Ο «Ρωσικός Φορμαλισμός», όπως έμεινε στην ιστορία το κίνημα των Ρώσων φορμαλιστών, σκόπευε στην ανατροπή όλων των μέχρι τότε καλλιτεχνικών μορφών, τάσεων και ρευμάτων, στο γκρέμισμα κάθε παράδοσης, ιδιαίτερα της κλασικής παράδοσης της ρώσικης λογοτεχνίας, κυρίως του κλασικισμού του Τολστόι και του Γκόγκολ. Ο «θυμός» τους ήταν αποτέλεσμα, σύμφωνα με το σκεπτικό τους, ότι τα κλασικά έργα, από την πολλή χρήση, είχαν, πια, γίνει μέρος τού Είναι τους, με αποτέλεσμα να έχουν χάσει την προωθητική τους δύναμη! Να έχουν γίνει, σύμφωνα με το κίνημά τους, σχεδόν άχρηστα. «Εχουμε πωρωθεί από αυτά. Δε νιώθουμε, πια, τίποτα», δήλωνε ο συνεργάτης του Αϊζενστάιν, ο φορμαλιστής Σκλόφσκι.

Οι φορμαλιστές, όμως, ήταν λίγο πολύ σκορποχώρι! Από το ξεκίνημά τους, μέχρι και τις μέρες μας, ποτέ δεν ήταν μια «ενιαία σκέψη». Ηταν περισσότερα αυτά που τους χώριζαν, παρά αυτά που τους ένωναν. Ωστόσο, και παρ' όλες τις διαφωνίες, σχεδόν κατόρθωσαν να αποκτήσουν μια «κοινή συνισταμένη», η οποία φτάνει μέχρι τις μέρες μας! Είναι η απόφασή τους να μελετήσουν (ερευνήσουν) τα δομικά και τα μορφολογικά ζητήματα! Πάνω σε αυτή τους την απόφαση, κατά κάποιο τρόπο, οικοδομήθηκαν οι σύγχρονες καλλιτεχνικές και αισθητικές σπουδές (σημειολογία, στρουκτουραλισμός κ.ά.). Και με αυτήν την έννοια ο φορμαλισμός, σε κάποια φάση και για συγκεκριμένα πράγματα, λειτούργησε θετικά.

Σε κάποια στιγμή, βέβαια, όλα αυτά έπρεπε να μπούνε σε μια τάξη! «Η λογοτεχνία (η τέχνη, γενικά, θα λέγαμε σήμερα) δεν είναι παρά εξωραϊσμένος πολιτικός λόγος, που είτε νομιμοποιεί είτε αποκαλύπτει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο», φώναξε το νεοσύστατο κράτος των σοβιέτ, το οποίο έβλεπε ότι μια μεγάλη μερίδα των καλλιτεχνών εκείνων των εξαιρετικά κρίσιμων ημερών κατανάλωναν όλες τους τις δυνάμεις στη φόρμα, αδιαφορώντας για το περιεχόμενο των καλλιτεχνικών έργων τους. Τα καλλιτεχνικά έργα δεν έφταναν στις μάζες. Η τέχνη δεν «αντανακλούσε την πραγματικότητα», δε διευκόλυνε τους εργαζόμενους να κατανοήσουν τον κόσμο! (Και ο Αριστοτέλης είχε «κοντραριστεί» με τον φορμαλισμό, ορίζοντας το άτομο ως «σύνολο μορφής και ύλης»).

Η διαφωνία που προέκυψε ανάμεσα στους αμετανόητους φορμαλιστές και στο νεοσύστατο σοβιετικό κράτος δε γεφυρώθηκε ποτέ. Το κράτος των προλεταρίων ήθελε την τέχνη εργαλείο για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, τη λογοτεχνία (την τέχνη) μια «καθημερινή γλώσσα», και οι φορμαλιστές ήθελαν τη λογοτεχνία (την τέχνη) μια «ποιητική γλώσσα». Αυτή η διαφωνία, όπως ήταν φυσικό, βγήκε από τα ρωσικά σύνορα και απλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο. Από τη μια μεριά, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός και από την άλλη ο φορμαλισμός (με όλα τα παρακλάδια του). Αυτή η διαφωνία, όπως ήταν φυσικό, πήρε και πολιτικές διαστάσεις. Με τον καιρό, ο φορμαλισμός πέρασε (αντικειμενικά) με την αντίδραση. 'Η, τέλος πάντων, έγινε μέρος της πολεμικής σε βάρος του σοσιαλισμού και των απόψεών του για την τέχνη και τον άνθρωπο!

Το αίτημα, πάντως, εξακολουθεί να παραμένει το ίδιο. Η τέχνη να κατανοήσει ότι, είτε το καταλαβαίνει είτε όχι, δεν είναι παρά ένας «εξωραϊσμένος πολιτικός λόγος, που είτε νομιμοποιεί, είτε αποκαλύπτει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο». Φοβάμαι, λοιπόν, για να έρθουμε στο θέμα μας, ότι ο Μπέλα Ταρ, παρ' όλες τις πολλές και μεγάλες αρετές του, δεν έχει κατανοήσει αυτό το αίτημα. Η τέχνη του σίγουρα δεν αποκαλύπτει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Η τέχνη του, παγιδευμένη στον ακραίο φορμαλισμό της, δεν «αντανακλά την αντικειμενική πραγματικότητα» και, με αυτήν την έννοια, δε διευκολύνει τον εργαζόμενο θεατή, να κατανοήσει τον κόσμο και αφού τον κατανοήσει «να τον αλλάξει σύμφωνα με τα γούστα του και τις ανάγκες του», όπως λέει ο Μπρεχτ!

