Ο ορυμαγδός με τις διοξίνες σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης (Γερμανία, Βέλγιο, Ολλανδία) και οι επιπτώσεις στην υγεία των καταναλωτών του νέου διατροφικού σκανδάλου είχε σαν αποτέλεσμα να ...ξεχαστεί η Παγκόσμια Μέρα για τους Υγροτόπους. Μια υπόθεση ούτως ή άλλως υποβαθμισμένη, παρά την τεράστια σημασία των υγροτόπων στην περιβαλλοντική «υγεία» της χώρας, αλλά και του πλανήτη γενικότερα.

Η λέξη υγρότοπος εμφανίστηκε στη γλώσσα μας περίπου πριν δύο δεκαετίες, για να αποδώσει τον αγγλικό όρο wetland (υγρή γη). Ως επιστημονικός όρος, η λέξη υγρότοπος υποδηλώνει κάθε τόπο που καλύπτεται μόνιμα ή εποχικά από ρηχά νερά ή που δεν καλύπτεται από νερό αλλά το υπόστρωμά του παραμένει υγρό για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σύμφωνα με τη Συνθήκη Ραμσάρ, «οι υγρότοποι είναι φυσικές ή τεχνητές περιοχές αποτελούμενες από έλη με ξυλώδη βλάστηση, από μη αποκλειστικώς ομβροδίαιτα έλη με τυρφώδες υπόστρωμα, από τυρφώδεις γαίες ή από νερό. Οι περιοχές αυτές κατακλύζονται μονίμως ή προσωρινώς με νερό, το οποίο είναι στάσιμο ή ρέον, γλυκό, υφάλμυρο ή αλμυρό. Σε αυτές περιλαμβάνονται και εκείνες που καλύπτονται με θαλασσινό νερό, το βάθος του οποίου κατά τη ρηχία δεν υπερβαίνει τα έξι μέτρα». Κατά την ίδια σύμβαση, όπως αναφέρεται από το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων - Υγροτόπων, στους υγροτόπους μπορούν να ενταχθούν και «οι παρόχθιες ή παράκτιες ζώνες που γειτονεύουν με υγροτόπους ή με νησιά ή με θαλάσσιες υδατοσυλλογές και που είναι βαθύτερες μεν από έξι μέτρα κατά τη ρηχία, αλλά βρίσκονται μέσα στα όρια του υγρότοπου, όπως αυτός ορίζεται παραπάνω».

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι ταξινόμησης των υγροτόπων σε τύπους, που βασίζονται σε διάφορα κριτήρια όπως τη ρέουσα ή στάσιμη φύση των νερών, την αλατότητα του νερού, τη γειτνίασή τους με τη θάλασσα, το υπόστρωμά τους, με το αν είναι φυσικοί ή τεχνητοί κλπ. Οι πολύ γενικές κατηγορίες, στις οποίες συνηθίζεται να χωρίζονται οι υγρότοποι στην Ελλάδα είναι: έλη, λίμνες, πηγές, ποταμοί, τεχνητές λίμνες, εκβολές, δέλτα, λιμνοθάλασσες, αλυκές.

Οταν αναφερόμαστε στη σπουδαιότητα των υγροτόπων, εννοούμε τις υπηρεσίες και τα αγαθά που προσφέρουν στον άνθρωπο. Η βιολογική αξία είναι συνυφασμένη με τη βιολογική ποικιλότητα. Οι υγρότοποι, εκτός από τα είδη που κατοικούν μόνιμα σε αυτούς, φιλοξενούν πολλά άλλα κατά τη διάρκεια του έτους, όπως είναι διάφορα είδη μεταναστευτικών πουλιών. Η υδρευτική αξία τους συνίσταται στο γεγονός ότι οι λίμνες και τα ποτάμια μπορούν να χρησιμοποιηθούν ευκολότερα για ύδρευση. Γενικά, όμως, σχεδόν όλοι οι υγρότοποι προσφέρουν πόσιμο νερό άμεσα αλλά και έμμεσα μέσω του εμπλουτισμού των υπόγειων υδροφορέων. Οι περισσότεροι υγρότοποι γλυκού νερού της Ελλάδας έχουν αρδευτική αξία. Μέσω της άρδευσης εξασφαλίζονται υψηλές και σταθερές επιδόσεις στη γεωργία και είναι εφικτή η ευρύτατη επιλογή ειδών. Τα οικολογικά προβλήματα που εμφανίζονται με τη χρήση της αρδευτικής αξίας είναι αντιμετωπίσιμα. Ως προς την αλιευτική αξία τους, οι ελληνικοί υγρότοποι καλύπτουν μέρος των αναγκών της χώρας μας σε αλιεύματα. Εκτός από τα οικονομικά οφέλη, η αλιεία στους υγροτόπους, όταν γίνεται με συνετό τρόπο συντελεί και στην προστασία τους, γιατί η ύπαρξη εμπορεύσιμων ιχθυοπληθυσμών στους υγροτόπους προϋποθέτει ένα υγιές οικοσύστημα με υψηλή ποιότητα νερών και υδρόβια βλάστηση, έτσι ώστε να υπάρχει επάρκεια χώρων αναπαραγωγής και προστατευόμενοι χώροι για διαχείριση. Οι κυριότεροι τύποι υγροτόπων που δύναται να αποκτήσουν ικανοποιητικό πληθυσμό εμπορεύσιμων ψαριών, είναι οι λιμνοθάλασσες και τα ποτάμια.

