«Ο πατέρας» στο «Σύγχρονο Θέατρο Αθήνας»

Η γυναικεία μήτρα γεννά κάθε άνθρωπο. Ο σπορέας μπορεί να είναι οποιοσδήποτε. Ο ομφάλιος λώρος που δένει τον άνθρωπο με τη μήτρα ουσιαστικά δεν αποκόπτεται ποτέ. Αυτός καθιστά ιερή τη μητρότητα και ανώτατη ηθική «εξουσία» επί του ανθρώπου τη μάνα του. Νόθο, τυχαίο, γέννημα μιας δούλας κι ενός αστού, που καθυστερημένα τον αναγνώρισε, βασανισμένος από τις αμφιβολίες και τις συγκρούσεις του με τις γυναίκες που αγάπησε, παντρεύτηκε και έκανε παιδιά, ο μέγας δραματουργός Στρίντμπεργκ συνόψισε - με φίλτρο τα δικά του βιώματα, τα γενετικά και συζυγικά του τραύματα - την πανάρχαιη, αέναη σύγκρουση των φύλων. Ενα από τα αριστουργήματα αυτής της - ψυχολογικά οδυνηρής για τον ίδιο - δημιουργίας είναι «Ο πατέρας» (1910). Μια συγκλονιστική τραγωδία, που περαιώνεται δι' ελέους και φόβου, αλλά με τους αισθητικούς όρους αφ' ενός του κοινωνικού ρεαλισμού και αφ' ετέρου της απόλυτα προσωπικής, «σκοτεινής» στριντμπεργκικής ποίησης. Ο ήρωας (μια προέκταση του Στρίντμπεργκ) παραπέμπει στο μύθο της Ομφάλης και στους μύθους της Βίβλου για τη γένεση, για να καταδείξει την καταλυτική «εξουσία» της μήτρας επί του τέκνου της και την εκδικητική, τιμωρό δύναμή της απέναντι στην τυχόν «ύβρι» του πατέρα που θα τολμούσε να αμφισβητήσει και να υπερβεί αυτή την «εξουσία» της. Η «Ομφάλη», η ηρωίδα του Στρίντμπεργκ, για να κρατήσει τη μητρική εξουσία της, εξουθενώνει τον πατριαρχικών αντιλήψεων σύζυγό της με το «όπλο» της αμφιβολίας για το αν είναι αυτός ο πατέρας του παιδιού τους.

Με το αριστούργημα αυτό, σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, ρεαλιστικά σκληρή, ποιητικά ατμοσφαιρική παράσταση, εγκαινίασε τη νέα, λιτά καλαίσθητη αίθουσά του το «Σύγχρονο Θέατρο Αθήνας» του Γιώργου Κιμούλη. Η μετάφραση (θα ήταν ορθότερο αν στο πρόγραμμα αναφερόταν ως ελεύθερη απόδοση με παρεμβάσεις επί του πρωτοτύπου), η δυναμική, σύγχρονης αισθητικής αντίληψης σκηνοθεσία και κυρίως η ερμηνεία του Γ. Κιμούλη, δείχνουν ότι ο ηθοποιός δεν επέλεξε μια αβασάνιστη ερμηνευτική άποψη. Αντίθετα έκανε μια σοβαρή δραματουργική ανάλυση του έργου και μια λεπτομερειακή κοινωνιολογική, χαρακτηρολογική και κυρίως ψυχοδιανοητική επεξεργασία των προσώπων, των εξαρτήσεων, συμπεριφορών και σχέσεών τους και της διαβάθμισης των συγκρούσεών τους, η οποία αντανακλάται αποτελεσματικά όχι μόνο στις αξιόλογες ερμηνείες των άξιων και έμπειρων ηθοποιών - Φιλαρέτη Κομνηνού, Χριστίνα Κουτσουδάκη, Γιώργος Γιωγλερής, Δημήτρης Βάγιας - αλλά και στις γόνιμες των νέων Δήμητρας Σιγάλα, Στέλιου Ξανθόπουλου, Νίκου Μαραγκόπουλου. Η πιο σημαντική, σύνθετη, ψυχολογικά και χαρακτηρολογικά διερευνητική - αλλά και με στιγμές απώλειας του μέτρου με μια υπερεκφραστική «φλυαρία» (του προσώπου και των χεριών) - είναι η ερμηνεία του Γ. Κιμούλη. Στο καλό σκηνικό αποτέλεσμα συμβάλλουν καθοριστικά το αφαιρετικά, «σκληρά» ρεαλιστικό σκηνικό και τα κοστούμια του Αγγελου Αγγελή, το «ζοφερό» κλίμα των φωτισμών (Μπεν Ορμεροντ) και της μουσικής επιλογής (Γ. Κιμούλης).

