Στις 20 Ιούνη του 1919, η σοβιετική εφημερίδα «Ιζβέστια» δημοσιεύει μια ανακοίνωση για την ίδρυση κρατικής σχολής κινηματογράφου. Μεταξύ άλλων, στο δημοσίευμα σημειωνόταν: «Καθήκον της σχολής είναι η - διαμέσου της ορθολογικής τοποθέτησης των θεωρητικών και πρακτικών μαθημάτων - δημιουργία πρωτοπορίας ηθοποιών, σκηνοθετών, σκηνογράφων, μουσικών, οπερατέρ, μηχανικών και ειδικών εργαστηρίου, "μαστόρων" της οθόνης!».

Αξίζει να σταθούμε, καταρχήν, στο γεγονός της ίδρυσης μιας τέτοιας σχολής και των στόχων της, σε σχέση με τη χρονολογία ίδρυσής της. Το 1919, η Επανάσταση δε βρίσκεται απλά σε «νηπιακή» κατάσταση (έχουν περάσει μόλις δύο χρόνια από τον Οχτώβρη του 1917), αλλά και οι νεοσύστατες Σοβιετικές Δημοκρατίες (η επίσημη σύσταση της ΕΣΣΔ θα γίνει το 1922) παλεύουν ενάντια στο κοινό αντιδραστικό μέτωπο των καπιταλιστικών δυνάμεων και των τσαρικών «λευκοφρουρών». Μέσα σε αυτές τις συνθήκες ιμπεριαλιστικής εισβολής και περικύκλωσης από τις στρατιές της «Αντάντ» και του εμφυλίου με τα σπαράγματα της τσαρικής στρατιωτικής αριστοκρατίας (τα οποία βασίστηκαν στην άφθονη υλικοτεχνική και προπαγανδιστική βοήθεια των ξένων συμμάχων τους), το νεαρό προλεταριακό κράτος... δημιουργεί κρατική σχολή κινηματογράφου!

Ποιοι ήταν οι λόγοι που οδήγησαν τους κομμουνιστές, μέσα σε τέτοιες συνθήκες, να αφιερώσουν πολύτιμες δυνάμεις, στελεχικό δυναμικό, πόρους και υλικοτεχνική υποδομή για την ανάπτυξη μιας μορφής τέχνης όπως ο κινηματογράφος; Η απάντηση βρίσκεται, καταρχήν, στο γεγονός ότι η Επανάσταση απελευθέρωσε το σύνολο των δημιουργικών δυνάμεων των πρώην καταπιεσμένων τάξεων. Αλλά ειδικά για τον κινηματογράφο, το ενδιαφέρον των Μπολσεβίκων και προσωπικά του Λένιν ήταν συνεχές και κατά τα προεπαναστατικά χρόνια. Οι κομμουνιστές είχαν αντιληφθεί πλήρως τις τεράστιες διαπαιδαγωγητικές και προπαγανδιστικές δυνατότητες της νέας τέχνης, της πλέον μαζικής που δημιούργησε ο πολιτισμός. Πολύ νωρίς μάλιστα είχαν αντιληφθεί και τον εμπορευματικό προσανατολισμό που επεφύλαξε εξαρχής ο καπιταλισμός για τον κινηματογράφο. Ηδη από το 1907 ο Λένιν έλεγε ότι όσο ο κινηματογράφος βρίσκεται στα χέρια «ποταπών κερδοσκόπων» θα φέρνει «περισσότερο κακό από χρησιμότητα». Αλλά όταν οι «μάζες θα κατέχουν τον κινηματογράφο και όταν αυτός θα βρίσκεται στα χέρια των πραγματικών εκπροσώπων της σοσιαλιστικής κουλτούρας, τότε θα αναδειχθεί ως ένα από τα δυνατότερα μέσα διαφωτισμού των μαζών».