Πολλοί υγρότοποι προσφέρουν πλούσια τροφή για τα βοοειδή και τα αιγοπρόβατα, ικανοποιούν τις ανάγκες για πόσιμο νερό των κοπαδιών και οι δασωμένες παρόχθιες εκτάσεις προσφέρουν στα αγροτικά ζώα προστασία από καύσωνες και άλλες αντίξοες καιρικές συνθήκες. Το κυνήγι, όταν ασκείται με αυστηρά εφαρμοζόμενους κανονισμούς που εξασφαλίζουν την αειφορία του συστήματος και την προστασία της μη θηραματικής πανίδας, είναι χρήση επιτρεπτή. Ενας υγρότοπος έχει υλοτομική αξία, αν από τη βλάστησή του μπορεί κανείς να συγκομίσει υλικά που είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν ως ξυλεία ή για άλλους σκοπούς π.χ. χαρτοπολτός. Τη μεγαλύτερη υλοτομική αξία έχουν οι δασωμένοι υγρότοποι των πεδινών περιοχών, ενώ έχουν γίνει προσπάθειες βιομηχανικής εκμετάλλευσης των καλαμιών σε μεγάλους υγροτόπους με εκτεταμένους καλαμιώνες. Σε ορισμένα τμήματα της κοίτης, έπειτα από καθίζηση, συγκεντρώνονται μεγάλες ποσότητες άμμου και εγκαθίσταται ειδικός εξοπλισμός για την εξόρυξη, τον καθαρισμό και τη μεταφορά της. Οι αμμοληψίες στα ποτάμια μπορεί να είναι ανανεώσιμος πόρος, αλλά σε αρκετές λίμνες τα αποθέματα άμμου είναι πεπερασμένα. Γι' αυτό, η συγκεκριμένη χρήση πρέπει να είναι απόλυτα ελεγχόμενη, γιατί οι παράνομες αμμοληψίες προκαλούν ανεπανόρθωτες ζημιές στην πανίδα, αλλά και στη φυσική βλάστηση.

Η ενέργεια που μπορούμε να αξιοποιήσουμε από ποταμούς που διασχίζουν ορεινές περιοχές θεωρείται μια από τις πιο καθαρές μορφές ενέργειας, γιατί η παραγωγή της, αντίθετα με την παραγωγή ενέργειας από τους θερμοηλεκτρικούς και τους πυρηνικούς σταθμούς, δε ρυπαίνει το περιβάλλον. Τα φράγματα όμως που κατασκευάζονται για την παραγωγή της υδροηλεκτρικής ενέργειας συχνά καταστρέφουν τη φυσική βλάστηση, αλλοιώνουν το τοπίο και το υδρολογικό καθεστώς των χαμηλότερων περιοχών, μειώνουν τα φερτά υλικά προς τις εκβολές των ποταμών κλπ.

Το ενδιαφέρον που προκαλούν πλέον οι υγρότοποι ως ξεχωριστά συστήματα αυξάνεται με μεγάλο ρυθμό. Επιστημονικά θέματα όπως η απογραφή, η ταξινόμηση, η αξιολόγηση, η παρακολούθηση υγροτοπικών συστημάτων, κ.ά. αποτελούν πεδία αξιόλογης ερευνητικής προσπάθειας. Οι υγρότοποι κατέχουν εξέχουσα θέση στα αντικείμενα μελέτης της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Αυτό οφείλεται στην επιστημονική τους αξία, αλλά και στο ότι οι εικόνες που προσφέρουν κατά τη διάρκεια της μέρες είναι πολλές και εναλλάσσονται γρήγορα. Η γνωριμία και η μελέτη του υγροτόπου δίνει την ευκαιρία στα παιδιά να σχηματίσουν εικόνα για τον κύκλο του νερού και τις τροφικές σχέσεις μεταξύ των ειδών κτλ.

