Καθώς στρέφουμε το βλέμμα στα πανεπιστήμια του σοσιαλισμού, παίρνουμε αφορμή από μια επέτειο: Σαν χτες, 5 Δεκέμβρη, πριν από 76 χρόνια, ο Κόκκινος Στρατός και ο ηρωικός λαός της Μόσχας ξεκίνησαν την αντεπίθεσή τους απέναντι στους ναζί κατακτητές, που είχαν φτάσει στις παρυφές της πρωτεύουσας. Τα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου αποτέλεσαν μια περίοδο στην οποία, πέραν της εποποιίας του Κόκκινου Στρατού που τσάκισε το ναζισμό, αλλά και των περίπου 20 εκατομμυρίων νεκρών της Σοβιετικής Ενωσης, η ανωτερότητα και οι τεράστιες δυνατότητες του σοσιαλισμού αποδείχθηκαν και από την παράλληλη εποποιία που έγραψε ο σοβιετικός λαός και στα μετόπισθεν, μεταξύ άλλων και στον τομέα της Ανώτατης Εκπαίδευσης. Με αφορμή λοιπόν την επέτειο έναρξης της σοβιετικής αντεπίθεσης στη γερμανική «Επιχείρηση Τυφώνας», που είχε στόχο την κατάληψη της Μόσχας, το αφιέρωμά μας σήμερα θα ασχοληθεί με τη λειτουργία του Πανεπιστημίου της Μόσχας στα χρόνια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου για την ΕΣΣΔ, βάσει στοιχείων που το ίδιο παραθέτει. Προφανώς, ανάλογα ήταν και όσα συνέβησαν και στα υπόλοιπα πανεπιστημιακά ιδρύματα της χώρας.
Από τον Οκτώβρη του 1941 ξεκίνησε η τεράστια επιχείρηση μεταφοράς του Πανεπιστημίου της Μόσχας στα μετόπισθεν, προκειμένου να μπορέσει να συνεχίσει τη λειτουργία του και να μην ανακοπούν οι πολύτιμες υπηρεσίες που προσέφερε στη χώρα του σοσιαλισμού. Δεν επρόκειτο για μια διαδικασία που αφορούσε μόνο τα πανεπιστήμια, καθώς εν καιρώ πολέμου ένα μεγάλο μέρος των παραγωγικών υποδομών της χώρας μεταφέρθηκε στα ενδότερα της Σοβιετικής Ενωσης, πολλά μεγάλα εργοστάσια τροποποίησαν τη λειτουργία τους και μετατράπηκαν ώστε να υπηρετήσουν τις νέες ανάγκες που διαμόρφωσε ο πόλεμος, μουσεία και βιβλιοθήκες μεταφέρθηκαν για να σωθούν κ.ο.κ. Η σοβιετική εποποιία στα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, λοιπόν, γράφτηκε σε δυο μέτωπα: Το ένα ήταν το μέτωπο των μαχών, όπου ο Κόκκινος Στρατός κατόρθωσε να συντρίψει το ναζισμό, και το άλλο ήταν το μέτωπο της σοσιαλιστικής κοινωνίας, όπου ο σοβιετικός λαός μπόρεσε να στηρίξει τη νίκη και να βάλει τις βάσεις της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης.
Η προσπάθεια που κατέβαλαν το σοβιετικό κράτος και ο σοβιετικός λαός, προκειμένου να συνεχιστεί η λειτουργία των πανεπιστημίων στα χρόνια του πολέμου, αποδείχτηκε εξαιρετικά γόνιμη. Εκείνη την περίοδο, από το Πανεπιστήμιο της Μόσχας αποφοίτησαν πάνω από 3.000 επιστήμονες, ενώ τα επιστημονικά και ερευνητικά επιτεύγματά του συνέβαλαν καθοριστικά στην άμυνα της χώρας και τη σοσιαλιστική οικονομία.