«Ο Ανθρωπος από το Λονδίνο» είναι ένα εξαιρετικό φορμαλιστικό έργο! Ο δημιουργός του έδωσε όλες τις δυνάμεις του στην «ποίηση». Εξαιρετική ασπρόμαυρη φωτογραφία! Φωτογραφία που, στιγμές στιγμές, ξεπερνάει ακόμα και τα όρια του εξπρεσιονισμού, αγγίζοντας νέες περιοχές! Τα κάδρα του έχουν ενσωματώσει όλη τη φορμαλιστική φιλοσοφία για την τέχνη. Είναι κάδρα που έγιναν για να «αναδειχτούν» οι άνθρωποι, τα σχήματα, οι όγκοι και όχι όλα αυτά να γίνουν το μέσον για να μεταφερθεί μια ιστορία! Η φόρμα έπνιξε κάθε ίχνος του όποιου περιεχόμενου! Ο θεατής δε νοιάζεται να «διαβάσει» την ιστορία που εξελίσσεται, και η οποία βέβαια είναι σχηματική και «μικρή». Παγιδεύεται από την «ομορφιά» των πλάνων, από τις σκιές και το φως, από τη σύνθεση. Στο τέλος, νιώθει ότι είναι ξαπλωμένος σε έναν αδιάφορο αναπαυτικό καναπέ και ξεφυλλίζει ένα άλμπουμ με θαυμάσιες ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Φωτογραφίες, δυστυχώς, που δεν τον αφορούν, καθώς τα πρόσωπα και αυτά που διαδραματίζονται σε αυτές, δεν του είναι οικεία. Δεν έχουν καμία σχέση με τη ζωή του!

Ο θεατής, θέλει δε θέλει, αναγκαστικά, όσο μεγάλος και αν είναι ο αρχικός ενθουσιασμός του, θα ανταμώσει την πλήξη. Αφού η ασήμαντη ιστορία που διηγείται η ταινία, μια δολοφονία και μια ληστεία (ληστεία και δολοφονία, μάλιστα, που έγιναν έξω από το κάδρο και χωρίς αιτιολογημένη και «δραματική» αιτία), δεν είναι ικανή για να κρατήσει το ενδιαφέρον. Είναι μια ιστορία κατά πολύ μικρότερη από τη φόρμα! Στην οθόνη δεν υπάρχει η αριστοτελική επιταγή «σύνολο μορφής και ύλης». Και σε καμία περίπτωση, βέβαια, το αίτημα, η τέχνη να αποκαλύπτει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. «Ο Ανθρωπος από το Λονδίνο» είναι μόνο μορφή! Μια αργόσυρτη, πανέμορφη μορφή, που ξεπερνάει τις δυόμισι ώρες!

Να, λοιπόν, ένα από τα μεγάλα ελαττώματα του φορμαλισμού. Δίνει μεγάλη σημασία, εξαιρετικά μεγάλη σημασία, στο φουστάνι, στο έστω επαναστατικό φουστάνι, το οποίο όμως, δυστυχώς, το κρατάει άδειο! Οι δυόμισι περίπου ώρες που διαρκεί η ταινία σπαταλιούνται για ένα άδειο φουστάνι! Ενα καταπληκτικά σχεδιασμένο και ραμμένο φουστάνι, το οποίο όμως, δυστυχώς, κανένας δε νοιάστηκε να το φορέσει σε ένα εξίσου καταπληκτικό ωραίο κορμί (περιεχόμενο).

Βέβαια, και κλείνουμε με αυτό, δεν ξεχνάμε ότι ο φορμαλισμός έχει για θρησκεία του τον αφασικό λόγο. Το λόγο χωρίς κώδικες. Επιθυμεί να καταργήσει ακόμα και τη δική του «ακατάληπτη γλώσσα». Και ο Μπέλα Ταρ, πιστός στο δόγμα του φορμαλισμού, στην ταινία του κατάργησε κάθε κινηματογραφικό κώδικα. Αδιαφόρησε για τα πλάνα - λέξεις, για τις σκηνές - προτάσεις, για την αφήγηση. Μας έδωσε δυόμισι ώρες φόρμα! Εξαιρετική πλαστική φόρμα. Φόρμα, όμως, η οποία, δυστυχώς, δεν κουβαλάει τίποτα μέσα της! Φόρμα που ενισχύθηκε με θαυμάσια (κατά διαστήματα) μουσική και ήχους! Με εξαιρετικές ερμηνείες από τις θαυμάσιες φάτσες - ηθοποιούς! Στοιχεία, δυστυχώς, που δεν έφτασαν για να της δώσουν ζωή!

Παίζουν: Μιροσλάβ Κρόβοτ, Τίλντα Σβίντον, Ερικα Μποκ, Γιάνος Μπέρζσι, Αγκι Σζίρτες, Ισταβ Λέναρτ.