Ολοι οι παραποτάμιοι υγρότοποι της χώρας μας, στους οποίους έχει αφεθεί ανέπαφη η φυσική τους βλάστηση (σ.σ. πράγμα σπάνιο) έχουν αντιπλημμυρική αξία. Ολοι οι χείμαρροι που διασχίζουν αστικές περιοχές έχουν επίσης μεγάλη αντιπλημμυρική αξία και η επιχωμάτωσή τους μπορεί να αποτελέσει κίνδυνο για ανθρώπινες ζωές και περιουσίες. Η παρόχθια βλάστηση των υγροτόπων συγκρατεί το έδαφος και διαχέει τις διαβρωτικές δυνάμεις των ρεόντων υδάτων και κυμάτων. Σημαντική διάβρωση των ακτών έχει παρατηρηθεί σε μέρη, όπου έχουν αλλοιωθεί οι θαλάσσιοι υγρότοποι.

Οι υγρότοποι μπορούν, επίσης, να βελτιώσουν την ποιότητα του νερού, απομακρύνοντας ρύπους μέσω φυσικών διεργασιών. Η ιδιότητά τους αυτή δεν τους καθιστά, βέβαια, αποδέκτες αποβλήτων, αλλά συστήματα προς μελέτη για την κατασκευή κατάλληλων τεχνητών υγροτόπων που να χρησιμοποιούνται για επεξεργασία λυμάτων. Οι ζημιές στη βλάστηση από παγετώνες και καύσωνες είναι μικρότερες στην περιμετρική ζώνη του υγροτόπου. Εντομα που είναι ιδιαίτερα σημαντικά για την καρποφορία μερικών ειδών είναι περισσότερα κοντά στους υγροτόπους. Τα υγροτοπικά συστήματα, από κλιματική άποψη, έχουν παγκόσμια αξία, λόγω ρόλου τους στη δέσμευση του διοξειδίου του άνθρακα. Η πήξη του αλατιού της θάλασσας σε ειδικά διαμορφωμένες παραθαλάσσιες περιοχές είναι μια πανάρχαια τεχνική. Σήμερα, το αλάτι εκτός από προσθετικό τροφών και ουσία διατήρησης τροφίμων χρησιμοποιείται και ως πρώτη ύλη για ποικίλους βιομηχανικούς σκοπούς.

Ο καθορισμός της αξίας ενός υγροτόπου για αναψυχή είναι σε κάποιο βαθμό υποκειμενικός, γιατί οι ανάγκες για αναψυχή είναι διαφορετικές από άτομο σε άτομο. Πολλοί χωρίζουν τις δραστηριότητες αναψυχής σε παθητικές και ενεργητικές. Στα υγροτοπικά συστήματα μπορούν να λάβουν χώρα και τα δύο είδη. Στις παθητικές κατατάσσονται η παρατήρηση πουλιών, η φωτογράφιση, η απόλαυση του τοπίου κλπ., ενώ στις ενεργητικές η ιστιοπλοΐα, η κολύμβηση, καθώς και η ποδηλασία και η ιππασία στην περιμετρική χερσαία περιοχή. Υπάρχει ακόμα και ο οικοτουρισμός, που βασίζεται στα τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και στη φύση. Δε χρειάζονται μεγάλες και πολυδάπανες εγκαταστάσεις και μπορεί να συμβάλει στην ενίσχυση της τοπικής οικονομίας. Βασική, όμως, προϋπόθεση είναι η προσεκτική χωροθέτηση και οργάνωση για να μειωθούν στο ελάχιστο οι αναπόφευκτες διαταράξεις στο φυσικό περιβάλλον. Την πολιτιστική αξία ενός υγροτόπου συνθέτουν οι σχέσεις του με τη μυθολογία, την ιστορία, την αρχαιολογία, τη θρησκεία, τη λαογραφία και τη λογοτεχνία. Σε πολλές υγροτοπικές περιοχές σώζονται αξιόλογα κτίσματα των αρχαιοελληνικών, των ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων όπως ναοί, μοναστήρια, οχυρά, γέφυρες, λουτρά και πανδοχεία. Τοπικές ονομασίες ψαριών, πουλιών και φυτών είναι πολιτισμικά στοιχεία που πρέπει να καταγραφούν και να μελετηθούν.