Είναι χαρακτηριστικό ότι τα τέσσερα χρόνια του πολέμου ολοκληρώθηκαν πάνω από 3.000 πρότζεκτ έρευνας και ανάπτυξης, τα οποία συνέβαλαν, μεταξύ άλλων, στην ανάπτυξη της κατασκευής αεροσκαφών και τη βελτιστοποίηση συστημάτων ελέγχου στη ναυσιπλοΐα, την επεξεργασία μιας θεωρίας που διασφάλιζε την ακρίβεια και την εμβέλεια βολών πυροβολικού, την εισαγωγή ενός ακριβούς συστήματος χρονικών σημάτων για όλη τη χώρα (αρκεί κάποιος να σκεφτεί ότι η ΕΣΣΔ εκτεινόταν σε 11 διαφορετικές ζώνες ώρας για να καταλάβει τη σημασία αυτού!), την εφεύρεση νέων εκρηκτικών υλών κ.ά.
Επίσης, σημαντικά ήταν τα επιτεύγματα και στον ιατρο-βιολογικό τομέα, όπου, μεταξύ άλλων, παρασκευάστηκε η θρομβίνη για τη βελτίωση της πήξης του αίματος. Πέραν αυτών, προχώρησαν οι έρευνες για τις φυσικές και χημικές ιδιότητες του ουρανίου, ανακαλύφθηκαν ένα τεράστιο κοίτασμα βολφραμίου στην Κεντρική Ασία καθώς και νέα κοιτάσματα υδρογονανθράκων, αναπτύχθηκε η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου στο λεγόμενο «δεύτερο Μπακού», στην περιοχή του Βόλγα και των Ουραλίων, αναπτύχθηκε η χαρτογράφηση των εδαφών που ενδιέφεραν τον Κόκκινο Στρατό κ.ά.
Η συμβολή της ανάπτυξης των κοινωνικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας στα χρόνια του πολέμου ήταν πολύτιμη για την ενίσχυση του ηθικού του Κόκκινου Στρατού και του σοβιετικού λαού, την αποκάλυψη της εγκληματικής φύσης του ναζισμού, την εξύψωση του σοσιαλιστικού ιδεώδους. Χαρακτηριστικά, στα ντοκουμέντα των δικών της Νυρεμβέργης και του Τόκιο, όπου δικάστηκαν ναζί εγκληματίες πολέμου, συμπεριλήφθηκε μεγάλο μέρος των επεξεργασιών που προετοίμασε η Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου, ιδίως στην ατομική ποινική ευθύνη ηγετικών στελεχών των ναζί.
Η σημαντική αυτή συμβολή του Πανεπιστημίου της Μόσχας στα χρόνια του πολέμου αποτυπώνεται και σε αριθμούς: Περισσότεροι από 5.000 φοιτητές, ερευνητές, διδάσκοντες και εργαζόμενοι του πανεπιστημίου πολέμησαν φορώντας τη στολή του Κόκκινου Στρατού, ενώ σχεδόν 3.000 ήταν τα θύματα που έπεσαν στα πεδία των μαχών. Πάνω από 1.000 έλαβαν τιμητικές διακρίσεις και μετάλλια από τη Σοβιετική Ενωση και τις συμμαχικές χώρες, ενώ 7 τιμήθηκαν αναγορευόμενοι ως Ηρωες της Σοβιετικής Ενωσης.
Μετά τη συντριβή του ναζισμού από τον Κόκκινο Στρατό και τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, οι ανάγκες της Σοβιετικής Ενωσης απαιτούσαν την αποφασιστική ανάπτυξη της Ανώτατης Εκπαίδευσης, προκειμένου η σοσιαλιστική οικονομία και κοινωνία γρήγορα να αποκαταστήσει τα επίπεδα που είχε κατακτήσει πριν τον πόλεμο και σχεδιασμένα να δουλέψει για την περαιτέρω σοσιαλιστική ανάπτυξη.
Ετσι, λίγα μόλις χρόνια μετά την επιστροφή του Πανεπιστημίου στη Μόσχα και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950, οι υποδομές του Πανεπιστημίου αναπτύχθηκαν και βελτιώθηκαν σημαντικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι την περίοδο αυτή, ο προϋπολογισμός του Πανεπιστημίου (δηλαδή η κρατική χρηματοδότηση, αφού όλα παρέχονταν από το σοσιαλιστικό κράτος) πενταπλασιάστηκε σε σχέση με τα προπολεμικά χρόνια...