Θαυμαστής της δραματουργίας του Στρίντμπεργκ, αλλά συνειδητά και βαθύτατα επηρεασμένος και από το ιδεολογο-κοινωνικό στόχο και από την αποστασιοποιητική, κριτική μέθοδο του θεάτρου του Μπρεχτ, ο σπουδαίος Ελβετός δραματουργός Φρίντριχ Ντίρενματ, μελετώντας γενικότερα τη δραματουργία του Στρίντμπεργκ και ειδικότερα το ακρογωνιαίο έργο του «Ο χορός του θανάτου» - μια ζοφερή δραματουργική πραγματεία πάνω στην, έως θανάτου, συγκρουσιακή σχέση των φύλων - κατέληξε να γράψει, με βάση το «Χορό του θανάτου» ένα έργο-σχόλιο γύρω από το θεματολογικό «πυρήνα» του συνόλου, σχεδόν, της στριντμπεργκικής δημιουργίας. Ο Ντίρενματ, χρησιμοποιώντας την αποστασιοποιητική μέθοδο του Μπρεχτ, οργανώνει σαν σε ρινγκ δώδεκα αναγγελλόμενους γύρους σκληρά κλιμακούμενης σύγκρουσης μεταξύ δυο συζύγων. Μόνο που ο Ντίρενματ, μέσα από αυτή τη σύγκρουση και ένα «ιψενικό τρίγωνο», μιλά για την «ηθική» της αστικής τάξης. Ο Ντίρενματ χωρίς να παραγνωρίζει το υπαρξιακό δράμα, αποδίδει τα του Καίσαρος τω Καίσαρι. Αποκαλύπτει διαλεκτικά και καυτηριάζει με εκπληκτικό σαρκασμό τη συνευθύνη, τη συνενοχή, το αλληλοφαγικό μίσος και των δύο πλευρών, αλλά και τα αίτιά τους. Την ανδροκρατική νοοτροπία του συζύγου που αυταρχικά διαχειρίζεται τα του οίκου και του τέκνου του, και τη δολιότητα που αναπτύσσει η κοινωνικά «υποδεέστερη» σύζυγος-μητέρα. Στο «ματς» των συζύγων, άλλοτε εκτός του ρινγκ, ωσεί «παρών» και κατά την απουσία του και άλλοτε εντός του ρινγκ ως «παρατηρητής», «διαιτητής», επίσης ένοχος και συνένοχος, παρίσταται και ένα τρίτο πρόσωπο. Ο φίλος του συζύγου και εραστής της συζύγου, τον οποίο επίσης απάτησε η πρώην σύζυγός του με το φίλο του.

Το ιδιοφυές, ουσιαστικά μοντέρνο έργο του Ντίρενματ ευτύχησε καθ' όλα, με την παράσταση στο θέατρο «Μέλι», αποκαλύπτοντας τη νέα, ελπιδοφόρο σκηνοθέτρια Αθανασία Καραγιαννοπούλου, η οποία υπογράφει και την εξαιρετική μετάφραση. Η παράσταση απέδειξε, ως προς την Α. Καραγιαννοπούλου, σεβασμό και γνώση και για το στριντμπεργκικό υπόβαθρο του έργου και για τη σαρκαστικά κριτική πρόθεση του Ντίρενματ, εξισορρόπησε θαυμάσια και τις δύο αυτές, παρότι αντίρροπες «δυνάμεις» του έργου. Στυλοβάτες της βέβαια είχε και τις εξαιρετικές, έμπλεους δηλητηριώδους σαρκασμού, ερμηνείες κυρίως της Εύας Κοταμανίδου (η καλύτερη ερμηνεία της τα τελευταία χρόνια) και του Αγγελου Αντωνόπουλου, αλλά και του Περικλή Μουστάκη, καθώς και το καλαίσθητο σκηνικό και τα κοστούμια εποχής της Αγνής Ντούτση.

