μενεμενή, αποκαλύπτει το σκοπό της ενοικίασης και προτείνει στον Μενεμενή να συμμετέχει στην ομάδα. Ο Μενεμενής δέχεται με ενθουσιασμό. Ο Γ. Ελληνούδης έχει την ευθύνη και ως κομματικός γραμματέας της ομάδας για όλη τη λειτουργία του μηχανισμού, τη σύνδεση με την καθοδήγηση (Πλουμπίδης, Σιάντος), τις επαφές με τον Κ. Βιδάλη και την παράδοση των εντύπων, πάντα μακριά από το σπίτι - τυπογραφείο. Στην ομάδα του τυπογραφείου στη Σκρα εντάσσονται, εκτός της Καλλιόπης και του Β. Μενεμενή, οι επίσης κομμουνιστές: Τάκης Χατζής, ο τυπογράφος Νίκος Καλατζόπουλος (αδελφός του Γιώργου Καλατζόπουλου, ο οποίος αργότερα στάλθηκε στο τυπογραφείο του Βουνού), ο ξυλουργός από το Βύρωνα Χρήστος Τζίμης και η γυναίκα του Ελένη Τζίμη. Υπεύθυνος για την παραλαβή και διανομή των εντύπων αναλαμβάνει ο εκτελεσμένος (1952) κομμουνιστής Μανώλης Λυγηρός (Λυγερός), ο «θείος» ή «παππούς» όπως τον αποκαλούσε η ομάδα, που υποδυόταν τον παλιατζή, καρβουνιάρη, μανάβη, κλπ., κουβαλώντας τσουβάλια ή τη χειράμαξά του.
Το 1943, οργανώνεται και άλλο τυπογραφείο, για την έκδοση κυρίως της «Κομμουνιστικής Επιθεώρησης», άλλων εντύπων του Κόμματος (εκδόθηκαν και μερικά φύλλα του «Ριζοσπάστη», αλλά και του ΕΑΜ), στην περιοχή του ΦΙΞ, σε μια γωνιακή μονοκατοικία με κήπο γύρω της, στη συνοικία Γούβα (Νέος Κόσμος). Στο σπίτι, ο Γ. Ελληνούδης έσκαψε υπόγειο και ο Χρήστος Τζίμης κατασκεύασε, παρόμοιο με της Σκρα, παρκέ με καταπακτή. Ο Βιδάλης και πάλι εξασφάλισε πιεστήριο και άλλα εκτυπωτικά μέσα.
Ο Ν. Πλουμπίδης επέλεξε να εγκατασταθεί στο σπίτι, ως «αδελφός» της Καλλιόπης, ο τυπογράφος Παναγόπουλος (Γιάννης ή Βασίλης), με τη γυναίκα του και έναν ακόμη τυπογράφο. Η εκδοτική δραστηριότητα του τυπογραφείου αυτού άρχισε το Μάη 1943. Παραλήπτης των εντύπων ήταν ο Γιάννης Κούσης. Πρωτοχρονιά του 1944, ο Ελληνούδης πήγε στο σπίτι αυτό και διαπίστωσε ότι ήταν ακλείδωτο και εγκαταλειμμένο από την τριάδα του τυπογραφείου, που μάλλον από το φόβο των πολυήμερων συμπλοκών του ΕΛΑΣ και ταγματασφαλιτών στα τέλη του Δεκέμβρη 1943, το εγκατέλειψε. Το σπίτι κλείστηκε και ειδοποιήθηκε το Κόμμα, το οποίο εντόπισε τους τρεις της ομάδας και για σιγουριά τούς έστειλε στο τυπογραφείο του Βουνού. Η τυπογραφική μηχανή και άλλα υλικά του τυπογραφείου αυτού κρύφτηκαν, με φροντίδα του Ελληνούδη, σε αποθήκη του σταθμού Λαρίσης και αργότερα, μαζί με το πιεστήριο «Αράπης», στάλθηκαν από σιδηροδρομικούς του ΕΑΜ στο Βουνό, όπου την άνοιξη του 1944 στάλθηκε και ο Τάκης Χατζής.
Στο εγκαταλειμμένο τυπογραφείο, στου ΦΙΞ, απέμεινε μόνο ένα μικρό ποδοκίνητο πιεστήριο. Το σπίτι δόθηκε για να μείνει - μόνος όπως ήταν η εντολή - ο Μανώλης Λυγηρός και να χρησιμοποιηθεί για την αποθήκευση των εντύπων. Η ποδοκίνητη μηχανή, στα χρόνια του Εμφυλίου, χρησιμοποιήθηκε από τον Μ. Λυγηρό για έκδοση μικρών εντύπων. Προς τα τέλη του Εμφυλίου στο σπίτι εγκαταστάθηκε και η οικογένεια του Μ. Λυγηρού. Δυστυχώς, προδόθηκε η ύπαρξη και λειτουργία του τυπογραφείου, το οποίο καταστράφηκε. Ο Μ. Λυγηρός συνελήφθη και εκτελέστηκε (2/7/1949). Το σπίτι, για ευνόητους λόγους, δεν ήταν δυνατόν να διεκδικηθεί νομικά και με το νόμο περί χρησικτησίας πέρασε στην οικογένεια του Μ. Λυγηρού, γκρεμίστηκε και έγινε πολυκατοικία.