Μετά τη Μεγάλη Οχτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση, το ενδιαφέρον αυτό αρχίζει να πραγματώνεται. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο Πρόγραμμα του Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος (Μπολσεβίκοι) που εγκρίθηκε το 1919 από το 8ο Συνέδριο, εντάχθηκε ξεχωριστό σημείο για τη σημασία του κινηματογράφου, υπογεγραμμένο από τον Λένιν. Ο ίδιος θα ασχοληθεί προσωπικά με την προετοιμασία και τις τελικές προτάσεις πάνω στα ζητήματα του κινηματογράφου σε όλα τα επόμενα συνέδρια, ενώ είναι πασίγνωστη η εκτίμησή του ότι «για μας, ο κινηματογράφος είναι ο σημαντικότερος από τις τέχνες».

Η έναρξη λειτουργίας της σχολής (ως Κρατική Κινηματογραφική Σχολή αρχικά) θα γίνει την 1η Σεπτέμβρη του 1919 με 40 σπουδαστές που επιλέχθηκαν από 660 που εκδήλωσαν ενδιαφέρον. Μεταξύ των πρώτων που περνούν την πύλη της σχολής είναι ο Βσεβολόντ Πουντόβκιν, Σεργκέι Καμαρόφ κ.ά. που αργότερα θα αφήσουν βαθύ καλλιτεχνικό χνάρι στον παγκόσμιο κινηματογράφο. Ηδη στις 7 Νοέμβρη θα παραχθεί το πρώτο κινηματογραφικό «σκετς» με τίτλο «Η Σιδερένια Φτέρνα» - από το ομότιτλο μυθιστόρημα του Τζακ Λόντον - και μετά από μερικούς μήνες η προπαγανδιστική ταινία «Τις μέρες του πολέμου». Αμέσως μετά, θα ξεκινήσει η δουλειά πάνω στην πρώτη σοβιετική ταινία μυθοπλασίας «Δρεπάνι και Σφυρί», με τη Σχολή να διοικείται από τον μεγάλο Σοβιετικό σκηνοθέτη, Λεβ Κουλέσοφ.

Το 1924 η Σχολή εγκαινιάζει το πρώτο εργαστήρι κινουμένου σχεδίου, ενώ το 1928 ο σπουδαίος σκηνοθέτης Σεργκέι Αϊζενστάιν αναλαμβάνει επικεφαλής του τεχνολογικού - ερευνητικού εργαστηρίου, με πειραματικό προσανατολισμό, το οποίο θα αποτελέσει σταθμό για την ανάπτυξη της τέχνης και της τεχνικής του κινηματογράφου. Ο Αϊζενστάιν θα τεθεί επικεφαλής της έδρας Σκηνοθεσίας το 1932, ενώ το 1934 το ινστιτούτο αναβαθμίζεται σε ανώτατο και επέχει πλέον τη θέση Κινηματογραφικής Ακαδημίας. Το 1937, το κινηματογραφικό αρχείο του ΒΓΚΙΚ θα λάβει το πρώτο βραβείο στη Διεθνή Εκθεση του Παρισιού. Την ίδια χρονιά, ο Αϊζενστάιν θα δομήσει το πρώτο στον κόσμο πρόγραμμα σπουδών πάνω στην κινηματογραφική σκηνοθεσία, το 1938 η σχολή θα λάβει την τελική ονομασία της ως «Παν-σοβιετικό Κρατικό Ινστιτούτο Κινηματογραφίας» (με την αντεπανάσταση του 1991 θα μετονομαστεί σε «Παν-ρωσικό», διατηρώντας μεν τα ίδια αρχικά... αλλά με εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο πλέον). Λίγο πριν την επίθεση της φασιστικής Γερμανίας στην ΕΣΣΔ το 1941, το ΒΓΚΙΚ εκδίδει το έργο του Κουλέσοφ «Οι αρχές της σκηνοθεσίας στον κινηματογράφο» ένα από τα σημαντικότερα της παγκόσμιας κινηματογραφικής φιλολογίας.