Η φιλοξενούμενη στο «Εμπρός» νέα θεατρική ομάδα «Οψεις» παρουσιάζει το έργο «Στην εξοχή» του Μάρτιν Κρομπ. Πρόκειται για έναν ενδιαφέροντα συγγραφέα της νεότερης βρετανικής γενιάς, στου οποίου το έργο διακρίνονται μακρινοί απόηχοι του Στρίντμπεργκ, φανερή επίδραση του Πίντερ και η προσπάθεια αυτής της νέας γενιάς συγγραφέων να διαμορφώσει μια δική της υπονοηματική δραματουργική γραφή, που να εκφράζει τη σύγχρονη κοινωνία, τις δομές και αξίες, τη φανερή και ύπουλη βία που γεννά, την ερημία του ανθρώπου, την εισβολή στη ζωή και στο χώρο του ενός απρόβλεπτου παράγοντα που διαταράσσει το χάος της και αποκαλύπτει τα κατά συνθήκη ψεύδη της.

Ενα ιψενικό τρίγωνο αποτελούν τα τρία πρόσωπα του έργου. Με την ευπρεπή, υπόγεια, εντελώς υπονοηματική, ανομολόγητη σύγκρουση δυο συζύγων, ο συγγραφέας αποκαλύπτει τα ήθη της σημερινής αστικής τάξης. Ενας γιατρός με τη σύζυγο και το παιδί τους εγκαθίστανται σε μια βίλα στην επαρχία, εγκαταλείποντας την πόλη. Η εξοχή, όμως, δεν μπορεί να εξαγνίσει και το γάμο τους. Η νεαρή ερωμένη του συζύγου ακολουθεί και εισβάλλει στο σπίτι τους, χώνοντας το νυστέρι της αλήθειας της στην ανάγκη και των συζύγων για αγάπη, αλλά και στην επιλογή τους - για διάφορους λόγους - να συμβιώνουν χωρίς αγάπη αλλά και να παριστάνουν την «αγάπη».

Το έργο, μεταφρασμένο με εύγλωττη υπονοηματική, ελλειμματική γλώσσα από τη Χριστίνα Μπάμπου-Παγκουρέλη, σκηνογραφημένο με άκρα λιτότητα από τον Σίμο Καραφίλλη, με αρμόζοντα σύγχρονα κοστούμια της Χριστίνας Μπάρλου-Παπούλια, ατμοσφαιρικούς φωτισμούς του Ανδρέα Μπελλή, αναδεικνύει την αναπτυσσόμενη σκηνοθετική ικανότητα της Ασπας Τομπούλη. Επίκεντρο της λιτής, διακριτικής σκηνοθεσίας της ήταν να αναδειχτεί το υπονοηματικό εύρος, η πολυσημία, η αμφισημία του λόγου μέσα από τις λεπτομερειακές αποχρώσεις της ερμηνείας των ρόλων. Η καθοδήγησή της ευτύχησε με την πνευματικότητα, την ακρίβεια, την εκφραστικότητα της «ανέκφραστης» ερμηνείας του Γιάννη Ροζάκη και τη φυσικότητα, την απλότητα, την εσωτερικότητα, την αλήθεια, τη «μουσικότητα» του λόγου, της χειρονομίας και της κίνησης, της πολύτιμης και πολύπλευρης υποκριτικά Κερασίας Σαμαρά. Η Ιωάννα Παγιατάκη είναι μια ταλαντούχα και αισθαντική ηθοποιός. Γνωρίζοντας, όμως, την εκφραστικότητα του προσώπου της, «φλυαρεί» ακατάσχετα με αυτό και ιδιαίτερα με τα χείλη της.