Το τυπογραφείο, όμως, της ΚΕ του ΕΑΜ στη Σκρα σώθηκε, καθώς με εντολή του ΚΚΕ, που μετέφερε την επομένη της απελευθέρωσης ο Γ. Ελληνούδης στον Β. Μενεμενή, για να διαφυλαχτεί, σφραγίσθηκε μέχρι νεωτέρας...
Στο πρώτο μεταπελευθερωτικό τεύχος της ΚΟΜΕΠ (τεύχος 31 - 32, Οκτώβρης - Νοέμβρης), σε στήλη με τίτλο «Δεκαπενθήμερα» βάσει σχετικής απόφασης της ΚΕ του ΚΚΕ, περιέχεται κείμενο υπό τον τίτλο «Εκθεση Τύπου του Αγώνα (Ανακοίνωση της Διεύθυνσης Τύπου και Διαφώτισης της ΚΕ του ΚΚΕ)».
Το κείμενο ανακοινώνει ότι σύντομα θα διοργανωθεί έκθεση φωτογραφιών και κειμηλίων του αντιστασιακού Τύπου και ζητά από «όλες τις οργανώσεις να στείλουν το γρηγορότερο: 1) Αντίτυπα εντύπων χειρόγραφων, τυπωμένων, εφημερίδων, περιοδικών, εφημερίδων τοίχου, Δελτίων Ειδήσεων, προκηρύξεων κ.λπ., φωτογραφίες των παράνομων τυπογραφείων, μηχανημάτων, τοιχογραφημάτων, μαχών, αγωνιστικών κινητοποιήσεων κ.λπ., από τα χρόνια της 4ης Αυγούστου και σε όλη τη διάρκεια της κατοχής. 2) Εκθεση, με όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία για την έκδοση και κυκλοφορία του Τύπου, δηλαδή πώς βγαίνανε οι εφημερίδες (προμήθεια πρώτων υλών), πώς τυπώνονταν, πώς διανέμονταν, πώς κυκλοφορούσαν (μέθοδοι καμουφλάζ, κ.λπ.). Κίνδυνοι στην έκδοση και κυκλοφορία. Ζημιές και θύματα από τον καταχτητή και τους προδότες. (Να αναφερθούν όλα τα ονόματα των θυμάτων: συντακτών, τυπογράφων, διανομέων κ.λπ.). Τα οικονομικά των εφημερίδων (έσοδα, έξοδα, κ.λπ.). Η οργάνωση του Τύπου (σύνδεση με τις μάζες, κ.λπ.)».
Παράλληλα, το κείμενο καλεί «όλες οι οργανώσεις να πάρουν άμεσα μέτρα για την ασφαλή φύλαξη όλων των κειμηλίων του αντιφασιστικού και εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα έως να δημιουργηθούν κατάλληλες συνθήκες για την οργάνωση ειδικής έκθεσης σε Μουσείο».
Οι Αγγλοι εισβολείς, το δοσιλογικό κράτος και παρακράτος, όμως, δεν άφησαν στο λαό να γευτεί τη λευτεριά του. Πολέμησαν και το συγκεκριμένο στόχο του ΚΚΕ, να διασωθούν τα κειμήλια και του έντυπου «έπους» της ΕΑΜικής Αντίστασης, κατέστρεψαν πολλά τυπογραφεία του απελευθερωτικού αγώνα και ξανάριξαν το ΚΚΕ σε νέα 27χρονη παρανομία.
Μετά τον αιματηρό Δεκέμβρη του 1944, το δολοφονικό όργιο που ακολούθησε σε βάρος της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης επέβαλε και πάλι τη χρησιμοποίηση του τυπογραφείου του ΕΑΜ, στη Σκρα, όχι για εκδοτικούς σκοπούς αυτή τη φορά, αλλά για την κατά καιρούς διαμονή (1946, 1947) στην ασφαλή κατακόμβη, του διωκόμενου Ανδρέα Τζήμα (Σαμαρινιώτη), ιδρυτικού μέλους και γραμματέα του ΕΑΜ, αρχηγού με τους Σαράφη και Βελουχιώτη του Γενικού Επιτελείου του ΕΛΑΣ, ο οποίος δολοφονήθηκε άνανδρα από παρακρατικά ανδρείκελα.