Με την έναρξη του πολέμου, και λόγω αυτού, αποφασίζεται να πάρουν τίτλους σπουδών χωρίς υπεράσπιση διπλωματικής, 22 οπερατέρ, ώστε να σταλούν στο μέτωπο. Είναι οι πρώτοι από το μεγάλο πλήθος των σπουδαστών και των τελειόφοιτων του ΒΓΚΙΚ που θα προσφέρουν στην ανθρωπότητα τα κινηματογραφικά ντοκουμέντα από τον τιτάνιο αντιφασιστικό πόλεμο. Μερικοί από αυτούς δεν θα επιστρέψουν ποτέ. Το ΒΓΚΙΚ θα μεταφερθεί στην Αλμα - Ατα, αλλά το νέο ακαδημαϊκό έτος του 1943 θα το βρει και πάλι στη Μόσχα. Από το 1947 το Ινστιτούτο θα αρχίσει να δέχεται και φοιτητές από άλλες χώρες.

Η ιστορία του ΒΓΚΙΚ δεν μπορεί να χωρέσει σε ένα επετειακό αφιέρωμα. Η σημασία του για την ανάπτυξη του κινηματογράφου γενικά είναι κοινά αποδεκτή παγκοσμίως. Αλλωστε, το αντίθετο θα ήταν μάλλον αδύνατο, από τη στιγμή που από τα αμφιθέατρα και τα εκπαιδευτικά πλατό του Ινστιτούτου βγήκαν γενιές και γενιές κινηματογραφιστών και άλλων ειδικοτήτων που προχώρησαν τη νέα τέχνη του κινηματογράφου σε νέα αισθητικά, τεχνικά και ιδεολογικά επίπεδα. Προσφέροντας, ταυτόχρονα, στον παγκόσμιο κινηματογράφο ονόματα όπως των Μιχαήλ Ρομ, Πουντόβκιν, Ταρκόφσκι, Κλίμοφ, Μπονταρτσούκ, Λιόζνοβα, Ριζάνοφ, Τοντορόφσκι, Παρατζάνοφ, Κοντσαλόφσκι, Ιοσιλιάνι, Μιχαλκόφ, Σαχναζάροφ, Σοκούροφ κ.ά.

Αυτό που σήμερα «προσπερνάται» από τους αστούς ειδικούς του σινεμά, αλλά και από το σημερινό καθεστώς της Ρωσίας, είναι η σημασία του Ινστιτούτου για την ανάδειξη, για πρώτη φορά, μιας εντελώς διαφορετικής αντίληψης για το σινεμά. Μιας αντίληψης που επιμένει να εκλαμβάνει τον κινηματογράφο ως τέχνη και όχι ως ένα ακόμη εμπορευματικό προϊόν, τον κινηματογραφιστή ως δημιουργό και όχι ως υπάλληλο των πολυεθνικών του θεάματος και το κοινό, όχι ως πελάτες, αλλά ως εργαζόμενους ανθρώπους που έχουν δικαίωμα στην ποιοτική ψυχαγωγία, με υψηλές απαιτήσεις έναντι του καλλιτέχνη στη μορφή και το περιεχόμενο του έργου του.

Ολα τα παραπάνω όμως προϋποθέτουν και σημαίνουν σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής. Σημαίνουν ένα κράτος που να κατανέμει τον πλούτο των εργαζομένων με βάση τις ανάγκες τους. Γι' αυτό και μετά την επικράτηση της αντεπανάστασης, το ΒΓΚΙΚ απέκτησε ... και «κολέγιο» με δίδακτρα το οποίο διδάσκει «μάνατζμεντ» και διαφήμιση. Αυτό όμως που πρέπει να κρατήσουν σήμερα οι κινηματογραφιστές και όλοι οι δημιουργοί του σινεμά, είναι οι παρακαταθήκες ενός Ινστιτούτου που απέδειξε στην πράξη πως υπάρχει κι άλλος δρόμος για την ανάπτυξη του κινηματογράφου...